معجزه بزرگ: پژوهشی در علوم قرآنی صفحه 184

میان دو دریا (به خشكی) جدایی انداخت؟ آیا با وجود خدا (ی قادر باز) خدایی هست؟، لیكن اكثر مردم بر این حقیقت آگاه نیستند، آیا آن كیست كه دعای بیچارگان مضطر را به اجابت می‌رساند و رنج و غم آنان را برطرف می‌سازد، و شما مسلمین را جانشینان اهل زمین قرار می‌دهد، آیا با وجود خدای یكتا، خدایی هست؟ لیكن اندكی از مردم متذكر این حقیقتند آیا آن كیست كه در تاریكیهای خشكی و دریا شما را هدایت می‌كند و كیست كه به بادها، مژده باران رحمت می‌فرستد، آیا با وجود خدای یكتا خدایی هست؟ او بسی برتر است از آنچه شریك وی می‌شمرند، آیا آن كیست كه نخست آفرینش را آغاز می‌كند، آنگاه همه را (به سوی خود باز می‌گرداند) و آن كیست كه از آسمان و زمین به شما روزی می‌دهد؟ آیا با وجود خدای یكتا خدایی هست؟ (مشركان را) بگو اگر راست می‌گویید (كه غیر از خدا هم كسی در آفرینش مؤثر است) بر دعوی خود دلیل بیاورید» 96.

این سخنان گرانقدر نمی‌تواند تنها خطاب به یهود باشد، بلكه خطاب به همه عربهاست و به صورت اشاره و لمح و ایجاز نیست- گرچه ایجاز و اختصار در قرآن نوعی معجزه است- بلكه به تصریح و تفصیل و اطناب هماهنگ و آشكار است، و در آن تكرار وجود دارد، امّا تكرار به جا، زیرا اندیشیدن در چیزهایی كه در اختیار آنهاست هر كدام به تنهایی مقدمه است برای رسیدن به این نتیجه كه معبود یكی است تا وقتی كه با این كلام و مقدّمه یكی بودن خالق و آفریدگار، ثابت شود، بنابر این باید، نتیجه به دنبال مقدّمه ذكر شود، زیرا كه آن به تنهایی دلیل است و اگر نتیجه به دنبال مقدمه ذكر نشود، بلكه پس از همه مقدّمات بیان شود، معنایش این است كه «نتیجه» اثر تمام مقدّمات رویهم رفته است، با این كه هر كدام به تنهایی و بدون انضمام مقدمات دیگر صلاحیت دارد برای این كه «یگانگی خدا» نتیجه آن باشد.

سوّم: كه مترتب بر نظر دوّم است این است كه: اطناب و ایجاز هر كدام جایی و مقامی دارد بنابر این هر جایی سخنی نیكوست، و با رعایت آن شرایط سخن اعجاز آور پدید می‌آید.