کتابخانه تفاسیر

:" آيا برترين سوره‏اى را كه خدا در كتابش نازل كرده به تو تعليم كنم، جابر عرض كرد آرى پدر و مادرم به فدايت باد، به من تعليم كن، پيامبر ص سوره حمد كه ام الكتاب است به او آموخت، سپس اضافه فرمود اين سوره شفاى هر دردى است مگر مرگ" «1» .

و نيز از پيامبر ص نقل شده كه فرمود:

و الذى نفسى بيده ما انزل اللَّه فى التوراة، و لا فى الزبور، و لا فى القرآن مثلها، هى ام الكتاب‏

:" قسم به كسى كه جان من به دست او است خداوند نه در تورات و نه در انجيل و نه در زبور، و نه حتى در قرآن، مثل اين سوره را نازل نكرده است، و اين ام الكتاب است" «2» .

دليل اين سخن با تامل در محتواى اين سوره روشن مى‏شود، چرا كه اين سوره در حقيقت فهرستى است از مجموع محتواى قرآن، بخشى از آن توحيد و شناخت صفات خدا است، بخشى در زمينه معاد و رستاخيز سخن مى‏گويد و بخشى از هدايت و ضلالت كه خط فاصل مؤمنان و كافران است سخن مى‏گويد، و نيز در آن اشاره‏اى است به حاكميت مطلق پروردگار و مقام ربوبيت و نعمتهاى‏

(1- 2)" مجمع البيان" و" نور الثقلين" آغاز سوره حمد.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 4

بى‏پايانش كه به دو بخش عمومى و خصوصى (بخش رحمانيت و رحيميت) تقسيم مى‏گردد، و همچنين اشاره به مساله عبادت و بندگى و اختصاص آن به ذات پاك او شده است.

در حقيقت هم بيانگر توحيد ذات است، هم توحيد صفات، هم توحيد افعال، و هم توحيد عبادت.

و به تعبير ديگر اين سوره مراحل سه‏گانه ايمان: اعتقاد به قلب، اقرار به زبان، و عمل به اركان را در بر دارد، و مى‏دانيم" ام" به معنى اساس و ريشه است.

شايد به همين دليل است كه" ابن عباس" مفسر معروف اسلامى مى‏گويد:

ان لكل شى‏ء اساسا ... و اساس القرآن الفاتحة.

" هر چيزى اساس و شالوده‏اى دارد ... و اساس و زير بناى قرآن، سوره حمد است".

روى همين جهات است كه در فضيلت اين سوره از پيامبر ص نقل شد:

ايما مسلم قرأ فاتحة الكتاب اعطى من الاجر كانما قرأ ثلثى القرآن، و اعطى من الاجر كانما تصدق على كل مؤمن و مؤمنه‏

: هر مسلمانى سوره حمد را بخواند پاداش او به اندازه كسى است كه دو سوم قرآن را خوانده است (و طبق نقل ديگرى پاداش كسى است كه تمام قرآن را خوانده باشد) و گويى به هر فردى از مردان و زنان مؤمن هديه‏اى فرستاده است" «1» .

تعبير به دو سوم قرآن شايد به خاطر آنست كه بخشى از قرآن توجه به خدا است و بخشى توجه به رستاخيز و بخش ديگرى احكام و دستورات است كه بخش اول و دوم در سوره حمد آمده، و تعبير به تمام قرآن به خاطر آن است كه همه قرآن را از يك نظر در ايمان و عمل مى‏توان خلاصه كرد كه اين هر دو در سوره‏

(1) مجمع البيان آغاز سوره حمد.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 5

حمد جمع است.

3- سوره حمد افتخار بزرگ پيامبر ص‏

جالب اينكه در آيات قرآن سوره حمد به عنوان يك موهبت بزرگ به پيامبر ص معرفى شد، و در برابر كل قرآن قرار گرفته است، آنجا كه مى‏فرمايد وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ‏ :" ما به تو سوره حمد كه هفت آيه است و دو بار نازل شده داديم همچنين قرآن بزرگ بخشيديم" (سوره حجر آيه 87).

قرآن با تمام عظمتش در اينجا در برابر سوره حمد قرار گرفته است، نزول دوباره آن نيز به خاطر اهميت فوق العاده آن است‏ «1» .

همين مضمون در حديثى از امير مؤمنان على ع از پيامبر ص نقل شده است كه فرمود:

ان اللَّه تعالى افرد الامتنان على بفاتحة الكتاب و جعلها بازاء القرآن العظيم و ان فاتحة الكتاب اشرف ما فى كنوز العرش:

" خداوند بزرگ به خاطر دادن سوره حمد بالخصوص بر من منت نهاده و آن را در برابر قرآن عظيم قرار داده، و سوره حمد با ارزشترين ذخائر گنجهاى عرش خدا است"! «2» .

4- تاكيد بر تلاوت اين سوره‏

- با توجه به بحثهاى فوق كه تنها بيان گوشه‏اى از فضيلت سوره حمد بود روشن مى‏شود كه چرا در احاديث اسلامى در منابع شيعه و سنى اينهمه تاكيد بر تلاوت آن شده است، تلاوت آن به انسان، روح و ايمان مى‏بخشد، او را به خدا نزديك مى‏كند، صفاى دل و روحانيت مى‏آفريند، اراده انسان را نيرومند و تلاش او را در راه خدا و خلق افزون مى‏سازد، و ميان او

(1) اينكه چرا سوره حمد" سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي‏ " ناميده شده، و نيز قسمت ديگرى از مزاياى سوره حمد در جلد يازدهم تفسير نمونه ذيل آيه 87 سوره" حجر" نيز خواهد آمد.

(2) تفسير برهان جلد اول صفحه 26 طبق نقل تفسير البيان.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 6

و گناه و انحراف فاصله مى‏افكند.

به همين دليل در حديثى از امام صادق ع مى‏خوانيم‏

رن ابليس اربع رنات اولهن يوم لعن، و حين اهبط الى الارض، و حين بعث محمد (ص) على حين فترة من الرسل، و حين انزلت ام الكتاب:

" شيطان چهار بار فرياد كشيد و ناله سر داد نخستين بار روزى بود كه از درگاه خدا رانده شد، سپس هنگامى بود كه از بهشت به زمين تنزل يافت، سومين بار هنگام بعثت محمد ص بعد از فترت پيامبران بود، و آخرين بار زمانى بود كه سوره حمد نازل شد"!. «1»

محتواى سوره‏

هفت آيه‏اى كه در اين سوره وجود دارد هر كدام اشاره به مطلب مهمى است:

" بِسْمِ اللَّهِ" سر آغازى است براى هر كار، و استمداد از ذات پاك خدا را به هنگام شروع در هر كار به ما مى‏آموزد.

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ درسى است از باز گشت همه نعمتها و تربيت همه موجودات به اللَّه، و توجه به اين حقيقت كه همه اين مواهب از ذات پاكش سرچشمه مى‏گيرد.

الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ اين نكته را بازگو مى‏كند كه اساس خلقت و تربيت و حاكميت او بر پايه رحمت و رحمانيت است، و محور اصلى نظام تربيتى جهان را همين اصل تشكيل مى‏دهد.

مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ‏ توجهى است به معاد، و سراى پاداش اعمال، و حاكميت خداوند بر آن دادگاه عظيم.

إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ‏ ، توحيد در عبادت و توحيد در نقطه اتكاء انسانها را بيان مى‏كند.

(1) نور الثقلين جلد اول صفحه 4.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 7

اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ‏ ، بيانگر نياز و عشق بندگان به مساله هدايت و نيز توجهى است به اين حقيقت كه هدايتها همه از سوى او است! سرانجام آخرين آيه اين سوره، ترسيم واضح و روشنى است از صراط مستقيم راه كسانى است كه مشمول نعمتهاى او شده‏اند، و از راه مغضوبين و گمراهان جدا است.

و از يك نظر اين سوره به دو بخش تقسيم مى‏شود، بخشى از حمد و ثناى خدا سخن مى‏گويد و بخشى از نيازهاى بنده.

چنان كه در" عيون اخبار الرضا" ع در حديثى از پيامبر ص مى‏خوانيم:

خداوند متعال چنين فرموده:" من سوره حمد را ميان خود و بنده‏ام تقسيم كردم نيمى از آن براى من، و نيمى از آن براى بنده من است، و بنده من حق دارد هر چه را مى‏خواهد از من بخواهد:

هنگامى كه بنده مى‏گويد" بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ " خداوند بزرگ مى‏فرمايد بنده‏ام بنام من آغاز كرد، و بر من است كه كارهاى او را به آخر برسانم و در همه حال او را پر بركت كنم، و هنگامى كه مى‏گويد" الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ " خداوند بزرگ مى‏گويد بنده‏ام مرا حمد و ستايش كرد، و دانست نعمتهايى را كه دارد از ناحيه من است، و بلاها را نيز من از او دور كردم، گواه باشيد كه من نعمتهاى سراى آخرت را بر نعمتهاى دنياى او مى‏افزايم، و بلاهاى آن جهان را نيز از او دفع مى‏كنم، همانگونه كه بلاهاى دنيا را دفع كردم.

و هنگامى كه مى‏گويد " الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ" خداوند مى‏گويد: بنده‏ام گواهى داد كه من رحمان و رحيمم، گواه باشيد بهره او را از رحمتم فراوان مى‏كنم، و سهم او را از عطايم افزون مى‏سازم.

و هنگامى كه مى‏گويد" مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ‏ " او مى‏فرمايد: گواه باشيد همانگونه كه او حاكميت و مالكيت روز جزا را از آن من دانست، من در روز

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 8

حساب، حسابش را آسان مى‏كنم، حسناتش را مى‏پذيرم، و از سيئاتش صرف نظر مى‏كنم.

و هنگامى كه مى‏گويد " إِيَّاكَ نَعْبُدُ" خداوند بزرگ مى‏گويد بنده‏ام راست مى‏گويد، تنها مرا پرستش مى‏كند، من شما را گواه مى‏گيرم بر اين عبادت خالص ثوابى به او مى‏دهم كه همه كسانى كه مخالف اين بودند به حال او غبطه خورند.

و هنگامى كه مى‏گويد " إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ" خدا مى‏گويد: بنده‏ام از من يارى جسته، و تنها به من پناه آورده گواه باشيد من او را در كارهايش كمك مى‏كنم، در سختيها به فريادش مى‏رسم، و در روز پريشانى دستش را مى‏گيرم.

و هنگامى كه مى‏گويد" اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ‏ ..." (تا آخر سوره) خداوند مى‏گويد اين خواسته بنده‏ام بر آورده است، و او هر چه مى‏خواهد از من بخواهد كه من اجابت خواهم كرد آنچه اميد دارد، به او مى‏بخشم و از آنچه بيم دارد ايمنش مى‏سازم‏ «1» .

*** چرا نام اين سوره فاتحة الكتاب است؟

" فاتحة الكتاب" به معنى آغازگر كتاب (قرآن) است، و از روايات مختلفى كه از پيامبر ص نقل شده به خوبى استفاده مى‏شود كه اين سوره در زمان خود پيامبر ص نيز به همين نام شناخته مى‏شده است.

از اينجا دريچه‏اى به سوى مساله مهمى از مسائل اسلامى گشوده مى‏شود و آن اينكه بر خلاف آنچه در ميان گروهى مشهور است كه قرآن در عصر پيامبر ص به صورت پراكنده بود، بعد در زمان ابو بكر يا عمر يا عثمان جمع‏آورى شد قرآن در زمان خود پيامبر ص به همين صورت امروز جمع‏آورى شده بود، و سرآغازش همين سوره حمد بوده است، و الا نه اين سوره نخستين سوره‏اى بوده‏

(1) از كتاب عيون اخبار الرضا (ع) (طبق نقل الميزان جلد اول صفحه 37).

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 9

است كه بر پيامبر ص نازل شده، و نه دليل ديگرى براى انتخاب نام فاتحة الكتاب براى اين سوره وجود دارد.

مدارك متعدد ديگرى در دست است كه اين واقعيت را تاييد مى‏كند كه قرآن به صورت مجموعه‏اى كه در دست ماست در عصر پيامبر ص و به فرمان او جمع‏آورى شده بود.

" على بن ابراهيم" از امام صادق ع نقل كرده كه رسول خدا ص به على ع فرمود:" قرآن در قطعات حرير و كاغذ و امثال آن پراكنده است آن را جمع‏آورى كنيد" سپس اضافه مى‏كند على ع از آن مجلس برخاست و آن را در پارچه زرد رنگى جمع‏آورى نمود سپس بر آن مهر زد (

و انطلق على (ع) فجمعه فى ثوب اصفر ثم ختم عليه‏

) «1» .

گواه ديگر اينكه" خوارزمى" دانشمند معروف اهل تسنن در كتاب" مناقب" از" على بن رياح" نقل مى‏كند كه على بن ابى طالب و ابى بن كعب، قرآن را در زمان رسول خدا ص جمع‏آورى كردند.

سومين شاهد جمله‏اى است كه" حاكم" نويسنده معروف اهل سنت در كتاب" مستدرك" از" زيد بن ثابت" آورده است:

زيد مى‏گويد:" ما در خدمت پيامبر ص قرآن را از قطعات پراكنده جمع‏آورى مى‏كرديم و هر كدام را طبق راهنمايى پيامبر ص در محل مناسب خود قرار مى‏داديم، ولى با اينحال اين نوشته‏ها متفرق بود پيامبر ص به على ع دستور داد كه آن را يك جا جمع كند، و ما را از ضايع ساختن آن بر حذر مى‏داشت".

سيد مرتضى دانشمند بزرگ شيعه مى‏گويد:" قرآن در زمان رسول اللَّه‏

صفحه بعد