سیری در علوم قرآن صفحه 241

و اطناب و اقسام آنها شده است كه ما وارد آن بحثها نمي‌شويم و تنها به ذكر نمونه‌هائي از ايجاز و اطناب در آيات قرآني مي‌پردازيم.

ايجاز گاهي با حذف يك يا چند كلمه است كه سياق كلام به آنها دلالت دارد و گاهي كلمه‌اي حذف نمي‌شود ولي در عبارت از كلمه‌اي استفاده مي‌شود كه معناي وسيعي دارد و شامل مفاهيم متعددي مي‌شود. به اولي ايجاز حذف و به دومي ايجاز قصر گفته مي‌شود.

دو نمونه از ايجاز حذف در آيات قرآني:

إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ «1»

تو را عبادت مي‌كنيم و از تو كمك مي‌خواهيم.

در اين آيه متعلق كلمه «نستعين» حذف شده يعني مشخص نشده كه از خداوند براي چه چيزي كمك خواسته مي‌شود و تقدير آن چنين است كه (علي كل الامور) يعني بر همه‌چيز و چون واضح و روشن بوده اين كلمات حذف شده است.

وَ لَوْ تَري إِذْ وُقِفُوا عَلَي النَّارِ فَقالُوا يا لَيْتَنا نُرَدُّ «2»

و اگر ببيني كه كافران بر آتش نگهداشته شده‌اند. پس گفتند: اي كاش برمي‌گشتيم.

در اين آيه بعد از حرف «لو» كه به معني «اگر» مي‌باشد شرط آمده ولي جزاء حذف شده است و مشخص نشده كه اگر كافران را ايستاده و بر آتش مي‌ديدي چه مي‌شد و تقدير آن چيزي مشابه اين جمله است كه: (لرأيت امرا فضيعا) يعني منظره وحشتناكي

______________________________
(1)- سوره حمد، آيه 5.
(2)- سوره انعام، آيه 27.