معجزه بزرگ: پژوهشی در علوم قرآنی صفحه 428

اشكال سخن پدید می‌آید.

از این كلام استفاده می‌شود كه او منطق و خطابه و شعر را در سه مرتبه می‌داند، منطق به تعیین- كه بالاترین منطق تصدیق است- می رسد و خطابه موجب ظنّ غالب می‌شود و شعر تنها برانگیزنده خیال و شگفتی و لذّت می‌شود و بخودی خود تصدیق‌آور نیست، مگر این كه چیزی شبیه منطق یا خطابه، در بر داشته باشد كه در آن صورت برای انسان یقین یا گمان خواهد آورد.

در این جا باید دو نكته قطعی را متذكّر شویم:

نكته اوّل این كه مقدّمات و نتیجه خطابه هر دو ظنّی است، امّا باید دانست كه خطابه حقیقتی است كه در سخن متكلّمان و خطبا وجود دارد، و اگر مقدّمات آن شامل مطالب قطعی باشد نتیجه نیز قطعی خواهد بود، اگر چه صورت و شكل مقدّمات منطقی و برهانی نباشد، پس ملاك یقین به شكل نیست، بلكه به حقیقت و محتواست و شكل برهانی نه ایجاد یقین می‌كند و نه آن را از بین می‌برد.

و بسیاری از خطابه‌ها از قویترین و قاطع‌ترین مقدّمات تشكیل شده است، و خاصیّت منطق، تشخیص سخن حق از باطل است و موجب قطع و یقین نیست.

گاهی كلامی كه در آن صنعت خطابه به كار رفته است، در مقام ردّ دلیلهای مخالفان و توضیح وجه بطلان آنها، شكل منطقی به خود می‌گیرد، و بسیاری از خطابه‌ها كه بر اساس مناظره و جدال، براهین و مقدّمات منطقی بنا نهاده شده است برای بیان علّت بطلان ادّعای خصم است.

نكته دوّم این كه: چون گفته‌اند خطابه و جدل از مقدّمات ظنّی تشكیل می‌شود، بنابر این استدلالهای قرآن نمی‌تواند از این دو نوع باشد.

به اعتقاد ما استدلالهای قرآن به گونه‌ای خاصّ و جدا از هر نوع برهان و خطابه و هر نوع سخن زیبا و عالی است و هیچ كس از مردم چه عرب و چه عجم نمی‌توانند مانند آن را بیاورند.

روش استدلال و جدل در قرآن‌

اشاره

قرآن كریم همه انسانها و اقوام گوناگون را در عصرها و نسلهای مختلف