معجزه بزرگ: پژوهشی در علوم قرآنی صفحه 412

پس حال اقوام گذشته (كه خداپرست نبودند) چیست؟ موسی گفت: احوالشان به علم ازلی خدا در كتاب لوح محفوظ ثبت است، خداوند از حال احدی خطا و فراموشی ندارد، خدایی كه زمین را آسایشگاه شما قرار داد و در آن راهها پدید آورد و از آسمان باران فرستاد و به واسطه آن انواع نباتات از زمین برویاندیم، تا ای بندگان شما از نعمتها تناول كنید و چهار پایانتان را بچرانید كه در این نشانه‌های حق برای خردمندان پدیدار است، ما شما را از خاك آفریدیم و به آن باز می‌گردانیم و بار دیگر از آن بیرونتان می‌كنیم» 328 مشاهده می‌كنیم كه در این جریان به طور كلّی و كامل درباره خدا سخن می گوید و در پرتو آن خدایی كه همه چیز را آفریده و نیكو آفریده و همه را رهنمون ساخته است، شناخته می‌شود، و با كلامی جامع، معنای ربوبیّت و عبادت و كمال خدایی را روشن می‌سازد و از زبان موسی می‌فرماید:

رَبُّنَا الَّذِی أَعْطی كُلَّ شَیْ‌ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی «پس او نعمت وجود و هدایت را به همه موجودات، ارزانی داشته است» و پس از این تعمیم و كلی گویی به بیان افراد و جزئیات آن می‌پردازد و با ذكر آن به فرعون و اهل مصر- كه دامدار و كشاورز بودند- هشدار می‌دهد و سخن را با چیزی كه مناسب آنان می‌باشد و نعمت برای همه محسوب می‌شود به پایان می‌برد و می‌فرماید: كُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَكُمْ إِنَّ فِی ذلِكَ لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهی.

د- استدلال از راه علت و معلول‌

اساس این نوع استدلال، ارتباط بین قضایایی است كه تصوّر می‌رود اجزای حقایق در جهان هستی باشند، یعنی برخی از چیزها علت وجودی پاره‌ای از چیزهای دیگر باشد، و هر اندازه چنین رابطه‌ای قوّی و نیرومند باشد، استدلال نیز به همان اندازه قوی و محكم است، زیرا وقتی علّت و سبب تحقق پیدا كرد، معلول و مسببّ نیز كه نتیجه وجود آن است، پدید خواهد آمد و بین این دو ملازمه عقلی یا عادی وجود دارد و هر گاه معلول ذكر شود، كشف كننده علت