مباحثی در تاریخ و علوم قرآنی صفحه 45

7- آشنايي با برخي اصطلاحات علوم قرآني الف- محكم و متشابه در قرآن‌

اشاره

تقسيم‌بندي آيات قرآن به محكم و متشابه، يك تقسيم‌بندي قرآني است. مبناي اين تقسيم‌بندي آيه هفتم سوره آل عمران است كه مي‌فرمايد: «اوست خدايي كه كتاب (قرآن) را بر تو نازل كرد بخشي از اين كتاب آيات محكمات است كه اساس كتاب است و بخشي متشابهات مي‌باشد». محكم به معناي آيه‌اي است كه داراي يك معناي روشن و صريح بوده و هرگز معناي آن با معناي ديگري اشتباه نشود «1». اين‌گونه آيات تكليف مخاطبان خود را كاملا مشخّص ساخته و براحتي مورد عمل قرار مي‌گيرند. مانند:

«أَقِيمُوا الصَّلاةَ» كه در دلالت بر: «نماز را به پا داريد» روشن و صريح است. در مقابل آيه متشابه عبارت از آيه‌اي است كه در معناي آن احتمالات متعددي به ذهن مخاطب رسد به طوري كه در مورد حقيقت معناي آيه امر بر وي مشتبه شود «2». در مورد اين‌گونه آيات خواننده موظّف است تا به تحقيق پردازد و معناي صحيح آيه را كشف نمايد و تا قبل از اين مرحله وي وظيفه‌اي نسبت به عمل به آيه ندارد، لكن بايد به عنوان يك مسلمان به آن ايمان آورده و تا روشن شدن معناي آيه صبر و درنگ كند «3». مثلا در قرآن آيه‌اي جلب نظر مي‌كند كه به ظاهر حكايت از رويت خداوند در جهان آخرت دارد «4» در صورتي كه طبق آيات ديگر رويت خداوند در دنيا و آخرت منتفي است «5». لذا با ارجاع آيه سوره قيامت به آيات سوره‌هاي انعام و اعراف نتيجه گرفته مي‌شود كه مراد از رويت خداوند رويت قلبي است و نه رويت ظاهري «6». به‌طوري كه قرآن تذكر مي‌دهد آيات متشابه مهمترين دست‌آويز منحرفان جهت برداشتهاي انحرافي از قرآن مي‌باشد اما از آنجا كه قرآن كتاب هدايت است بايد گفت كه در زمينه درك معاني صحيح

______________________________
(1)- قرآن در اسلام، 27
(2)- قرآن در اسلام، 27
(3)- قرآن در اسلام، 31؛ با توجه به سخن پيامبر اسلام (ص)
(4)- القيامة، 23
(5)- الانعام، 103؛ الاعراف، 143
(6)- از جمله بنگريد به تفسير الميزان، 20/ 112