معجزه بزرگ: پژوهشی در علوم قرآنی صفحه 97

او را معیوب و حوزه سخنانش را محدود می‌دانند، به طوری كه بیشتر از سخنان دیگران بهره گرفته است، و سخن خود را با شعری مشهور، یا مثلی غیر معروف، یا حكمتی منقول و یا داستانی شگفت انگیز از دیگران می‌آراید، و كلام خود را كه دارای حجم زیادی نیست، در بین آنها می‌گنجاند، ... و اگر كسی بخواهد از این مسأله آگاه شود می‌تواند كتابهای وی در مورد نظم قرآن، خبر واحد، و ردّ مسیحیت و ... رجوع كند» 23 آری «جاحظ» نخستین فردی بود كه با نظریّه صرفه كه از هند وارد دنیای اسلام شده و توسطّ «نظام» رواج پیدا كرده بود، به مبارزه پرداخت. پس از او «ابو عبد اللّه محمد بن یزید واسطی» متوفای سال 306 هجری- حدود 60 سال پس از مرگ جاحظ- در كتاب «اعجاز القرآن» به این امر پرداخت، این كتاب جهت پاسخ‌گویی به «نظریّه صرفه» و ردّ آن فراهم شده بود؛ نظریه‌ای كه باعث پریشانی و تشویش خاطر شده بود؛ بسیاری آن را ردّ كرده و معدودی هم آن را پذیرفته بودند، تا این كه در انزوا قرار گرفت و تاریخ آن را زیر پا گذاشت. امّا در عین حال سبب مطرح شدن مسائل بلاغت و اصولی بر گرفته از كلام عرب و تنظیم و تطبیق آن بر قرآن شد، و پس از تطبیق معلوم شد كه قرآن در بالاترین درجه بلاغت قرار دارد.

این كتاب به عنوان اصل و زیر بنای این مسائل قرار گرفت، و «عبد القاهر جرجانی»- در گذشته به سال 471 هجری- شرح مفصّلی به نام «المعتضد» و نیز شرح مختصرتری بر آن نوشت.

پس از آن هر نویسنده‌ای به سهم خود به تكمیل این بنا می‌پرداخت بنابراین «واسطی» بنایی را كه «جاحظ» پی‌ریزی كرده بود بر پا ساخت و تكمیل آن را به عهده دیگران گذاشت.

«عبد القاهر جرجانی» با تألیف كتاب «دلائل الاعجاز» به تكمیل نظریات «جاحظ» و «واسطی» پرداخت.

در زمانی كه به ترتیب جاحظ، واسطی و سپس جرجانی در این راه گام بر می‌داشتند و در راه اعجاز بلاغی قرآن به خدمات گرانبهایی دست می‌زدند،