معجزه بزرگ: پژوهشی در علوم قرآنی صفحه 377

دارد، و آن را به گونه‌ای توجیه كرده‌اند كه با اعجاز قرآن منافات نداشته باشد، بلكه نشانه‌ای از اعجاز هم باشد زیرا تكرار یك معنا با تعبیرات گوناگون در موارد مختلف با حفظ زیبایی الفاظ و جمله‌ها در آن موارد، خود اعجاز است مثل این كه یك داستان در سوره‌های مختلف تكرار شود، كه هر عبارت آن به تنهایی معجزه است، و با الفاظ و جمله‌ها و نغمه‌ها و آهنگهای خود تحدّی می كند، و ناتوانی عرب از آوردن آن، حتی یك عبارت از آن، نشانه اعجاز كامل مجموعه و اجزاء قرآن می‌باشد، ولی به اعتقاد ما در عبارت قرآن، تكرار بدون نیاز به آن، وجود ندارد، بلكه چنان كه خاطرنشان ساختیم هر گاه لفظ یا معنا تكرار شود، بخاطر مناسبت تازه است، كه اگر تكرار نشود، كلام ناقص خواهد شد و نقص در كتاب خدا محال است، و ما نمونه‌هایی از داستانهای قرآن را از انواع استفهام، برای این مدّعا، در ابتدای بحث از تصریف و گوناگونی سخن در قرآن ذكر كردیم.

اقسام ایجاز

«رمّانی» ایجاز را به دو قسم یعنی «ایجاز حذف» و «ایجاز قصر» تقسیم كرده است و می‌گوید:

«ایجاز حذف آن است كه كلمه‌ای به دلیل وجود قرینه حالی یا گفتاری ذكر نشود. و «ایجاز قصر» آن است كه ساختار كلام بر كمی الفاظ و زیادی معانی، بدون حذف، بنا نهاده شده باشد، حذف مانند وَ سْئَلِ الْقَرْیَةَ 267 و لكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی 268 و طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ 269 و نیز حذف جوابها كه در قرآن بسیار آمده و بلیغتر و گویاتر از ذكر است مانند:

وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ كُلِّمَ بِهِ الْمَوْتی «و اگر كتابی چون قرآن با اعجاز بیان، از كوهها را به رفتار و مردگان را به گفتار آورد و زمین را هم بشكافد (باز ایمان نمی‌آورند)» 270 و مثل:

وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَراً حَتَّی إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها