معجزه بزرگ: پژوهشی در علوم قرآنی صفحه 331

نتیجه این كه اعجاز قرآن تنها بستگی به تشبیه و مجاز و كنایه ندارد، بلكه از اینها و از مجموع الفاظ و اسلوب و هماهنگی عبارات، اعجاز قرآن حكیم پدیدار می‌شود.

برخی از كنایه‌های قرآن‌

ما درباره تشبیه و استعاره و وجوه مختلف مجاز به اختصار سخن گفتیم، و شواهدی نیز از قرآن كریم آوردیم و اگر چه تتبّع ما در حدّ كمال نبود، ولی ذكر همین شواهد نوربخش برای ما كافی و بی‌نیاز كننده بود.

امّا درباره كنایه‌های قرآن به اندازه لازم به بحث نپرداختیم.

كنایه، چنان كه از كلمات دانشمندان علم لغت و بلاغت استفاده می‌شود عبارت است از: «بیان ملزوم و اراده لازم كه لازم گاهی عادی و گاهی عقلی است».

پس چنان كه در قبل مثال زده شد: خاكستر زیاد لازمه‌اش كثرت میهمان (لازمه عادی) و بلندی بند شمشیر، لازمه‌اش بلندی قامت است (لازمه عقلی).

در قرآن كریم «كنایات» فراوان وارد شده، ولی امتیاز آنها بر دیگر كنایات در این است كه لازم و ملزوم هر دو اراده شده، و بعلاوه با معانی زیاد و در عین حال همراه با الفاظ موجز و مختصر آمده است.

اینك به برخی از آنها اشاره می‌كنیم.

خداوند متعال در وصف پرهیزكاران می‌فرماید:

وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً «و بندگان خدای رحمان آنانند كه در روی زمین به تواضع و فروتنی راه روند، و هر گاه مردم نادان آنان را مورد خطاب قرار دهند با ملایمت و مدارا به آنان جواب دهند» 223 اینك توصیف حسّی و عینی از راه رفتن و برخورد آنان (عباد الرحمن) است، كه نه تند و نه كند و نه مغرورانه، بلكه آرام و با تواضع راه می‌روند و اگر مورد خطاب مردم نادان قرار گیرند با آنان به بحث و جدال نمی‌پردازند زیرا