کتابخانه تفاسیر

جالب اينكه در آيات قرآن سوره حمد به عنوان يك موهبت بزرگ به پيامبر ص معرفى شد، و در برابر كل قرآن قرار گرفته است، آنجا كه مى‏فرمايد وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ‏ :" ما به تو سوره حمد كه هفت آيه است و دو بار نازل شده داديم همچنين قرآن بزرگ بخشيديم" (سوره حجر آيه 87).

قرآن با تمام عظمتش در اينجا در برابر سوره حمد قرار گرفته است، نزول دوباره آن نيز به خاطر اهميت فوق العاده آن است‏ «1» .

همين مضمون در حديثى از امير مؤمنان على ع از پيامبر ص نقل شده است كه فرمود:

ان اللَّه تعالى افرد الامتنان على بفاتحة الكتاب و جعلها بازاء القرآن العظيم و ان فاتحة الكتاب اشرف ما فى كنوز العرش:

" خداوند بزرگ به خاطر دادن سوره حمد بالخصوص بر من منت نهاده و آن را در برابر قرآن عظيم قرار داده، و سوره حمد با ارزشترين ذخائر گنجهاى عرش خدا است"! «2» .

4- تاكيد بر تلاوت اين سوره‏

- با توجه به بحثهاى فوق كه تنها بيان گوشه‏اى از فضيلت سوره حمد بود روشن مى‏شود كه چرا در احاديث اسلامى در منابع شيعه و سنى اينهمه تاكيد بر تلاوت آن شده است، تلاوت آن به انسان، روح و ايمان مى‏بخشد، او را به خدا نزديك مى‏كند، صفاى دل و روحانيت مى‏آفريند، اراده انسان را نيرومند و تلاش او را در راه خدا و خلق افزون مى‏سازد، و ميان او

(1) اينكه چرا سوره حمد" سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي‏ " ناميده شده، و نيز قسمت ديگرى از مزاياى سوره حمد در جلد يازدهم تفسير نمونه ذيل آيه 87 سوره" حجر" نيز خواهد آمد.

(2) تفسير برهان جلد اول صفحه 26 طبق نقل تفسير البيان.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 6

و گناه و انحراف فاصله مى‏افكند.

به همين دليل در حديثى از امام صادق ع مى‏خوانيم‏

رن ابليس اربع رنات اولهن يوم لعن، و حين اهبط الى الارض، و حين بعث محمد (ص) على حين فترة من الرسل، و حين انزلت ام الكتاب:

" شيطان چهار بار فرياد كشيد و ناله سر داد نخستين بار روزى بود كه از درگاه خدا رانده شد، سپس هنگامى بود كه از بهشت به زمين تنزل يافت، سومين بار هنگام بعثت محمد ص بعد از فترت پيامبران بود، و آخرين بار زمانى بود كه سوره حمد نازل شد"!. «1»

محتواى سوره‏

هفت آيه‏اى كه در اين سوره وجود دارد هر كدام اشاره به مطلب مهمى است:

" بِسْمِ اللَّهِ" سر آغازى است براى هر كار، و استمداد از ذات پاك خدا را به هنگام شروع در هر كار به ما مى‏آموزد.

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ درسى است از باز گشت همه نعمتها و تربيت همه موجودات به اللَّه، و توجه به اين حقيقت كه همه اين مواهب از ذات پاكش سرچشمه مى‏گيرد.

الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ اين نكته را بازگو مى‏كند كه اساس خلقت و تربيت و حاكميت او بر پايه رحمت و رحمانيت است، و محور اصلى نظام تربيتى جهان را همين اصل تشكيل مى‏دهد.

مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ‏ توجهى است به معاد، و سراى پاداش اعمال، و حاكميت خداوند بر آن دادگاه عظيم.

إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ‏ ، توحيد در عبادت و توحيد در نقطه اتكاء انسانها را بيان مى‏كند.

(1) نور الثقلين جلد اول صفحه 4.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 7

اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ‏ ، بيانگر نياز و عشق بندگان به مساله هدايت و نيز توجهى است به اين حقيقت كه هدايتها همه از سوى او است! سرانجام آخرين آيه اين سوره، ترسيم واضح و روشنى است از صراط مستقيم راه كسانى است كه مشمول نعمتهاى او شده‏اند، و از راه مغضوبين و گمراهان جدا است.

و از يك نظر اين سوره به دو بخش تقسيم مى‏شود، بخشى از حمد و ثناى خدا سخن مى‏گويد و بخشى از نيازهاى بنده.

چنان كه در" عيون اخبار الرضا" ع در حديثى از پيامبر ص مى‏خوانيم:

خداوند متعال چنين فرموده:" من سوره حمد را ميان خود و بنده‏ام تقسيم كردم نيمى از آن براى من، و نيمى از آن براى بنده من است، و بنده من حق دارد هر چه را مى‏خواهد از من بخواهد:

هنگامى كه بنده مى‏گويد" بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ " خداوند بزرگ مى‏فرمايد بنده‏ام بنام من آغاز كرد، و بر من است كه كارهاى او را به آخر برسانم و در همه حال او را پر بركت كنم، و هنگامى كه مى‏گويد" الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ " خداوند بزرگ مى‏گويد بنده‏ام مرا حمد و ستايش كرد، و دانست نعمتهايى را كه دارد از ناحيه من است، و بلاها را نيز من از او دور كردم، گواه باشيد كه من نعمتهاى سراى آخرت را بر نعمتهاى دنياى او مى‏افزايم، و بلاهاى آن جهان را نيز از او دفع مى‏كنم، همانگونه كه بلاهاى دنيا را دفع كردم.

و هنگامى كه مى‏گويد " الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ" خداوند مى‏گويد: بنده‏ام گواهى داد كه من رحمان و رحيمم، گواه باشيد بهره او را از رحمتم فراوان مى‏كنم، و سهم او را از عطايم افزون مى‏سازم.

و هنگامى كه مى‏گويد" مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ‏ " او مى‏فرمايد: گواه باشيد همانگونه كه او حاكميت و مالكيت روز جزا را از آن من دانست، من در روز

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 8

حساب، حسابش را آسان مى‏كنم، حسناتش را مى‏پذيرم، و از سيئاتش صرف نظر مى‏كنم.

و هنگامى كه مى‏گويد " إِيَّاكَ نَعْبُدُ" خداوند بزرگ مى‏گويد بنده‏ام راست مى‏گويد، تنها مرا پرستش مى‏كند، من شما را گواه مى‏گيرم بر اين عبادت خالص ثوابى به او مى‏دهم كه همه كسانى كه مخالف اين بودند به حال او غبطه خورند.

و هنگامى كه مى‏گويد " إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ" خدا مى‏گويد: بنده‏ام از من يارى جسته، و تنها به من پناه آورده گواه باشيد من او را در كارهايش كمك مى‏كنم، در سختيها به فريادش مى‏رسم، و در روز پريشانى دستش را مى‏گيرم.

و هنگامى كه مى‏گويد" اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ‏ ..." (تا آخر سوره) خداوند مى‏گويد اين خواسته بنده‏ام بر آورده است، و او هر چه مى‏خواهد از من بخواهد كه من اجابت خواهم كرد آنچه اميد دارد، به او مى‏بخشم و از آنچه بيم دارد ايمنش مى‏سازم‏ «1» .

*** چرا نام اين سوره فاتحة الكتاب است؟

" فاتحة الكتاب" به معنى آغازگر كتاب (قرآن) است، و از روايات مختلفى كه از پيامبر ص نقل شده به خوبى استفاده مى‏شود كه اين سوره در زمان خود پيامبر ص نيز به همين نام شناخته مى‏شده است.

از اينجا دريچه‏اى به سوى مساله مهمى از مسائل اسلامى گشوده مى‏شود و آن اينكه بر خلاف آنچه در ميان گروهى مشهور است كه قرآن در عصر پيامبر ص به صورت پراكنده بود، بعد در زمان ابو بكر يا عمر يا عثمان جمع‏آورى شد قرآن در زمان خود پيامبر ص به همين صورت امروز جمع‏آورى شده بود، و سرآغازش همين سوره حمد بوده است، و الا نه اين سوره نخستين سوره‏اى بوده‏

(1) از كتاب عيون اخبار الرضا (ع) (طبق نقل الميزان جلد اول صفحه 37).

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 9

است كه بر پيامبر ص نازل شده، و نه دليل ديگرى براى انتخاب نام فاتحة الكتاب براى اين سوره وجود دارد.

مدارك متعدد ديگرى در دست است كه اين واقعيت را تاييد مى‏كند كه قرآن به صورت مجموعه‏اى كه در دست ماست در عصر پيامبر ص و به فرمان او جمع‏آورى شده بود.

" على بن ابراهيم" از امام صادق ع نقل كرده كه رسول خدا ص به على ع فرمود:" قرآن در قطعات حرير و كاغذ و امثال آن پراكنده است آن را جمع‏آورى كنيد" سپس اضافه مى‏كند على ع از آن مجلس برخاست و آن را در پارچه زرد رنگى جمع‏آورى نمود سپس بر آن مهر زد (

و انطلق على (ع) فجمعه فى ثوب اصفر ثم ختم عليه‏

) «1» .

گواه ديگر اينكه" خوارزمى" دانشمند معروف اهل تسنن در كتاب" مناقب" از" على بن رياح" نقل مى‏كند كه على بن ابى طالب و ابى بن كعب، قرآن را در زمان رسول خدا ص جمع‏آورى كردند.

سومين شاهد جمله‏اى است كه" حاكم" نويسنده معروف اهل سنت در كتاب" مستدرك" از" زيد بن ثابت" آورده است:

زيد مى‏گويد:" ما در خدمت پيامبر ص قرآن را از قطعات پراكنده جمع‏آورى مى‏كرديم و هر كدام را طبق راهنمايى پيامبر ص در محل مناسب خود قرار مى‏داديم، ولى با اينحال اين نوشته‏ها متفرق بود پيامبر ص به على ع دستور داد كه آن را يك جا جمع كند، و ما را از ضايع ساختن آن بر حذر مى‏داشت".

سيد مرتضى دانشمند بزرگ شيعه مى‏گويد:" قرآن در زمان رسول اللَّه‏

(1) تاريخ القرآن ابو عبد اللَّه زنجانى صفحه 44.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 10

به همين صورت كنونى جمع‏آورى شده بود" «1» .

طبرانى و ابن عساكر از" شعبى" چنين نقل مى‏كنند كه شش نفر از انصار قرآن را در عصر پيامبر ص جمع‏آورى كردند «2» و قتاده نقل مى‏كند كه از انس پرسيدم چه كسى قرآن را در عصر پيامبر ص جمع‏آورى كرد، گفت چهار نفر كه همه از انصار بودند: ابى بن كعب، معاذ، زيد بن ثابت، و ابو زيد «3» و بعضى روايات ديگر كه نقل همه آنها به طول مى‏انجامد.

به هر حال علاوه بر اين احاديث كه در منابع شيعه و اهل تسنن وارد شده انتخاب نام فاتحة الكتاب براى سوره حمد- همانگونه كه گفتيم- شاهد زنده‏اى براى اثبات اين موضوع است.

*** سؤال: آيا جمع آورى قرآن در زمان پيامبر بود

در اينجا اين سؤال پيش مى‏آيد كه چگونه مى‏توان اين گفته را باور كرد با اينكه در ميان گروهى از دانشمندان معروف است كه قرآن پس از پيامبر ص جمع‏آورى شده، (بوسيله على ع يا كسان ديگر).

در پاسخ اين سؤال بايد گفت: اما قرآنى كه على ع جمع‏آورى كرد تنها خود قرآن نبود بلكه مجموعه‏اى بود از قرآن و تفسير و شان نزول آيات، و مانند آن.

و اما در مورد عثمان قرائنى در دست است كه نشان مى‏دهد عثمان براى جلوگيرى از اختلاف قرائت‏ها اقدام به نوشتن قرآن واحدى با قرائت و نقطه‏گذارى نمود (چرا كه تا آن زمان نقطه‏گذارى معمول نبود).

(1) مجمع البيان جلد اول صفحه 15.

(2) منتخب كنز العمال ج 2 صفحه 52.

(3) صحيح بخارى ج 6 صفحه 102.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 11

و اما اصرار جمعى بر اينكه قرآن به هيچوجه در زمان پيامبر ص جمع آورى نشده و اين افتخار نصيب عثمان يا خليفه اول و دوم گشت شايد بيشتر به خاطر فضيلت سازى بوده باشد، و لذا هر دسته‏اى اين فضيلت را به كسى نسبت مى‏دهد و روايت در مورد او نقل مى‏كند.

اصولا چگونه مى‏توان باور كرد پيامبر ص چنين كار مهمى را ناديده گرفته باشد در حالى كه او به كارهاى بسيار كوچك هم توجه داشت، مگر نه اين است كه قرآن قانون اساسى اسلام، كتاب بزرگ تعليم و تربيت، زير بناى همه برنامه‏هاى اسلامى و عقائد و اعتقادات است؟ آيا عدم جمع‏آورى آن در عصر پيامبر ص اين خطر را نداشت كه بخشى از قرآن ضايع گردد و يا اختلافاتى در ميان مسلمانان بروز كند.

به علاوه حديث مشهور" ثقلين" كه شيعه و سنى آن را نقل كرده‏اند كه پيامبر ص فرمود من از ميان شما مى‏روم و دو چيز را به يادگار مى‏گذارم" كتاب خدا" و" خاندانم" اين خود نشان مى‏دهد كه قرآن به صورت يك كتاب جمع آورى شده بود.

صفحه بعد