معجزه بزرگ: پژوهشی در علوم قرآنی صفحه 366

5- اعجاز قرآن از نظر ایجاز و اطناب‌

اشاره

كلام به حكم عقل از نظر زیادی و كمی در برابر معنا به چهار نوع تقسیم می شود.

اوّل: ایجاز، یعنی الفاظ، كم باشند و معانی زیاد.

دوّم: تقصیر، یعنی الفاظ برای دلالت بر معانی، كافی نباشند.

سوّم: اطناب، یعنی معانی زیاد باشند و الفاظ نیز به اندازه معانی زیاد باشند نه بیشتر.

چهارم: تطویل، یعنی همان طور كه ایجاز و تقصیر با یكدیگر تقابل دارند به طوری كه ایجاز بابی در بلاغت است، امّا تقصیر باعث ضعف و نقص سخن و بیان است، اطناب و تطویل نیز با هم متقابلند، یعنی: اطناب بلاغت و زیور سخن است و تطویل ضعف و عیب آن، كه موجب خستگی و ناراحتی شنونده می‌شود.

«رمّانی» در این خصوص می‌گوید: «ایجاز و اطناب بلاغت و كمال سخنند و تقصیر و تطویل عیب و نقص آن، ایجاز صدمه‌ای به معنای مورد نظر ندارند، امّا تقصیر، این گونه نیست، بلكه باعث اخلال و نقص در گفتار می‌شود، و امّا اطناب در مورد تفصیل معنا به كار می‌رود و مانند ایجاز سبب زیبایی و بلاغت سخن است و هر كدام از این دو در جای خود به سبب نیاز به آن از دیگری مناسب‌تر است، امّا تطویل، عیب و نقص به شمار می‌رود، زیرا به كار برنده آن بی جهت خود را به مشقّت می‌افكند، مانند كسی كه بخاطر ناآشنایی به راه نزدیك، از راه دور می‌رود، ولی اطناب این گونه نیست، زیرا مثل این است كه كسی راه دوری را كه در آن فواید بزرگ و تفرّج بسیار است، بپیماید در حالی كه در بین راه، هدف و مطلوب نهایی او فراهم است».

از این گفتار چنین بر می‌آید كه: اطناب در زیادی معانی است نه در زیادی الفاظ، زیرا اگر لفظ زیاد باشد آن كلام دارای اطناب بلیغ و پسندیده نیست مگر این كه بر معانی نیز افزوده شود و این هنگامی است كه انسان در مقامی باشد كه بخواهد به تفصیل سخن گوید، نه در مقام اجمال گویی! این آیه را قراءت كنید: