معجزه بزرگ: پژوهشی در علوم قرآنی صفحه 406

را در زمینه منابع و پایه‌های استدلال بیاوریم و اصول اساسی و منابعی كه قرآن كریم بر پایه آن، استدلالهای خود بنا نهاده است بشناسیم، هر چند مقام قرآن بالاتر از این حرفهاست و معجزه ذاتی است و مانند كلام بشر نیست، امّا از جنس آن و از حروف و الفاظ آن تشكیل شده است.

منابع استدلال‌

اشاره

می گویند: استدلالی كه از منابع ذاتی، یعنی ذات موضوع برگرفته شده و شبیه برهان منطقی است- هر چند از آن بالاتر است- شش مورد یا منبع می باشد، 1- تعریف، یعنی شناخت ماهیت 2- تجزیه، یعنی ذكر اجزاء موضوع 3- تعمیم و سپس تخصیص 4- علت و معلول 5- مقابله 6- تشبیه و آوردن امثال.

الف- استدلال از راه تعریف‌

استدلال از راه تعریف به این كیفیت است كه دلیل مدّعا از خود «موضوع» مورد بحث گرفته شود، مثل این كه از حقیقت خود بتها دلیل بیاوریم كه آنها شایستگی پرستش را ندارند و یا از راه بیان صفات خدا، اثبات شود كه تنها او سزاوار پرستش است، بنابر این وقتی موضوع سخن ذات باری است، از راه بیان صفات و آفرینش هستی، برای اثبات الوهیّت او، استدلال می‌شود و ذات باری جز به صفات او شناخته نمی‌شود.

نمونه این نوع استدلال آیات زیر است:

إِنَّ اللَّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوی یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ ... سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یَصِفُونَ «خداوند (در زیر زمین) دانه و هسته خرما را می‌شكافد و زنده را از مرده و مرده را از زنده پدید آرد، آن كه چنین تواند كرد خداست، پس چگونه نسبت خدایی را به دیگران می‌دهید؟ او شكافنده پرده صبحگاهان است و شب را برای آسایش خلق مقرّر داشته و خورشید و ماه را به نظم و حساب به گردش درآورده، این تقدیر خدای مقتدر داناست، و اوست كه چراغ ستارگان را برای