خطبه اشباح
وَ كُلُّ مَانِعٍ مَذْمُومٌ مَا خَلَاهُ
و جز او هر كس از بخشش دست كشد مورد نكوهش قرار گيرد.
خطبه 91: خطبه اشباح
فغضب و نادى الصلاة جامعة
امام به خطابه برخاست، مسجد پر از مردم شد،
وَ لَا يُكْدِيهِ الْإِعْطَاءُ وَ الْجُودُ
و بخشش او را فقير نسازد،
إِذْ كُلُّ مُعْطٍ مُنْتَقِصٌ سِوَاهُ
زيرا هر بخشنده اى جز او، اموالش كاهش يابد،
و من خطبة له (عليه السلام) تعرف بخطبة الأشباح و هي من جلائل خطبه (عليه السلام)
از خطبههاى آن حضرت است اين خطبه معروف به خطبه اشباح است
روى مسعدة بن صدقة عن الصادق جعفر بن محمد (عليهماالسلام) أنه قال:
(مسعدة بن صدقه از امام صادق عليه السّلام نقل كرد،
خطب أمير المؤمنين بهذه الخطبة على منبر الكوفة و ذلك أن رجلا أتاه فقال له يا أمير المؤمنين صف لنا ربنا مثل ما نراه عيانا لنزداد له حبا و به معرفة
روزى در مسجد كوفه شخصى به امام على عليه السّلام گفت خدا را آنگونه توصيف كن كه گويا با چشم سر او را ديده ايم،
فاجتمع الناس حتى غص المسجد بأهله فصعد المنبر و هو مغضب متغير اللون فحمد الله و أثنى عليه و صلى على النبي (صلى الله عليه وآله) ثم قال وصف اللّه تعالى
در حالى كه خشمناك بود و رنگ صورت امام تغيير كرده بود فرمود)
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَا يَفِرُهُ الْمَنْعُ وَ الْجُمُودُ
ستايش خدايى را سزاست كه نبخشيدن بر مال او نيفزايد،
وَ هُوَ الْمَنَّانُ بِفَوَائِدِ النِّعَمِ
اوست بخشنده انواع نعمت ها
وَ عَوَائِدِ الْمَزِيدِ وَ الْقِسَمِ
و بهره هاى فزاينده و تقسيم كننده روزى پديده ها،
عِيَالُهُ الْخَلَائِقُ
مخلوقات همه جيره خوار سفره اويند،
ضَمِنَ أَرْزَاقَهُمْ
كه روزى همه را تضمين،
وَ قَدَّرَ أَقْوَاتَهُمْ
و اندازه اش را تعيين فرمود.
وَ نَهَجَ سَبِيلَ الرَّاغِبِينَ إِلَيْهِ وَ الطَّالِبِينَ مَا لَدَيْهِ
به مشتاقان خويش و خواستاران آنچه در نزد اوست راه روشن را نشان داد،
وَ لَيْسَ بِمَا سُئِلَ بِأَجْوَدَ مِنْهُ بِمَا لَمْ يُسْأَلْ
سخاوت او را در آنجا كه از او بخواهند، با آنجا كه از او درخواست نكنند، بيشتر نيست.
الْأَوَّلُ الَّذِي لَمْ يَكُنْ لَهُ قَبْلٌ فَيَكُونَ شَيْءٌ قَبْلَهُ
خدا اوّلى است كه آغاز ندارد، تا پيش از او چيزى بوده باشد،
وَ الْآخِرُ الَّذِي لَيْسَ لهُ بَعْدٌ فَيَكُونَ شَيْءٌ بَعْدَهُ
و آخرى است كه پايان ندارد تا چيزى پس از او وجود داشته باشد.
وَ الرَّادِعُ أَنَاسِيَّ الْأَبْصَارِ عَنْ أَنْ تَنَالَهُ أَوْ تُدْرِكَهُ
مردمك چشم ها را از مشاهده خود باز داشته است.
مَا اخْتَلَفَ عَلَيْهِ دَهْرٌ فَيَخْتَلِفَ مِنْهُ الْحَالُ
زمان بر او نمى گذرد تا دچار دگرگونى گردد،
وَ لَمْ يَقْصُرْ دُونَ الِانْتِهَاءِ إِلَى غَايَتِهِ
و نه در رسيدن به مراحل رشد خود كوتاهى كند،
وَ لَا قَرِيحَةِ غَرِيزَةٍ أَضْمَرَ عَلَيْهَا
يا غريزه اى كه در درون پنهان داشته باشد،
وَ لَا تَجْرِبَةٍ أَفَادَهَا مِنْ حَوَادِثِ الدُّهُورِ
و بدون تجربه از حوادث گذشته،
وَ لَا كَانَ فِي مَكَانٍ فَيَجُوزَ عَلَيْهِ الِانْتِقَالُ
و در مكانى قرار ندارد تا پندار جابجايى نسبت به او روا باشد.
وَ لَوْ وَهَبَ مَا تَنَفَّسَتْ عَنْهُ مَعَادِنُ الْجِبَالِ
اگر آنچه از درون معادن كوه ها بيرون مى آيد،
وَ ضَحِكَتْ عَنْهُ أَصْدَافُ الْبِحَارِ
و يا آنچه از لبان پر از خنده صدف هاى دريا خارج مى شود،
مِنْ فِلِزِّ اللُّجَيْنِ وَ الْعِقْيَانِ
از نقره هاى خالص، و طلاهاى ناب
وَ نُثَارَةِ الدُّرِّ
درهاى غلطان،
وَ حَصِيدِ الْمَرْجَانِ
و مرجان هاى دست چين، همه را ببخشد،
مَا أَثَّرَ ذَلِكَ فِي جُودِهِ
در سخاوت او كمتر اثرى نخواهد گذاشت،
وَ لَا أَنْفَدَ سَعَةَ مَا عِنْدَهُ
و گستردگى نعمت هايش را پايان نخواهد داد،
وَ لَكَانَ عِنْدَهُ مِنْ ذَخَائِرِ الْأَنْعَامِ مَا لَا تُنْفِدُهُ مَطَالِبُ الْأَنَامِ
در پيش او آنقدر از نعمت ها وجود دارد كه هر چه انسان ها درخواست كنند تمامى نپذيرد،
لِأَنَّهُ الْجَوَادُ الَّذِي لَا يَغِيضُهُ سُؤَالُ السَّائِلِينَ
چون او بخشنده اى است كه درخواست نيازمندان چشمه جود او را نمى خشكاند،
وَ لَا يُبْخِلُهُ إِلْحَاحُ الْمُلِحِّينَ
و اصرار و درخواست هاى پياپى او را به بخل ورزيدن نمى كشاند.
صفاته تعالى في القرآن
بيان صفات خدا در قرآن
فَانْظُرْ أَيُّهَا السَّائِلُ
اى پرسش كننده، درست بنگر،
فَمَا دَلَّكَ الْقُرْآنُ عَلَيْهِ مِنْ صِفَتِهِ فَائْتَمَّ بِهِ
آنچه را كه قرآن از صفات خدا بيان مى دارد، به آن اعتماد كن،
وَ اسْتَضِئْ بِنُورِ هِدَايَتِهِ
و از نور هدايتش بهره گير،
وَ مَا كَلَّفَكَ الشَّيْطَانُ عِلْمَهُ مِمَّا لَيْسَ فِي الْكِتَابِ عَلَيْكَ فَرْضُهُ
و آنچه را كه شيطان تو را به دانستن آن وامى دارد، و كتاب خدا آن را بر تو واجب نكرده،
وَ لَا فِي سُنَّةِ النَّبِيِّ (صلى الله عليه وآله) وَ أَئِمَّةِ الْهُدَى أَثَرُهُ
و در سنّت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و امامان هدايتگر عليه السّلام نيامده، رها كن
فَكِلْ عِلْمَهُ إِلَى اللَّهِ سُبْحَانَهُ
و علم آن را به خدا واگذار،
فَإِنَّ ذَلِكَ مُنْتَهَى حَقِّ اللَّهِ عَلَيْكَ
كه اين نهايت حقّ پروردگار بر تو است.
وَ اعْلَمْ أَنَّ الرَّاسِخِينَ فِي الْعِلْمِ
بدان، آنها كه در علم دين استوارند،
فَاقْتَصِرْ عَلَى ذَلِكَ
پس به همين مقدار بسنده كن
هُمُ الَّذِينَ أَغْنَاهُمْ عَنِ اقْتِحَامِ السُّدَدِ الْمَضْرُوبَةِ دُونَ الْغُيُوبِ الْإِقْرَارُ بِجُمْلَةِ مَا جَهِلُوا تَفْسِيرَهُ مِنَ الْغَيْبِ الْمَحْجُوب
خدا آنها را از فرو رفتن در آنچه كه بر آنها پوشيده است و تفسير آن را نمى دانند، و از فرو رفتن در اسرار نهان بى نياز ساخته است،
فَمَدَحَ اللَّهُ تَعَالَى اعْتِرَافَهُمْ بِالْعَجْزِ عَنْ تَنَاوُلِ مَا لَمْ يُحِيطُوا بِهِ عِلْماً
و آنان را از اين رو كه به عجز و ناتوانى خود در برابر غيب و آنچه كه تفسير آن را نمى دانند اعتراف مى كنند، ستايش فرمود،
وَ سَمَّى تَرْكَهُمُ التَّعَمُّقَ فِيمَا لَمْ يُكَلِّفْهُمُ الْبَحْثَ عَنْ كُنْهِهِ رُسُوخاً
و ترك ژرف نگرى آنان در آنچه كه خدا بر آنان واجب نساخته را راسخ بودن در علم شناسانده است.
وَ لَا تُقَدِّرْ عَظَمَةَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عَلَى قَدْرِ عَقْلِكَ
و خدا را با ميزان عقل خود ارزيابى مكن،
فَتَكُونَ مِنَ الْهَالِكِينَ
تا از تباه شدگان نباشى.
هُوَ الْقَادِرُ الَّذِي
اوست خداى توانايى كه
إِذَا ارْتَمَتِ الْأَوْهَامُ لِتُدْرِكَ مُنْقَطَعَ قُدْرَتِهِ
اگر وهم و خيال انسانها بخواهد براى درك اندازه قدرتش تلاش كند،
وَ حَاوَلَ الْفِكْرُ الْمُبَرَّأُ مِنْ خَطَرَاتِ الْوَسَاوِسِ
و افكار بلند و دور از وسوسه هاى دانشمندان،
أَنْ يَقَعَ عَلَيْهِ فِي عَمِيقَاتِ غُيُوبِ مَلَكُوتِهِ
بخواهد ژرفاى غيب ملكوتش را در نوردد،
وَ تَوَلَّهَتِ الْقُلُوبُ إِلَيْهِ
و قلب هاى سراسر عشق مشتاقان،
لِتَجْرِيَ فِي كَيْفِيَّةِ صِفَاتِهِ
براى درك كيفيّت صفات او كوشش نمايد،
وَ غَمَضَتْ مَدَاخِلُ الْعُقُولِ فِي حَيْثُ لَا تَبْلُغُهُ الصِّفَاتُ لِتَنَاوُلِ عِلْمِ ذَاتِهِ رَدَعَهَا
و عقل ها با تلاش وصف ناپذير از راه هاى بسيار ظريف و باريك بخواهند ذات او را درك كنند، دست قدرت بر سينه همه نواخته بازگرداند،
وَ هِيَ تَجُوبُ مَهَاوِيَ سُدَفِ الْغُيُوبِ
در حالى كه در تاريكى هاى غيب براى رهايى خود به خداى سبحان پناه مى برند
مُتَخَلِّصَةً إِلَيْهِ سُبْحَانَهُ فَرَجَعَتْ إِذْ جُبِهَتْ مُعْتَرِفَةً بِأَنَّهُ لَا يُنَالُ بِجَوْرِ الِاعْتِسَافِ كُنْهُ مَعْرِفَتِهِ
و با نا اميدى و اعتراف به عجز از معرفت ذات خدا، باز مى گردند، كه با فكر و عقل نارساى بشرى نمى توان او را درك كرد،
فَتَكُونَ فِي مَهَبِّ فِكْرِهَا مُكَيَّفاً
تا چگونگى ذات تو را درك كنند،
وَ دَبَّرَهُ فَأَلْطَفَ تَدْبِيرَهُ
و با لطف و مهربانى نظمشان داد، و به خوبى تدبير كرد.
وَ وَجَّهَهُ لِوِجْهَتِهِ
هر پديده را براى همان جهت كه آفريده شد به حركت در آورد،
فَلَمْ يَتَعَدَّ حُدُودَ مَنْزِلَتِهِ
چنانكه نه از حد و مرز خويش تجاوز نمايد
وَ لَا تَخْطُرُ بِبَالِ أُولِي الرَّوِيَّاتِ خَاطِرَةٌ مِنْ تَقْدِيرِ جَلَالِ عِزَّتِه
و اندازه جلال و عزّت او در قلب انديشمندان راه نمى يابد.
الَّذِي ابْتَدَعَ الْخَلْقَ عَلَى غَيْرِ مِثَالٍ امْتَثَلَهُ
خدايى كه پديده ها را از هيچ آفريد، نمونه اى در آفرينش نداشت تا از آن استفاده كند،
وَ لَا مِقْدَارٍ احْتَذَى عَلَيْهِ مِنْ خَالِقٍ مَعْبُودٍ كَانَ قَبْلَهُ
و يا نقشه اى از آفريننده اى پيش از خود، كه از آن در آفريدن موجودات بهره گيرد،
وَ أَرَانَا مِنْ مَلَكُوتِ قُدْرَتِهِ
و نمونه هاى فراوان از ملكوت قدرت خويش،
وَ عَجَائِبِ مَا نَطَقَتْ بِهِ آثَارُ حِكْمَتِهِ وَ اعْتِرَافِ الْحَاجَةِ مِنَ الْخَلْقِ إِلَى أَنْ يُقِيمَهَا بِمِسَاكِ قُوَّتِهِ
و شگفتى هاى آثار رحمت خود، كه همه با زبان گويا به وجود پروردگار گواهى مى دهند را به ما نشان داده
مَا دَلَّنَا بِاضْطِرَارِ قِيَامِ الْحُجَّةِ لَهُ عَلَى مَعْرِفَتِهِ
كه بى اختيار ما را به شناخت پروردگار مى خوانند.
فَظَهَرَتِ الْبَدَائِعُ الَّتِي أَحْدَثَتْهَا آثَارُ صَنْعَتِهِ وَ أَعْلَامُ حِكْمَتِهِ
در آنچه آفريده آثار صنعت و نشانه هاى حكمت او پديدار است،
فَصَارَ كُلُّ مَا خَلَقَ حُجَّةً لَهُ وَ دَلِيلًا عَلَيْهِ
كه هر يك از پديده ها حجّت و برهانى بر وجود او مى باشند،
وَ إِنْ كَانَ خَلْقاً صَامِتاً
گرچه برخى مخلوقات، به ظاهر ساكت اند،
فَحُجَّتُهُ بِالتَّدْبِيرِ نَاطِقَةٌ
ولى بر تدبير خداوندى گويا،
وَ دَلَالَتُهُ عَلَى الْمُبْدِعِ قَائِمَةٌ
و نشانه هاى روشنى بر قدرت و حكمت اويند
فَأَشْهَدُ أَنَّ مَنْ شَبَّهَكَ بِتَبَايُنِ أَعْضَاءِ خَلْقِكَ
خداوندا گواهى مى دهم، آن كس كه تو را به اعضاى گوناگون پديده ها
وَ تَلَاحُمِ حِقَاقِ مَفَاصِلِهِمُ الْمُحْتَجِبَةِ لِتَدْبِيرِ حِكْمَتِكَ
و مفاصل به هم پيوسته كه به فرمان حكيمانه تو در لابلاى عضلات پديد آمده، تشبيه مى كند،
لَمْ يَعْقِدْ غَيْبَ ضَمِيرِهِ عَلَى مَعْرِفَتِكَ
هرگز در ژرفاى ضمير خود تو را نشناخته،
وَ لَمْ يُبَاشِرْ قَلْبَهُ الْيَقِينُ بِأَنَّهُ لَا نِدَّ لَكَ
و قلب او با يقين انس نگرفته است، و نمى داند كه هرگز براى تو همانندى نيست.
إِذْ نُسَوِّيكُمْ بِرَبِّ الْعالَمِينَ
كه شما را با خداى جهانيان مساوى پنداشتيم»
كَذَبَ الْعَادِلُونَ بِكَ
دروغ گفتند مشركان كه تو را با بت هاى خود همانند پنداشتند،
وَ جَزَّءُوكَ تَجْزِئَةَ الْمُجَسَّمَاتِ بِخَوَاطِرِهِمْ
و با پندار نادرست تو را تجزيه كرده،
وَ نَطَقَتْ عَنْهُ شَوَاهِدُ حُجَجِ بَيِّنَاتِكَ
و گواهى براهين روشن تو، كافر است.
وَ كَأَنَّهُ لَمْ يَسْمَعْ تَبَرُّؤَ التَّابِعِينَ مِنَ الْمَتْبُوعِينَ
و گويا بيزارى پيروان گمراه از رهبران فاسد خود را نشنيده اند
إِذْ يَقُولُونَ تَاللَّهِ إِنْ كُنَّا لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ
كه مى گويند: «به خدا سوگند ما در گمراهى آشكار بوديم.
إِذْ شَبَّهُوكَ بِأَصْنَامِهِمْ وَ نَحَلُوكَ حِلْيَةَ الْمَخْلُوقِينَ بِأَوْهَامِهِمْ
و با وهم و خيال خود گفتند پيكرى چون بتهاى ما دارد،
وَ قَدَّرُوكَ عَلَى الْخِلْقَةِ الْمُخْتَلِفَةِ الْقُوَى بِقَرَائِحِ عُقُولِهِمْ
و با اعضاى گوناگون مخلوقات تشبيه كردند.
وَ أَشْهَدُ أَنَّ مَنْ سَاوَاكَ بِشَيْءٍ مِنْ خَلْقِكَ فَقَدْ عَدَلَ بِكَ
خدايا گواهى مى دهم آنان كه تو را با چيزى از آفريده هاى تو مساوى شمارند از تو روى بر تافته اند
وَ الْعَادِلُ بِكَ كَافِرٌ بِمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ مُحْكَمَاتُ آيَاتِكَ
و آن كه از تو روى گردان شود بر اساس آيات محكم قرآن،
وَ إِنَّكَ أَنْتَ اللَّهُ الَّذِي لَمْ تَتَنَاهَ فِي الْعُقُول
تو همان خداى نامحدودى هستى كه در انديشه ها نگنجى
وَ لَا فِي رَوِيَّاتِ خَوَاطِرِهَا فَتَكُونَ مَحْدُوداً مُصَرَّفاً
و در خيال و وهم نيايى تا تو را محدود و داراى حالات گوناگون پندارند.
و منها قَدَّرَ مَا خَلَقَ فَأَحْكَمَ تَقْدِيرَهُ
(واز اين خطبه است) آنچه را آفريد با اندازه گيرى دقيقى استوار كرد،
وَ لَمْ يَسْتَصْعِبْ إِذْ أُمِرَ بِالْمُضِيِّ عَلَى إِرَادَتِهِ
و اين حركت حساب شده را بدون دشوارى به سامان رساند تا بر اساس اراده او زندگى كند.
فَكَيْفَ وَ إِنَّمَا صَدَرَتِ الْأُمُورُ عَنْ مَشِيئَتِهِ
پس چگونه ممكن است سرپيچى كند در حالى كه همه موجودات از اراده خدا سرچشمه مى گيرند،
الْمُنْشِئُ أَصْنَافَ الْأَشْيَاءِ بِلَا رَوِيَّةِ فِكْرٍ آلَ إِلَيْهَا
خدايى كه پديد آورنده موجودات گوناگون است، بدون احتياج به انديشه و فكرى كه به آن روى آورد،
وَ لَا شَرِيكٍ أَعَانَهُ عَلَى ابْتِدَاعِ عَجَائِبِ الْأُمُورِ
و بدون شريكى كه در ايجاد امور شگفت انگيز ياريش كند، موجودات را آفريد،
فَتَمَّ خَلْقُهُ بِأَمْرِهِ
پس آفرينش كامل گشت
وَ أَذْعَنَ لِطَاعَتِهِ
و به عبادت و اطاعت او پرداختند،
وَ أَجَابَ إِلَى دَعْوَتِهِ
دعوت او را پذيرفتند
لَمْ يَعْتَرِضْ دُونَهُ رَيْثُ الْمُبْطِئِ
و در برابر فرمان الهى سستى و درنگ نكردند
وَ لَا أَنَاةُ الْمُتَلَكِّئِ
و در اجراى فرمان الهى توقف نپذيرفتند.
فَأَقَامَ مِنَ الْأَشْيَاءِ أَوَدَهَا
پس كجى هاى هر چيزى را راست،
وَ نَهَجَ حُدُودَهَا
و مرزهاى هر يك را روشن ساخت،
وَ لَاءَمَ بِقُدْرَتِهِ بَيْنَ مُتَضَادِّهَا
و با قدرت خداوندى بين اشياء متضاد هماهنگى ايجاد كرد،
وَ وَصَلَ أَسْبَابَ قَرَائِنِهَا
و وسايل ارتباط آنان را فراهم ساخت،
وَ فَرَّقَهَا أَجْنَاساً مُخْتَلِفَاتٍ فِي الْحُدُودِ وَ الْأَقْدَارِ وَ الْغَرَائِزِ وَ الْهَيْئَاتِ بَدَايَا خَلَائِقَ أَحْكَمَ صُنْعَهَا
و موجودات را از نظر حدود، اندازه، و غرائز، و شكل ها، و قالب ها، و هيأتهاى گوناگون، تقسيم و استوار فرمود،
وَ فَطَرَهَا عَلَى مَا أَرَادَ وَ ابْتَدَعَهَا
و با حكمت و تدبير خويش هر يكى را به سرشتى كه خود خواست در آورد.
و منها في صفة السماء
و از اين خطبه است در مورد اوصاف آسمان
وَ نَظَمَ بِلَا تَعْلِيقٍ رَهَوَاتِ فُرَجِهَا
فضاى باز و پستى و بلندى و فاصله هاى وسيع آسمان ها را بدون اينكه بر چيزى تكيه كند، نظام بخشيد
وَ لَاحَمَ صُدُوعَ انْفِرَاجِهَا
و شكاف هاى آن را به هم آورد،
وَ وَشَّجَ بَيْنَهَا وَ بَيْنَ أَزْوَاجِهَا
و هر يك را با آنچه كه تناسب داشت و جفت بود پيوند داد،
وَ ذَلَّلَ لِلْهَابِطِينَ بِأَمْرِهِ وَ الصَّاعِدِينَ بِأَعْمَالِ خَلْقِهِ حُزُونَةَ مِعْرَاجِهَا
و دشوارى فرود آمدن و برخاستن را بر فرشتگانى كه فرمان او را به خلق رسانند يا اعمال بندگان را بالا برند آسان كرد.
وَ نَادَاهَا بَعْدَ إِذْ هِيَ دُخَانٌ
در حالى كه آسمان را به صورت دود و بخار بود به آن فرمان داد،
فَالْتَحَمَتْ عُرَى أَشْرَاجِهَا
پس رابطه هاى آن را بر قرار ساخت،
وَ فَتَقَ بَعْدَ الِارْتِتَاقِ صَوَامِتَ أَبْوَابِهَا
سپس آنها را از هم جدا كرد و بين آنها فاصله انداخت،
وَ أَقَامَ رَصَداً مِنَ الشُّهُبِ الثَّوَاقِبِ عَلَى نِقَابِهَا
و بر هر راهى و شكافى از آسمان، نگهبانى از شهاب هاى روشن گماشت،
وَ أَمْسَكَهَا مِنْ أَنْ تُمُورَ فِي خَرْقِ الْهَوَاءِ بِأَيْدِهِ
و با دست قدرت آنها را از حركت ناموزون در فضا نگهداشت،
وَ أَمَرَهَا أَنْ تَقِفَ مُسْتَسْلِمَةً لِأَمْرِهِ
و دستور فرمود تا برابر فرمانش تسليم باشند.
وَ جَعَلَ شَمْسَهَا آيَةً مُبْصِرَةً لِنَهَارِهَا
و آفتاب را نشانه روشنى بخش روز،
وَ قَمَرَهَا آيَةً مَمْحُوَّةً مِنْ لَيْلِهَا
و ماه را، با نورى كم رنگ براى تاريكى شب ها قرار داد،
وَ أَجْرَاهُمَا فِي مَنَاقِلِ مَجْرَاهُمَا
و آن دو را در مسير حركت خويش به حركت در آورد،
لِيُمَيِّزَ بَيْنَ اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ بِهِمَا
كه بين شب و روز تفاوت باشد، و قابل تشخيص شود،
وَ قَدَّرَ سَيْرَهُمَا فِي مَدَارِجِ دَرَجِهِمَا
و حركت آن دو را دقيق اندازه گيرى كرد تا در درجات تعيين شده حركت كنند
وَ لِيُعْلَمَ عَدَدُ السِّنِينَ وَ الْحِسَابُ بِمَقَادِيرِهِمَا
و با رفت و آمد آن ها شماره سالها، و اندازه گيرى زمان ممكن باشد.
ثُمَّ عَلَّقَ فِي جَوِّهَا فَلَكَهَا
پس در فضاى هر آسمان فلك آن را آفريد،
وَ نَاطَ بِهَا زِينَتَهَا مِنْ خَفِيَّاتِ دَرَارِيِّهَا وَ مَصَابِيحِ كَوَاكِبِهَا
و زينتى از گوهرهاى تابنده و ستارگان درخشنده بياراست،
بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ
«بلكه بندگانى بزرگوارند،
وَ رَمَى مُسْتَرِقِي السَّمْعِ بِثَوَاقِبِ شُهُبِهَا
و آنان را كه خواستند اسرار آسمان ها را دزدانه دريابند، با شهاب هاى درخشنده سوزان تير باران كرد،
وَ أَجْرَاهَا عَلَى أَذْلَالِ تَسْخِيرِهَا مِنْ ثَبَاتِ ثَابِتِهَا وَ مَسِيرِ سَائِرِهَا وَ هُبُوطِهَا وَ صُعُودِهَا وَ نُحُوسِهَا وَ سُعُودِهَا
و تمامى ستارگان از ثابت و استوار، و گردنده و بى قرار، فرود آينده و بالا رونده، و نگران كننده و شادى آفرين را، تسليم اوامر خود فرمود.
و منها في صفة الملائكة
از اين خطبه است در مورد اوصاف فرشتگان
ثُمَّ خَلَقَ سُبْحَانَهُ لِإِسْكَانِ سَمَاوَاتِهِ
سپس، خداوند سبحان براى سكونت بخشيدن در آسمان ها،
وَ عِمَارَةِ الصَّفِيحِ الْأَعْلَى مِنْ مَلَكُوتِهِ
و آباد ساختن بالاترين قسمت از ملكوت خويش،
خَلْقاً بَدِيعاً مِنْ مَلَائِكَتِهِ
فرشتگانى شگفت آفريد،
وَ مَلَأَ بِهِمْ فُرُوجَ فِجَاجِهَا
و تمام شكاف ها و راه هاى گشاده آسمان ها را با فرشتگان پر كرد،
وَ حَشَا بِهِمْ فُتُوقَ أَجْوَائِهَا
و فاصله جوّ آسمان را از آنها گستراند،
وَ بَيْنَ فَجَوَاتِ تِلْكَ الْفُرُوجِ زَجَلُ الْمُسَبِّحِينَ مِنْهُمْ فِي حَظَائِرِ الْقُدُسِ
كه هم اكنون صداى تسبيح آنها فضاى آسمان ها را پر كرده: در بارگاه قدس،
وَ سُتُرَاتِ الْحُجُبِ
درون پرده هاى حجاب
وَ سُرَادِقَاتِ الْمَجْدِ وَ وَرَاءَ ذَلِكَ الرَّجِيجِ
و صحنه هاى مجد و عظمت پروردگار، طنين انداز است.
الَّذِي تَسْتَكُّ مِنْهُ الْأَسْمَاعُ
در ما وراى آنها زلزله هايى است كه گوش ها را كر مى كند
وَ لَا قَدَحَتْ قَادِحَةُ الْإِحَنِ فِيمَا بَيْنَهُمْ
و آتش كينه در دل هايشان شعله ور نگرديد،
وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ فِي خَلْقِ الْغَمَامِ الدُّلَّحِ
گروهى از فرشتگان در آفرينش ابرهاى پر آب،
وَ فِي عِظَمِ الْجِبَالِ الشُّمَّخِ
و در آفرينش كوه هاى عظيم و سر بلند،
سُبُحَاتُ نُورٍ تَرْدَعُ الْأَبْصَارَ عَنْ بُلُوغِهَا
و شعاع هاى خيره كننده نور، كه چشم ها را از ديدن باز مى دارد،
فَتَقِفُ خَاسِئَةً عَلَى حُدُودِهَا.
و ناچار خيره بر جاى خويش مى ماند.
وَ أَنْشَأَهُمْ عَلَى صُوَرٍ مُخْتَلِفَاتٍ
خدا فرشتگان را در صورت هاى مختلف
وَ أَقْدَارٍ مُتَفَاوِتَاتٍ
و اندازه هاى گوناگون آفريد،
أُولِي أَجْنِحَةٍ
و بال و پرهايى براى آنها قرار داد،
تُسَبِّحُ جَلَالَ عِزَّتِهِ
آنها كه همواره در تسبيح جلال و عزّت پروردگار به سر مى برند،
لَا يَنْتَحِلُونَ مَا ظَهَرَ فِي الْخَلْقِ مِنْ صُنْعِهِ
و چيزى از شگفتى هاى آفرينش پديده ها را به خود نسبت نمى دهند
وَ لَا يَدَّعُونَ أَنَّهُمْ يَخْلُقُونَ شَيْئاً مَعَهُ مِمَّا انْفَرَدَ بِهِ
و در آنچه از آفرينش پديده ها كه خاص خداست، ادّعايى ندارند
لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ
كه در سخن گفتن از او پيشى نمى گيرند و به فرمان الهى عمل مى كنند»
جَعَلَهُمُ اللَّهُ فِيمَا هُنَالِكَ أَهْلَ الْأَمَانَةِ عَلَى وَحْيِهِ
خدا فرشتگان را امين وحى خود قرار داد،
وَ حَمَّلَهُمْ إِلَى الْمُرْسَلِينَ وَدَائِعَ أَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ
و براى رساندن پيمان امر و نهى خود به پيامبران، از آنها استفاده كرد، و روانه زمين كرده،
وَ عَصَمَهُمْ مِنْ رَيْبِ الشُّبُهَاتِ
آنها را از ترديد شبهات مصونيّت بخشيد،
فَمَا مِنْهُمْ زَائِغٌ عَنْ سَبِيلِ مَرْضَاتِهِ
كه هيچ كدام از فرشتگان از راه رضاى حق منحرف نمى گردند.
وَ أَمَدَّهُمْ بِفَوَائِدِ الْمَعُونَةِ
آنها را از يارى خويش بهرمند ساخت،
وَ أَشْعَرَ قُلُوبَهُمْ تَوَاضُعَ إِخْبَاتِ السَّكِينَةِ
و دل هايشان را در پوششى از تواضع و فروتنى و خشوع و آرامش در آورد،
وَ فَتَحَ لَهُمْ أَبْوَاباً ذُلُلًا إِلَى تَمَاجِيدِهِ
درهاى آسمان را بر رويشان گشود تا خدا را به بزرگى بستايند،
وَ نَصَبَ لَهُمْ مَنَاراً وَاضِحَةً عَلَى أَعْلَامِ تَوْحِيدِهِ
و براى آنها نشانه هاى روشن قرار داد تا به توحيد او بال گشايند.
لَمْ تُثْقِلْهُمْ مُؤْصِرَاتُ الْآثَامِ
سنگينى هاى گناهان هرگز آنها را در انجام وظيفه دل سرد نساخت،
وَ لَمْ تَرْتَحِلْهُمْ عُقَبُ اللَّيَالِي وَ الْأَيَّامِ
و گذشت شب و روز آنها را به سوى مرگ سوق نداد،
وَ لَمْ تَعْتَرِكِ الظُّنُونُ عَلَى مَعَاقِدِ يَقِينِهِمْ
و شك و گمان در پايگاه يقين آنها راه نيافت،
وَ لَمْ تَرْمِ الشُّكُوكُ بِنَوَازِعِهَا عَزِيمَةَ إِيمَانِهِمْ
تيرهاى شك و ترديد خلل در ايمانشان ايجاد نكرد،
وَ لَا سَلَبَتْهُمُ الْحَيْرَةُ مَا لَاقَ مِنْ مَعْرِفَتِهِ بِضَمَائِرِهِمْ
حيرت و سرگردانى آنها را از ايمانى كه دارند
وَ مَا سَكَنَ مِنْ عَظَمَتِهِ وَ هَيْبَةِ جَلَالَتِهِ فِي أَثْنَاءِ صُدُورِهِمْ
و آنچه از هيبت و جلال خداوندى كه در دل نهادند جدا نساخت
وَ لَمْ تَطْمَعْ فِيهِمُ الْوَسَاوِسُ فَتَقْتَرِعَ بِرَيْنِهَا عَلَى فِكْرِهِمْ
و وسوسه ها در آنها راه نيافته، تا شك و ترديد بر آنها تسلط يابد.
وَ فِي قَتْرَةِ الظَّلَامِ الْأَيْهَمِ
و خلقت ظلمت و تاريكى ها نقش دارند،
وَ مِنْهُمْ مَنْ قَدْ خَرَقَتْ أَقْدَامُهُمْ تُخُومَ الْأَرْضِ السُّفْلَى
و گروهى ديگر، قدم هايشان تا ژرفاى زمين پايين رفته،
فَهِيَ كَرَايَاتٍ بِيضٍ
و چونان پرچمهاى سفيدى
قَدْ نَفَذَتْ فِي مَخَارِقِ الْهَوَاءِ
دل فضا را شكافته اند،
وَ تَحْتَهَا رِيحٌ هَفَّافَةٌ تَحْبِسُهَا عَلَى حَيْثُ انْتَهَتْ مِنَ الْحُدُودِ الْمُتَنَاهِيَةِ
و در زير آن بادهايى است كه به نرمى حركت كرده و در مرزهاى مشخّصى نگاهش مى دارد.
قَدِ اسْتَفْرَغَتْهُمْ أَشْغَالُ عِبَادَتِهِ
اشتغال به عبادت پروردگار، فرشتگان را از ديگر كارها باز داشته،
وَ وَصَلَتْ حَقَائِقُ الْإِيمَانِ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ مَعْرِفَتِهِ
و حقيقت ايمان ميان آنها و معرفت حق، پيوند لازم ايجاد كرد،
وَ قَطَعَهُمُ الْإِيقَانُ بِهِ إِلَى الْوَلَهِ إِلَيْهِ وَ لَمْ تُجَاوِزْ رَغَبَاتُهُمْ مَا عِنْدَهُ إِلَى مَا عِنْدَ غَيْرِهِ
نعمت يقين آنها را شيداى حق گردانيد كه به غير خدا هيچ علاقه اى ندارند.
قَدْ ذَاقُوا حَلَاوَةَ مَعْرِفَتِهِ
شيرينى معرفت خدا را چشيده
وَ شَرِبُوا بِالْكَأْسِ الرَّوِيَّةِ مِنْ مَحَبَّتِهِ
و از جام محبّت پروردگار سيراب شدند،
وَ تَمَكَّنَتْ مِنْ سُوَيْدَاءِ قُلُوبِهِمْ وَشِيجَةُ خِيفَتِهِ
ترس و خوف الهى در ژرفاى جان فرشتگان راه يافته،
فَحَنَوْا بِطُولِ الطَّاعَةِ اعْتِدَالَ ظُهُورِهِمْ
و از فراوانى عبادت قامتشان خميده
فَلَمَّا أَلْقَتِ السَّحَابُ بَرْكَ بِوَانَيْهَا
ابرها پايين آمده سينه بر زمين ساييدند،
وَ بَعَاعَ مَا اسْتَقَلَّتْ بِهِ مِنَ الْعِبْءِ الْمَحْمُولِ عَلَيْهَا
و آنچه بر پشت داشتند فرو ريختند
أَخْرَجَ بِهِ مِنْ هَوَامِدِ الْأَرْضِ النَّبَاتَ
كه در بخش هاى بى گياه زمين انواع گياهان روييدن گرفت،
وَ لَمْ يُنْفِدْ طُولُ الرَّغْبَةِ إِلَيْهِ مَادَّةَ تَضَرُّعِهِمْ
و شوق و رغبت فراوان، از زارى و گريه شان نكاسته است.
وَ لَا أَطْلَقَ عَنْهُمْ عَظِيمُ الزُّلْفَةِ رِبَقَ خُشُوعِهِمْ
مقام والاى فرشتگان، از خشوع و فروتنى آنان كم نكرد،
وَ لَمْ يَتَوَلَّهُمُ الْإِعْجَابُ فَيَسْتَكْثِرُوا مَا سَلَفَ مِنْهُمْ وَ لَا تَرَكَتْ لَهُمُ اسْتِكَانَةُ الْإِجْلَالِ نَصِيباً فِي تَعْظِيمِ حَسَنَاتِهِمْ
و غرور و خود بينى دامنگيرشان نگرديد، تا اعمال نيكوى گذشته را شماره كنند، و سهمى از بزرگى و بزرگوارى براى خود تصوّر نمايند.
وَ لَمْ تَجْرِ الْفَتَرَاتُ فِيهِمْ عَلَى طُولِ دُءُوبِهِمْ
گذشت زمان آنان را از انجام وظائف پياپى نرنجانده
وَ لَمْ تَغِضْ رَغَبَاتُهُمْ فَيُخَالِفُوا عَنْ رَجَاءِ رَبِّهِمْ
و از شوق و رغبتشان نكاسته تا از پروردگار خويش نا اميد گردند.
وَ لَمْ تَجِفَّ لِطُولِ الْمُنَاجَاةِ أَسَلَاتُ أَلْسِنَتِهِمْ
از مناجات هاى طولانى، خسته نشده،
وَ لَا اقْتَسَمَتْهُمْ أَخْيَافُ الْهِمَمِ
و افكار گوناگون آنان را به تفرقه نكشانده است.
وَ لَا مَلَكَتْهُمُ الْأَشْغَالُ فَتَنْقَطِعَ بِهَمْسِ الْجُؤَارِ إِلَيْهِ أَصْوَاتُهُمْ
و اشتغال به غير خدا آنها را تحت تسلط خود در نياورده است، و از فرياد استغاثه و زارى آنها فروكش نكرده
وَ لَمْ تَخْتَلِفْ فِي مَقَاوِمِ الطَّاعَةِ مَنَاكِبُهُمْ
و در مقام عبادت و نيايش دوش به دوش هم همواره ايستاده اند،
وَ لَمْ يَثْنُوا إِلَى رَاحَةِ التَّقْصِيرِ فِي أَمْرِهِ رِقَابَهُمْ.
راحت طلبى آنها را به كوتاهى در انجام دستوراتش وادار نساخته،
وَ لَا تَعْدُو عَلَى عَزِيمَةِ جِدِّهِمْ بَلَادَةُ الْغَفَلَاتِ
و كودنى و غفلت و فراموشى بر تلاش و كوشش و عزم راسخ فرشتگان راه نمى يابد،
وَ لَا تَنْتَضِلُ فِي هِمَمِهِمْ خَدَائِعُ الشَّهَوَاتِ
و فريب هاى شهوت، همّت هاى بلندشان را تيرباران نمى كند.
قَدِ اتَّخَذُوا ذَا الْعَرْشِ ذَخِيرَةً لِيَوْمِ فَاقَتِهِمْ
فرشتگان، ايمان به خداى صاحب عرش را ذخيره روز بى نوايى خود قرار داده
وَ يَمَّمُوهُ عِنْدَ انْقِطَاعِ الْخَلْقِ إِلَى الْمَخْلُوقِينَ بِرَغْبَتِهِمْ
و آن هنگام كه خلق به غير خدا روى مى آورد آنها تنها متوجّه پروردگار خويشند، هيچ گاه عبادت خدا را پايان نمى دهند،
لَمْ يَسْتَعْظِمُوا مَا مَضَى مِنْ أَعْمَالِهِمْ
اعمال گذشته خود را بزرگ نمى شمارند،
وَ لَمْ يُفَرِّقْهُمْ سُوءُ التَّقَاطُعِ
و برخوردهاى بد با هم نداشته و راه جدايى نگيرند.
وَ لَا تَوَلَّاهُمْ غِلُّ التَّحَاسُدِ
كينه ها و حسادت ها در دلشان راه نداشته
وَ لَا تَشَعَّبَتْهُمْ مَصَارِفُ الرِّيَبِ
و عوامل شك و ترديد و خواهش هاى نفسانى، آنها را از هم جدا نساخته،
وَ لَا يَرْجِعُ بِهِمُ الِاسْتِهْتَارُ بِلُزُومِ طَاعَتِهِ
و شوق و علاقه خود را از انجام اوامر الهى و اطاعت پروردگار سست نمى كنند،
إِلَّا إِلَى مَوَادَّ مِنْ قُلُوبِهِمْ غَيْرِ مُنْقَطِعَةٍ مِنْ رَجَائِهِ وَ مَخَافَتِهِ
آنچه آنان را شيفته اطاعت خدا كرده بذر محبّت است كه در دل مى پرورانند، و هيچ گاه دل از بيم و اميد او بر نمى دارند.
لَمْ تَنْقَطِعْ أَسْبَابُ الشَّفَقَةِ مِنْهُمْ فَيَنُوا فِي جِدِّهِمْ
عوامل ترس آنها را از مسؤوليت باز نمى دارد تا در انجام وظيفه سستى ورزند،
وَ لَمْ تَأْسِرْهُمُ الْأَطْمَاعُ فَيُؤْثِرُوا وَشِيكَ السَّعْيِ عَلَى اجْتِهَادِهِمْ
طمع ها به آنان شبيخون نزده تا تلاش دنيا را بر كار آخرت مقدّم دارند،
وَ لَوِ اسْتَعْظَمُوا ذَلِكَ لَنَسَخَ الرَّجَاءُ مِنْهُمْ شَفَقَاتِ وَجَلِهِمْ
و اگر بزرگ بشمارند اميدوارند، و اميد فراوان نمى گذارد تا از پروردگار ترسى در دل داشته باشند.
وَ لَمْ يَخْتَلِفُوا فِي رَبِّهِمْ بِاسْتِحْوَاذِ الشَّيْطَانِ عَلَيْهِمْ
فرشتگان در باره پروردگار خويش به جهت وسوسه هاى شيطانى اختلاف نكرده اند،
فَهُمْ أُسَرَاءُ إِيمَانٍ
فرشتگان بندگان ايمانند،
لَمْ يَفُكَّهُمْ مِنْ رِبْقَتِهِ زَيْغٌ وَ لَا عُدُولٌ وَ لَا وَنًى وَ لَا فُتُورٌ
و طوق بندگى به گردن افكنده و هيچ گاه با شك و ترديد و سستى، آن را بر زمين نمى گذارند.
وَ لَيْسَ فِي أَطْبَاقِ السَّمَاءِ مَوْضِعُ إِهَابٍ إِلَّا وَ عَلَيْهِ مَلَكٌ سَاجِدٌ
در تمام آسمان ها جاى پوستينى خالى نمى توان يافت مگر آن كه فرشته اى به سجده افتاده،
أَوْ سَاعٍ حَافِدٌ
يا در كار و تلاش است.
يَزْدَادُونَ عَلَى طُولِ الطَّاعَةِ بِرَبِّهِمْ عِلْماً
اطاعت فراوان آنها بر يقين و معرفتشان نسبت به پروردگار مى افزايد،
وَ تَزْدَادُ عِزَّةُ رَبِّهِمْ فِي قُلُوبِهِمْ عِظَماً
و عزّت خداوند عظمت او را در قلبشان بيشتر مى نمايد.
و منها في صفة الأرض و دحوها على الماء
در مورد زمين
كَبَسَ الْأَرْضَ عَلَى مَوْرِ أَمْوَاجٍ مُسْتَفْحِلَةٍ وَ لُجَجِ بِحَارٍ زَاخِرَةٍ
زمين را به موج هاى پر خروش، و درياهاى موّاج فرو پوشاند،
تَلْتَطِمُ أَوَاذِيُّ أَمْوَاجِهَا وَ تَصْطَفِقُ مُتَقَاذِفَاتُ أَثْبَاجِهَا
موج هايى كه بالاى آن ها به هم مى خورد و در تلاطمى سخت، هر يك ديگرى را واپس مى زد،
أَرْسَلَهُ سَحّاً مُتَدَارِكاً
ابرها را پى در پى فرستاد
قَدْ أَسَفَّ هَيْدَبُهُ
تا زمين را احاطه كردند،
تَمْرِيهِ الْجَنُوبُ دِرَرَ أَهَاضِيبِهِ
و بادها شير باران را از ابرها دوشيدند،
وَ دُفَعَ شَآبِيبِهِ.
و به شدّت به زمين فرو ريختند،
وَ تَرْغُو زَبَداً كَالْفُحُولِ عِنْدَ هِيَاجِهَا
چونان شتران نر مست، فرياد كنان و كف بر لب، به هر سوى روان بودند.
فَخَضَعَ جِمَاحُ الْمَاءِ الْمُتَلَاطِمِ لِثِقَلِ حَمْلِهَا
پس، قسمت هاى سركش آب از سنگينى زمين فرو نشست
وَ سَكَنَ هَيْجُ ارْتِمَائِهِ إِذْ وَطِئَتْهُ بِكَلْكَلِهَا وَ ذَلَّ مُسْتَخْذِياً
و هيجان آنها بر اثر تماس با سينه زمين آرام گرفت.
إِذْ تَمَعَّكَتْ عَلَيْهِ بِكَوَاهِلِهَا فَأَصْبَحَ بَعْدَ اصْطِخَابِ أَمْوَاجِهِ سَاجِياً مَقْهُوراً وَ فِي حَكَمَةِ الذُّلِّ مُنْقَاداً أَسِيراً
زيرا زمين با پشت بر آن مى غلطيد و آن همه سر و صداى امواج ساكن و آرام شده، چون اسب افسار شده رام گرديد.
وَ سَكَنَتِ الْأَرْضُ مَدْحُوَّةً فِي لُجَّةِ تَيَّارِهِ
خشكى هاى زمين در دل امواج، گسترد،
وَ رَدَّتْ مِنْ نَخْوَةِ بَأْوِهِ وَ اعْتِلَائِهِ وَ شُمُوخِ أَنْفِهِ وَ سُمُوِّ غُلَوَائِهِ
و آب را از كبر و غرور و سركشى و خروش باز داشت،
وَ كَعَمَتْهُ عَلَى كِظَّةِ جَرْيَتِهِ
و از شدّت حركتش كاسته شد،
فَهَمَدَ بَعْدَ نَزَقَاتِهِ
و بعد از آن همه حركت هاى تند ساكت شد،
وَ لَبَدَ بَعْدَ زَيَفَانِ وَثَبَاتِهِ
و پس از آن همه خروش و سركشى متكبّرانه به جاى خويش ايستاد.
فَلَمَّا سَكَنَ هَيْجُ الْمَاءِ مِنْ تَحْتِ أَكْنَافِهَا
پس هنگامى كه هيجان آب در اطراف زمين فرو نشست،
وَ حَمْلِ شَوَاهِقِ الْجِبَالِ الشُّمَّخِ الْبُذَّخِ عَلَى أَكْتَافِهَا
و كوه هاى سخت و مرتفع را بر دوش خود حمل كرد،
فَجَّرَ يَنَابِيعَ الْعُيُونِ مِنْ عَرَانِينِ أُنُوفِهَا
چشمه هاى آب از فراز كوه ها بيرون آورد
وَ فَرَّقَهَا فِي سُهُوبِ بِيدِهَا وَ أَخَادِيدِهَا
و آب ها را در شكاف بيابان ها و زمين هاى هموار روان كرد،
وَ عَدَّلَ حَرَكَاتِهَا بِالرَّاسِيَاتِ مِنْ جَلَامِيدِهَا وَ ذَوَاتِ الشَّنَاخِيبِ الشُّمِّ مِنْ صَيَاخِيدِهَا
و حركت زمين را با صخره هاى عظيم و قلّه كوه هاى بلند نظم داد،
فَسَكَنَتْ مِنَ الْمَيَدَانِ لِرُسُوبِ الْجِبَالِ فِي قِطَعِ أَدِيمِهَا وَ تَغَلْغُلِهَا مُتَسَرِّبَةً فِي جَوْبَاتِ خَيَاشِيمِهَا وَ رُكُوبِهَا أَعْنَاقَ سُهُولِ الْأَرَضِينَ وَ جَرَاثِيمِهَا
و زمين به جهت نفوذ كوه ها در سطح آن، فرو رفتن ريشه كوه ها در شكاف هاى آن و سوار شدن بر پشت دشت ها و صحراها، از لرزش و اضطراب باز ايستاد.
وَ فَسَحَ بَيْنَ الْجَوِّ وَ بَيْنَهَا
و بين زمين و جو فاصله افكند،
وَ أَعَدَّ الْهَوَاءَ مُتَنَسَّماً لِسَاكِنِهَا
و وزش بادها را براى ساكنان آن آماده ساخت،
وَ تَسْتَخْرِجُ نَبَاتَهَا
و گياهان رنگارنگ برويند.
وَ أَخْرَجَ إِلَيْهَا أَهْلَهَا عَلَى تَمَامِ مَرَافِقِهَا
تمام نيازمنديها و وسائل زندگى را براى اهل زمين استخراج و مهيّا فرمود،
ثُمَّ لَمْ يَدَعْ جُرُزَ الْأَرْضِ الَّتِي تَقْصُرُ مِيَاهُ الْعُيُونِ عَنْ رَوَابِيهَا وَ لَا تَجِدُ جَدَاوِلُ الْأَنْهَارِ ذَرِيعَةً إِلَى بُلُوغِهَا
آنگاه هيچ بلندى از بلندى هاى زمين را كه آب چشمه ها و نهرها به آن راه ندارد وانگذاشت،
حَتَّى أَنْشَأَ لَهَا نَاشِئَةَ سَحَابٍ تُحْيِي مَوَاتَهَا
بلكه ابرهايى را آفريد تا قسمت هاى مرده آن احيا شود،
أَلَّفَ غَمَامَهَا بَعْدَ افْتِرَاقِ لُمَعِهِ وَ تَبَايُنِ قَزَعِهِ
قطعات بزرگ و پراكنده ابرها را به هم پيوست
حَتَّى إِذَا تَمَخَّضَتْ لُجَّةُ الْمُزْنِ فِيهِ وَ الْتَمَعَ بَرْقُهُ فِي كُفَفِهِ وَ لَمْ يَنَمْ وَمِيضُهُ فِي كَنَهْوَرِ رَبَابِهِ وَ مُتَرَاكِمِ سَحَابِهِ
تا سخت به حركت در آمدند، و با به هم خوردن ابرها، برق ها درخشيدن گرفت، و از درخشندگى ابرهاى سفيد كوه پيكر، و متراكم چيزى كاسته نشد.
وَ مِنْ زُعْرِ الْجِبَالِ الْأَعْشَابَ
و در دامن كوه ها، سبزه ها پديد آمد.
فَهِيَ تَبْهَجُ بِزِينَةِ رِيَاضِهَا
پس زمين به وسيله باغ هاى زيبا، همگان را به سرور و شادى دعوت كرده،
وَ تَزْدَهِي بِمَا أُلْبِسَتْهُ مِنْ رَيْطِ أَزَاهِيرِهَا
با لباس نازك گل برگ ها كه بر خود پوشيد، هر بيننده اى را به شگفتى واداشت.
وَ حِلْيَةِ مَا سُمِطَتْ بِهِ مِنْ نَاضِرِ أَنْوَارِهَا
و با زينت و زيورى كه از گلو بند گل هاى گوناگون، فخر كنان خود را آراست، هر بيننده اى را به وجد آورد،
وَ جَعَلَ ذَلِكَ بَلَاغاً لِلْأَنَامِ
كه فرآورده هاى نباتى را، توشه و غذاى انسان،
وَ رِزْقاً لِلْأَنْعَامِ
و روزى حيوانات قرار داد.
وَ خَرَقَ الْفِجَاجَ فِي آفَاقِهَا
در گوشه و كنار آن درّه هاى عميق آفريد،
وَ أَقَامَ الْمَنَارَ لِلسَّالِكِينَ عَلَى جَوَادِّ طُرُقِهَا
و راه ها و نشانه ها براى آنان كه بخواهند از جادّه هاى وسيع آن عبور كنند، تعيين كرد.
فَلَمَّا مَهَدَ أَرْضَهُ
هنگامى كه خدا زمين را آماده زندگى انسان ساخت
وَ أَنْفَذَ أَمْرَهُ
و فرمان خود را صادر فرمود،
اخْتَارَ آدَمَ (عليه السلام) خِيرَةً مِنْ خَلْقِهِ
آدم عليه السّلام را از ميان مخلوقاتش برگزيد،
وَ جَعَلَهُ أَوَّلَ جِبِلَّتِهِ
و او را نخستين و برترين مخلوق خود در زمين قرار داد.
وَ أَسْكَنَهُ جَنَّتَهُ
ابتدا آدم را در بهشت جاى داده
وَ أَرْغَدَ فِيهَا أُكُلَهُ
و خوراكى هاى گوارا به او بخشيد
وَ أَوْعَزَ إِلَيْهِ فِيمَا نَهَاهُ عَنْهُ
و از آنچه كه او را منع كرد پرهيز داد
وَ أَعْلَمَهُ أَنَّ فِي الْإِقْدَامِ عَلَيْهِ التَّعَرُّضَ لِمَعْصِيَتِهِ
و آگاهش ساخت كه اقدام بر آن، نافرمانى بوده
وَ الْمُخَاطَرَةَ بِمَنْزِلَتِهِ
و مقام و ارزش او را به خطر خواهد افكند.
فَأَقْدَمَ عَلَى مَا نَهَاهُ عَنْهُ
امّا آدم عليه السّلام به آنچه نهى شد، اقدام كرد
مُوَافَاةً لِسَابِقِ عِلْمِهِ
و علم خداوند در باره او تحقّق يافت،
فَأَهْبَطَهُ بَعْدَ التَّوْبَةِ لِيَعْمُرَ أَرْضَهُ بِنَسْلِهِ
تا آن كه پس از توبه، او را از بهشت به سوى زمين فرستاد، تا با نسل خود زمين را آباد كند،
وَ لِيُقِيمَ الْحُجَّةَ بِهِ عَلَى عِبَادِهِ
و بدين وسيله حجت را بر بندگان تمام كرد،
وَ لَمْ يُخْلِهِمْ بَعْدَ أَنْ قَبَضَهُ مِمَّا يُؤَكِّدُ عَلَيْهِمْ حُجَّةَ رُبُوبِيَّتِهِ
و پس از وفات آدم عليه السّلام زمين را از حجّت خالى نگذاشت
وَ يَصِلُ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ مَعْرِفَتِهِ
و ميان فرزندان آدم عليه السّلام و خود، پيوند شناسايى برقرار فرمود،
بَلْ تَعَاهَدَهُمْ بِالْحُجَجِ عَلَى أَلْسُنِ الْخِيَرَةِ مِنْ أَنْبِيَائِهِ وَ مُتَحَمِّلِي وَدَائِعِ رِسَالَاتِهِ قَرْناً فَقَرْناً
و قرن به قرن، حجّت ها و دليل ها را بر زبان پيامبران برگزيده آسمانى و حاملان رسالت خويش جارى ساخت،
حَتَّى تَمَّتْ بِنَبِيِّنَا مُحَمَّدٍ (صلى الله عليه وسلم) حُجَّتُهُ
تا اينكه سلسله انبياء با پيامبر اسلام، حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به اتمام رسيد
وَ بَلَغَ الْمَقْطَعَ عُذْرُهُ وَ نُذُرُهُ
و بيان احكام و انذار و بشارت الهى به سر منزل نهايى راه يافت.
وَ قَدَّرَ الْأَرْزَاقَ فَكَثَّرَهَا وَ قَلَّلَهَا
روزى انسان ها را اندازه گيرى و مقدّر فرمود، گاهى كم و زمانى زياد،
وَ قَسَّمَهَا عَلَى الضِّيقِ وَ السَّعَةِ فَعَدَلَ فِيهَا
و به تنگى و وسعت به گونه اى عادلانه تقسيم كرد
لِيَبْتَلِيَ مَنْ أَرَادَ بِمَيْسُورِهَا وَ مَعْسُورِهَا
تا هر كس را كه بخواهد با تنگى روزى يا وسعت آن بيازمايد،
وَ مَا عَلَيْهَا مِنْ ثَمَرِ شَجَرَةٍ
خدا هر آنچه از ميوه شاخسار درختان
ثُمَّ قَرَنَ بِسَعَتِهَا عَقَابِيلَ فَاقَتِهَا
پس روزى گسترده را با فقر و بيچارگى در آميخت،
وَ بِسَلَامَتِهَا طَوَارِقَ آفَاتِهَا
و تندرستى را با حوادث دردناك پيوند داد،
وَ بِفُرَجِ أَفْرَاحِهَا غُصَصَ أَتْرَاحِهَا
دوران شادى و سرور را با غصّه و اندوه نزديك ساخت،
وَ لِيَخْتَبِرَ بِذَلِكَ الشُّكْرَ وَ الصَّبْرَ مِنْ غَنِيِّهَا وَ فَقِيرِهَا
و با شكر و صبر، غنى و فقير را مورد آزمايش قرار دهد.
وَ خَلَقَ الْآجَالَ فَأَطَالَهَا وَ قَصَّرَهَا
اجل و سر آمد زندگى را مشخّص كرد، آن را گاهى طولانى و زمانى كوتاه قرار داد،
وَ قَدَّمَهَا وَ أَخَّرَهَا
مقدّم يا مؤخّر داشت،
وَ وَصَلَ بِالْمَوْتِ أَسْبَابَهَا
و براى مرگ، اسباب و وسائلى فراهم ساخت،
وَ جَعَلَهُ خَالِجاً لِأَشْطَانِهَا
و با مرگ، رشته هاى زندگى را در هم پيچيد
وَ قَاطِعاً لِمَرَائِرِ أَقْرَانِهَا
و پيوندهاى خويشاوندى را از هم گسست تا آزمايش گردند.
عَالِمُ السِّرِّ مِنْ ضَمَائِرِ الْمُضْمِرِينَ
خداوند از اسرار پنهانى مردم
وَ نَجْوَى الْمُتَخَافِتِينَ
و از نجواى آنان كه آهسته سخن مى گويند
وَ خَوَاطِرِ رَجْمِ الظُّنُونِ
و از آنچه كه در فكرها بواسطه گمان خطور مى كند،
وَ عُقَدِ عَزِيمَاتِ الْيَقِينِ
و تصميم هايى كه به يقين مى پيوندد،
وَ مَسَارِقِ إِيمَاضِ الْجُفُونِ
و از نگاه هاى رمزى چشم كه از لابلاى پلك ها خارج مى گردد، آگاه است.
وَ مَا ضَمِنَتْهُ أَكْنَانُ الْقُلُوبِ
خدا از آنچه در مخفى گاه هاى دل ها قرار دارد،
وَ غَيَابَاتُ الْغُيُوبِ
و از امورى كه پشت پرده غيب پنهان است،
وَ مَا أَصْغَتْ لِاسْتِرَاقِهِ مَصَائِخُ الْأَسْمَاعِ
و آنچه را كه پرده هاى گوش مخفيانه مى شنود،
وَ مَصَايِفُ الذَّرِّ
و از اندرون لانه هاى تابستانى مورچگان،
وَ مَشَاتِي الْهَوَامِّ
و خانه هاى زمستانى حشرات،
وَ رَجْعِ الْحَنِينِ مِنَ الْمُولَهَاتِ
از آهنگ اندوهبار زنان غم ديده
وَ هَمْسِ الْأَقْدَامِ
و صداى آهسته قدم ها، آگاهى دارد.
وَ مُنْفَسَحِ الثَّمَرَةِ مِنْ وَلَائِجِ غُلُفِ الْأَكْمَامِ
خداى سبحان از جايگاه پرورش ميوه در درون پرده هاى شكوفه ها،
أَوْ قَرَارَةِ نُطْفَةٍ
و از قرارگاه نطفه
أَوْ نُقَاعَةِ دَمٍ وَ مُضْغَةٍ
و بسته شدن خون و جنين كه به شكل پاره اى گوشت است،
أَوْ نَاشِئَةِ خَلْقٍ وَ سُلَالَةٍ
و پرورش دهنده انسان و نطفه آگاهى دارد،
لَمْ يَلْحَقْهُ فِي ذَلِكَ كُلْفَةٌ
و براى اين همه آگاهى، هيچ گونه زحمت و دشوارى براى او وجود ندارد
وَ مُنْقَمَعِ الْوُحُوشِ مِنْ غِيرَانِ الْجِبَالِ وَ أَوْدِيَتِهَا
و از مخفى گاه غارهاى حيوانات وحشى در دل كوه ها، و اعماق درّه ها،
وَ مُخْتَبَإِ الْبَعُوضِ بَيْنَ سُوقِ الْأَشْجَارِ وَ أَلْحِيَتِهَا
از نهانگاه پشّه ها بين ساقه ها و پوست درختان،
وَ مَغْرِزِ الْأَوْرَاقِ مِنَ الْأَفْنَانِ
از محل پيوستگى برگ ها به شاخسارها،
وَ مَحَطِّ الْأَمْشَاجِ مِنْ مَسَارِبِ الْأَصْلَابِ
و از جايگاه نطفه ها در پشت پدران، آگاه است.
وَ نَاشِئَةِ الْغُيُومِ وَ مُتَلَاحِمِهَا
خدا از آنچه پرده ابر را به وجود مى آورد و به هم مى پيوندند،
وَ دُرُورِ قَطْرِ السَّحَابِ فِي مُتَرَاكِمِهَا
و از قطرات بارانى كه از ابرهاى متراكم مى بارند،
وَ مَا تَسْفِي الْأَعَاصِيرُ بِذُيُولِهَا
و از آنچه كه گرد بادها از روى زمين برمى دارند،
وَ تَعْفُو الْأَمْطَارُ بِسُيُولِهَا
و باران ها با سيلاب آن را فرو مى نشانند و نابود مى كنند،
وَ عَوْمِ بَنَاتِ الْأَرْضِ فِي كُثْبَانِ الرِّمَالِ
از ريشه گياهان زمين كه ميان انبوه شن و ماسه پنهان شده است،
وَ مُسْتَقَرِّ ذَوَاتِ الْأَجْنِحَةِ بِذُرَا شَنَاخِيبِ الْجِبَالِ
از لانه پرندگانى كه در قلّه بلند كوه ها جاى گرفته،
وَ تَغْرِيدِ ذَوَاتِ الْمَنْطِقِ فِي دَيَاجِيرِ الْأَوْكَارِ
و از نغمه هاى مرغان در آشيانه هاى تاريك،
وَ مَا أَوْعَبَتْهُ الْأَصْدَافُ
از لؤلؤهايى كه در دل صدف ها پنهان است،
وَ حَضَنَتْ عَلَيْهِ أَمْوَاجُ الْبِحَارِ
و امواج درياهايى كه آنها را در دامن خويش پروراندند آگاهى دارد.
وَ مَا غَشِيَتْهُ سُدْفَةُ لَيْلٍ
خدا از آنچه كه تاريكى شب آن را فرا گرفته،
أَوْ ذَرَّ عَلَيْهِ شَارِقُ نَهَارٍ
و يا نور خورشيد بر آن تافته،
وَ مَا اعْتَقَبَتْ عَلَيْهِ أَطْبَاقُ الدَّيَاجِيرِ وَ سُبُحَاتُ النُّورِ
و آنچه تاريكى ها و امواج نور، پياپى آن را در بر مى گيرد،
وَ أَثَرِ كُلِّ خَطْوَةٍ
از اثر هر قدمى،
وَ حِسِّ كُلِّ حَرَكَةٍ
از احساس هر حركتى،
وَ رَجْعِ كُلِّ كَلِمَةٍ
و آهنگ هر سخنى،
وَ تَحْرِيكِ كُلِّ شَفَةٍ
و جنبش هر لبى،
وَ مُسْتَقَرِّ كُلِّ نَسَمَةٍ
و مكان هر موجود زنده اى،
أَوْ سَاقِطِ وَرَقَةٍ
و برگ هايى كه روى زمين ريخته
وَ مِثْقَالِ كُلِّ ذَرَّةٍ وَ هَمَاهِمِ كُلِّ نَفْسٍ هَامَّةٍ
و وزن هر ذرّه اى، و ناله هر صاحب اندوهى اطلاع دارد.
وَ لَا اعْتَرَضَتْهُ فِي حِفْظِ مَا ابْتَدَعَ مِنْ خَلْقِهِ عَارِضَةٌ
و براى نگهدارى اين همه از مخلوقات رنگارنگ كه پديد آورده دچار نگرانى نمى شود،
وَ لَا اعْتَوَرَتْهُ فِي تَنْفِيذِ الْأُمُورِ وَ تَدَابِيرِ الْمَخْلُوقِينَ مَلَالَةٌ وَ لَا فَتْرَةٌ
و در تدبير امور مخلوقات، سستى و ملالى در او راه نمى يابد،
بَلْ نَفَذَهُمْ عِلْمُهُ
بلكه علم پروردگار در آنها نفوذ يافته
وَ أَحْصَاهُمْ عَدَدُهُ
و همه آنها را شماره كرده است،
وَ وَسِعَهُمْ عَدْلُهُ
و عدالتش همه را در بر گرفته
وَ غَمَرَهُمْ فَضْلُهُ مَعَ تَقْصِيرِهِمْ عَنْ كُنْهِ مَا هُوَ أَهْلُهُ
و با كوتاهى كردن مخلوقات در ستايش او، باز فضل و كرمش تداوم يافته است.
دعاء
نيايش امير المؤمنين عليه السّلام
اللَّهُمَّ أَنْتَ أَهْلُ الْوَصْفِ الْجَمِيلِ
خدايا تويى سزاوار ستايش هاى نيكو،
وَ التَّعْدَادِ الْكَثِيرِ
و بسيار و بى شمار تو را ستودن
إِنْ تُؤَمَّلْ فَخَيْرُ مَأْمُولٍ
اگر تو را آرزو كنند پس بهترين آرزويى،
وَ إِنْ تُرْجَ فَخَيْرُ مَرْجُوٍّ
و اگر به تو اميد بندند، بهترين اميدى.
اللَّهُمَّ وَ قَدْ بَسَطْتَ لِي فِيمَا لَا أَمْدَحُ بِهِ غَيْرَكَ
خدايا درهاى نعمت بر من گشودى كه زبان به مدح غير تو نگشايم.
وَ لَا أُثْنِي بِهِ عَلَى أَحَدٍ سِوَاكَ
و بر اين نعمت ها غير از تو را ستايش نكنم،
وَ لَا أُوَجِّهُهُ إِلَى مَعَادِنِ الْخَيْبَةِ وَ مَوَاضِعِ الرِّيبَةِ وَ عَدَلْتَ بِلِسَانِي عَنْ مَدَائِحِ الْآدَمِيِّينَ وَ الثَّنَاءِ عَلَى الْمَرْبُوبِينَ الْمَخْلُوقِينَ
و زبان را در مدح نوميد كنندگان، و آنان كه مورد اعتماد نيستند باز نكنم.
اللَّهُمَّ وَ لِكُلِّ مُثْنٍ عَلَى مَنْ أَثْنَى عَلَيْهِ مَثُوبَةٌ مِنْ جَزَاءٍ أَوْ عَارِفَةٌ مِنْ عَطَاءٍ
خداوندا هر ثناگويى از سوى ستايش شده پاداشى دارد،
وَ قَدْ رَجَوْتُكَ دَلِيلًا عَلَى ذَخَائِرِ الرَّحْمَةِ وَ كُنُوزِ الْمَغْفِرَةِ
به تو اميد بستم كه مرا به سوى ذخائر رحمت و گنج هاى آمرزش آشنا كنى.
اللَّهُمَّ وَ هَذَا مَقَامُ مَنْ أَفْرَدَكَ بِالتَّوْحِيدِ الَّذِي هُوَ لَكَ
خدايا اين بنده توست كه تو را يگانه مى خواند، و توحيد و يگانگى تو را سزاست،
وَ لَمْ يَرَ مُسْتَحِقّاً لِهَذِهِ الْمَحَامِدِ وَ الْمَمَادِحِ غَيْرَكَ
و جز تو كسى را سزاوار اين ستايش ها نمى داند.
وَ بِي فَاقَةٌ إِلَيْكَ لَا يَجْبُرُ مَسْكَنَتَهَا إِلَّا فَضْلُكَ
خدايا مرا به درگاه تو نيازى است كه جز فضل تو جبران نكند،
وَ لَا يَنْعَشُ مِنْ خَلَّتِهَا إِلَّا مَنُّكَ وَ جُودُكَ
و آن نيازمندى را جز عطا و بخشش تو به توانگرى مبدّل نگرداند،
فَهَبْ لَنَا فِي هَذَا الْمَقَامِ رِضَاكَ
پس در اين مقام رضاى خود را به ما عطا فرما،
وَ أَغْنِنَا عَنْ مَدِّ الْأَيْدِي إِلَى سِوَاكَ
و دست نياز ما را از دامن غير خود كوتاه گردان
إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
كه «تو بر هر چيزى توانايى».
