حکومت امام علی علیه السلام صفحه 253

نظام اسلامی برای ما دارد.

حقوق مخالفان در روزگار ما و در قانون اساسی کشورهای دمکراسی، برخوردار از حمایتی همه جانبه، در شرایط صلح است ولی در شرایط قیام علیه قانون با قیام مسلحانه یا در زمان جنگ، با وضعی شبیه به لغو کامل رو به روست که علّت آن را در ادبیات دمکراسی «وضع فوق العاده یا شرایط استثنایی» می شناسند. امّا در نگاه امام علیه السلام، حمایت از حق مخالفت سیاسی، فراخ دامن تر بوده، این حق را، حتی آنجا که قیام علیه قانون و در زمان جنگ باشد، در برمی گیرد.

آیا این واقعیت، حاصل برداشت از رفتار امام علیه السلام در نبردهای جمل و نهروان و حتی صفین نیست؟

حاکمیت قانون

موضع امام نسبت به مخالفان، پیوندی نزدیک با حاکمیت قانون (حکم دین) داشت. در حقیقت، دین بود که مانع هر تعرضی به حقوق مخالفان، حق زندگی، حق آزادی فردی، حق مالکیت فردی، حق اظهار نظر، حرمت (حریم بودن) خانه و مانند آن بود. این ها حقوقی بود که آنان در آن با دیگر مردم همسان بوده، در کنار آن

مانع حق ایشان در نظارت بر کارهای حکومت نمی شد. حق نظارت، برآمده از حدیث شریف «هر یک از شما کژی ای دید باید با دست آن را راست کند» بود. در توضیح یادآور می شویم که اصل حاکمیت قانون از ره آوردهای عصر نهضت اروپا است در حالی که جلوه های این حاکمیت در حکومت علی علیه السلامو رفتارهای عینی او دیده می شود و بسا که در مقام اندیشه و اجرا فراتر از آنی باشد که در روزگار حاضر شاهد آن هستیم.

حاکمیت قانون است که رئیس حکومت (خلیفه) را وا می دارد به حقوق مخالفان خود، نظیر خوارج، احترام گذاشته، مانعِ تعرض به این حقوق از سوی دیگران شود. حاکمیت قانون است که خلیفه را با رعایت مساوات در کنار