معجزه بزرگ: پژوهشی در علوم قرآنی صفحه 98

برخی راهی دیگر در عرض همان راه را پیمودند:

توضیح این كه: «ابو عیسی رمّانی»- درگذشته به سال 382 هجری- با تألیف كتابی پیرامون اعجاز قرآن بنای سوّمی غیر از بنای جاحظ و واسطی بر پا كرد، پس از او نیز باقلانی- درگذشته به سال 403 هجری- كتابی موسوم به «اعجاز القرآن» تدوین نمود، كه تاریخ آن قبل از «دلائل الاعجاز» است.

به نظر ما حقیقت این است كه: «دلائل الاعجاز» تنها از واسطی الهام نگرفته است، بلكه از همه منابع پیشین بهره برده است، به طوری كه هر خواننده‌ای می‌یابد كه آن كتاب علاوه بر برخورداری از مزایای كتابهای گذشته، خود نیز دارای مطالب قابل استفاده می‌باشد و حتّی درباره‌اش می‌توان گفت كه اساس و ریشه علوم بلاغت- كه همه آن برگرفته از قرآن است- و مبیّن انواع بلاغت در قرآن، و اثبات برتری آن بر كلمات دیگران و نیز قرار دادن ضوابطی برای هر كلام بلیغ، می باشد.

روش «باقلانی» در كتابش این است كه نخست درباره اعجاز سخن می گوید و آن را اصل قرار می‌دهد؛ سپس به بحث درباره بلاغت می‌پردازد و آن را فرع و تابع به حساب می‌آورد نظیر تبعیت دلیل از مدلول، و برهان از مدّعا و مقدّمه از نتیجه.

نكته قابل توجه در این كتاب این است كه به كلام گذشتگان- به جز جاحظ آن هم نه به عنوان احترام و تجلیل، و یا به عنوان تحقیر و تقبیح- اشاره‌ای نشده است، و نیز هیچ گونه سخنی از نوشته‌های واسطی و رمّانی به میان نیامده است، با این كه این دو قبل از باقلانی می‌زیسته‌اند، و وی از نظر زمان نزدیك به رمّانی بوده است، و قطعا از نوشته‌های او بهره جسته است؛ در عین حال نامی از او به میان نیاورده است.

با این حساب می‌توان ادّعا كرد كه كتاب باقلانی- چنانكه قبلا گفتیم- تنها كتابی است كه از ابتدا پیرامون اعجاز سخن گفته و به خوبی راجع به مسائل اصلی آن به بحث پرداخته است.

در این زمینه «رافعی» در كتاب «اعجاز القرآن» می‌نویسد: