معجزه بزرگ: پژوهشی در علوم قرآنی صفحه 139

«موقع»- كه عوامل فصاحت به شمار می‌روند- رعایت شود.

این بود سخن امام معتزلی كه در آن روش فلسفی را در پیش گرفته امّا مقصودش همان است كه ما بیان داشتیم، شاید منظور او از «مواضعه» وضع لغوی كلمه باشد كه شامل اصل لغوی، حقیقت عرفیه، مجاز، استعاره، تشبیه و ... می‌شود، و مقصودش از «موقع» موقعیت كلمه در كلام، و تناسب و انسجام و هماهنگی آن با سایر كلمات باشد و یا نظر به موقعیتش از حیث وضع در كلام دارد، به این كه فاعل یا مفعول یا حال و یا ... واقع شده باشد امّا به هر حال او تنها به بنا و ساختار كلمه نظر ندارد بلكه مقصودش جایگاه آن از جهت اعراب است.

بنابر این مشاهده می‌كنیم كه لفظ پس از تركیب با الفاظ دیگر، بلاغتش نمایان می‌شود، و در كلام مردم ممكن است یك كلمه در جایی بلیغ باشد امّا در جایی دیگر نه، امّا در كلام خدا، پیوسته بلیغ است، زیرا فرستنده قرآن یعنی خدا، كلمات را در جای خود قرار می‌دهد، امّا در سخنان مردم گاهی یك لفظ در جایی فصیح است و در جای دیگر نه.

از این رو «عبد الجبار» در زمینه اختلاف و ناسازگاری كلمات مردم چنین می‌گوید:

«اگر كلامی فصیح‌تر از دیگری باشد، حتما در آن اموری كه قبلا گذشت یا برخی از آنها، رعایت شده است، و ممكن است به كارگیری لفظی در معنایی بهتر از به كارگیری آن لفظ در معنای دیگر باشد.» و اللّه اعلم.

2- اعجاز اسلوب قرآن‌

اشاره

پیش از این كه درباره الفاظ قرآن به تنهایی بحث می‌كردیم، گفتیم كه: لفظ به تنهایی در ضمن اسلوب دارای بلاغتی خاصّ است، و هر كلمه- جدای از كلمات دیگر- دارای معنایی هماهنگ با جمله می‌باشد و به تنهایی دارای اسلوبی در سخن است كه جزئی از اسلوب كلّی، گفتار را شكل می‌دهد، و خاطر نشان ساختیم كه این سخن بدان معنی نیست كه كلمه به خودی خود و جدا