حکومت امام علی علیه السلام صفحه 138

و از آنجا که رابطه حاکم با شهروندان در چارچوب قراردادی است که حاکم را ملزم به انجام واجبات دینی نموده، یکایک مردم به عنوان طرف این قرارداد، ناظر پیاده شدن احکام دین و ایفای نقش در درستی این تطبیق یا لغو قرارداد با بازگشت از بیعت می باشند، مشارکتی فعال در حکومت دارند. و اگر چنین نباشد، مفهومی برای بیعت و سخن امام علیه السلام که با تأکید حق بازگشت از بیعت را در صورت «بدعت گذاری امام» به رسمیت می شناسد باقی نمی ماند.

آیا این مشارکت پیوسته زیر ساخت همه حرکت های اصلاحی که تاریخ مسلمانان آن را به یاد دارد داشته، عینیت صحیح آن را در زمان این تجربه بزرگ یعنی تجربه علی بن ابی طالب علیه السلام می بینیم، نبوده است؟

مشارکت از گذر نظارت پیوسته بر رفتارهای حکومت

پیش از این گفته شد عقد بیعت، حاکم و حکومت را ملزم نموده وظایفی را به انجام رسانند که عمل به احکام دین و اجتناب از نواهی آن باشد. و اگر این احکام از سوی حاکم مورد بی توجهی قرار گرفت می توان او را خلع، بیعت کننده مجاز خواهد بود عقد بیعت را نقض کند به گونه ای که مقوله مشارکت خلل می یابد و با روی نمودن چنین خللی، اجرای یکی از بندهای قرارداد (عقد بیعت) متوقف می شود و معنی این، شروع بروز و ظهور منکر است. یعنی همان چیزی که حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان مجری احکام خدا بدان اشاره نموده است. این حدیث احکام مربوط به چنین وضعی را بیان نموده، دخالت مردم در امور را می طلبد به گونه ای که می تواند به قیامی مسلحانه علیه حاکم مخالف با احکام دین بیانجامد. حضرتش فرمود: «هر یک از شما که منکری دید باید آن را با دستش تغییر دهد و اگر نتوانست با زبانش و اگر نتوانست با قلبش که این ضعیف ترین درجه ایمان است.»(1) مورد اشاره این حدیث شریف، نظارتی پیوسته بر کارهای حاکم با هدف شناخت «منکر» در لحظه بروز و