معجزه بزرگ: پژوهشی در علوم قرآنی صفحه 436

«سلیمان از سپاه خود جویای حال مرغان شد. گفت: هدهد كجاست كه من او را نمی‌بینم، بلكه او در این مجمع غایب است همانا او را به عذابی سخت معذّب كنم یا او را ذبح كنم، مگر این كه برای غیبتش دلیلی روشن (و عذری موجّه) بیاورد، پس از اندكی درنگ هدهد حاضر شد و گفت: من از چیزی كه تو خبر نداری. آگاه شدم و از شهر سبا به طور یقین برایت خبری آورده‌ام، همانا در آن جا زنی را یافتم كه بر مردم آن كشور پادشاهی داشت و به او هر گونه امكانات و نعمتها عطا شده بود و تخت عظیمی داشت. آن زن و رعیتش را دیدم كه به جای خدا، خورشید را می‌پرستیدند و شیطان اعمال زشت آنان را در نظرشان زیبا جلوه داده بود و آنان را از راه خدا باز داشته بود. تا دیگر به راه راست هدایت نشوند، و خدایی را كه هر پنهانی را در آسمانها و زمین آشكار كرده و بر نهان و آشكار خلق آگاه است، پرستش نكنند، در صورتی كه خدای یكتا كه جز او خدایی نیست پروردگار عرش با عظمت است. 353

در این آیات دلیل توحید، با مختصرترین تعبیر و آشكارترین معنا، از زبان هدهد نقل شده است، و اشاره به ردّ پرستش خورشید می‌كند، زیرا خورشید عالم هستی را ایجاد نكرده است و بیان می‌دارد كه این انحراف از فطرت است و شیطان این عمل را نزد آنان آراسته و آنان را از حكم فطرت انسانی، یعنی پرستش خدا دور كرده است خدایی كه بذر و دانه و ... را كه در تاریكی و به دور از نور خورشیدند، آشكار می‌كند. پس اگر خورشید تأثیر ظاهری در چیزهای آشكار مانند گیاه روی زمین دارد. امّا نسبت به امور پنهان نه تأثیر ظاهری دارد و نه باطنی.

قیاس خلف‌

قیاس خلف عبارت است از اثبات چیزی از راه بطلان و نفی نقیض آن، زیرا دو نقیض باهم جمع نمی‌شوند همان طور كه هیچ جا از یكی از آن دو خالی نیست مثل مقابله بین وجود و عدم و مثل مقابله بین نفی امر معیّن در زمان و مكان معیّن با اثبات آن امر در همان زمان و مكان، پس اگر یك طرف با دلیل،