کتابخانه تفاسیر

جالب اينكه نيرويى كه همچون نيروى جاذبه، جنبه عمومى دارد و دلها را به هم پيوند مى‏دهد همين صفت رحمت است، براى پيوند خلق با خالق نيز از اين صفت رحمت بايد استفاده كرد.

مؤمنان راستين با گفتن‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ در آغاز كارها دل از همه جا بر مى‏كنند و تنها به خدا دل مى‏بندند، و از او استمداد و يارى مى‏طلبند، خداوندى كه رحمتش فراگير است، و هيچ موجودى از آن، بى‏نصيب نيست.

اين درس را نيز از" بسم اللَّه" به خوبى مى‏توان آموخت كه اساس كار خداوند بر رحمت است و مجازات جنبه استثنايى دارد كه تا عوامل قاطعى براى آن پيدا نشود تحقق نخواهد يافت، چنان كه در دعا مى‏خوانيم‏

يا من سبقت رحمته غضبه:

" اى خدايى كه رحمتت بر غضبت پيشى گرفته است" «1» .

انسانها نيز بايد در برنامه زندگى چنين باشند، اساس و پايه كار را بر رحمت و محبت قرار دهند و توسل به خشونت را براى مواقع ضرورت بگذارند، قرآن 114 سوره دارد، 113 سوره با" رحمت" آغاز مى‏شود، تنها سوره توبه كه با اعلان جنگ و خشونت آغاز مى‏شود و بدون بسم اللَّه است!***

(1) جوشن كبير بند 20.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 27

[سوره الفاتحة (1): آيات 2 تا 3]

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ (2) الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ (3)

ترجمه:

2- ستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان است.

3- خداوندى كه بخشنده و بخشايشگر است (و رحمت عام و خاصش همگان را فرا گرفته است).

تفسير: جهان غرق رحمت او است‏

بعد از " بِسْمِ اللَّهِ" كه آغازگر سوره بود، نخستين وظيفه بندگان آنست كه به ياد مبدء بزرگ عالم هستى و نعمتهاى بى‏پايانش بيفتند، همان نعمتهاى فراوانى كه سراسر وجود ما را احاطه كرده و راهنماى ما در شناخت پروردگار و هم انگيزه ما در راه عبوديت است.

اينكه مى‏گوئيم: انگيزه، به خاطر آنست كه هر انسانى به هنگامى كه نعمتى به او مى‏رسد فورا مى‏خواهد، بخشنده نعمت را بشناسد، و طبق فرمان فطرت به سپاسگزارى برخيزد و حق شكر او را ادا كند.

به همين جهت علماى علم كلام (عقائد) در نخستين بحث اين علم، كه سخن از انگيزه‏هاى خداشناسى به ميان مى‏آيد" وجوب شكر منعم" را كه يك فرمان فطرى و عقلى است به عنوان انگيزه خداشناسى، يادآور مى‏شوند.

و اينكه مى‏گوئيم: راهنماى ما در شناخت پروردگار نعمتهاى او است، به خاطر آن است كه بهترين و جامعترين راه براى شناخت مبدء، مطالعه در اسرار آفرينش و رازهاى خلقت و مخصوصا وجود نعمتها در رابطه با زندگى انسانها است.

به اين دو دليل سوره فاتحة الكتاب با اين جمله شروع مى‏شود ( الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ ).

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 28

براى پى بردن به عمق و عظمت اين جمله لازم است، به تفاوت ميان" حمد" و" مدح" و" شكر" و نتايج آن توجه شود:

1-" حمد" در لغت عرب به معنى ستايش كردن در برابر كار يا صفت نيك اختيارى است، يعنى هنگامى كه كسى آگاهانه كار خوبى انجام دهد، و يا صفتى را براى خود برگزيند كه سرچشمه اعمال نيك اختيارى است، ما او را حمد و ستايش مى‏گوئيم.

ولى" مدح" به معنى هر گونه ستايش است، خواه در برابر يك امر اختيارى باشد يا غير اختيارى، فى المثل تعريفى را كه از يك گوهر گرانبها مى‏كنيم، عرب آن را" مدح" مى‏نامد، و به تعبير ديگر مفهوم مدح، عام است در حالى كه مفهوم حمد خاص مى‏باشد.

ولى مفهوم" شكر" از همه اينها محدودتر است، تنها در برابر نعمتهايى شكر و سپاس مى‏گوئيم كه از ديگرى با ميل و اراده او به ما رسيده است‏ «1» و اگر به اين نكته توجه كنيم كه الف و لام" الحمد" به اصطلاح" الف و لام جنس" است و در اينجا معنى عموميت را مى‏بخشد، چنين نتيجه مى‏گيريم كه هر گونه حمد و ستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان است.

حتى هر انسانى كه سرچشمه خير و بركتى است، و هر پيامبر و رهبر الهى كه نور هدايت در دلها مى‏پاشد، هر معلمى كه تعليم مى‏دهد، هر شخص سخاوتمندى كه بخشش مى‏كند، و هر طبيبى كه مرهمى بر زخم جانكاهى مى‏نهد، ستايش آنها از ستايش خدا سرچشمه مى‏گيرد، چرا كه همه اين مواهب در اصل از ناحيه ذات پاك او است، و يا به تعبير ديگر حمد اينها، حمد خدا، و ستايش اينها ستايشى براى او است.

(1) البته" شكر" از يك نظر، عموميت بيشترى دارد، چرا كه شكر گاهى با زبان است و گاه با عمل، در حالى كه حمد و مدح معمولا با زبان است.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 29

و نيز اگر خورشيد نورافشانى مى‏كند، ابرها باران مى‏بارند، و زمين بركاتش را به ما تحويل مى‏دهد، اينها نيز همه از ناحيه او است، بنا بر اين تمام حمدها به او بر مى‏گردد.

و به تعبير ديگر جمله" الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ "، اشاره‏اى است هم به توحيد ذات و هم صفات و هم افعال (دقت كنيد).

2- اصولا توصيف" اللَّه" در اينجا به‏ " رَبِّ الْعالَمِينَ" ، در واقع از قبيل ذكر دليل بعد از بيان مدعا است، گويى كسى سؤال مى‏كند چرا همه حمدها مخصوص خدا است، در پاسخ گفته مى‏شود: براى اينكه او " رَبِّ الْعالَمِينَ" و پروردگار جهانيان است.

قرآن مجيد مى‏گويد الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلَقَهُ:" خداوند كسى است كه آفرينش هر چيزى را به بهترين صورت انجام داد" (سجده- 7) و نيز مى‏گويد: وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُها :" هر جنبنده‏اى در زمين است روزيش بر خدا است" (هود- 6).

3- از كلمه" حمد" اين نكته نيز به خوبى استفاده مى‏شود كه خداوند همه اين مواهب و نيكيها را با اراده و اختيار خود، ايجاد كرده است، بر ضد گفته آنان كه خدا را همانند خورشيد يك مبدء مجبور فيض بخش مى‏دانند.

4- جالب اينكه" حمد" تنها در آغاز كار نيست، بلكه پايان كارها نيز چنان كه قرآن به ما تعليم مى‏دهد با حمد خدا خواهد بود.

در مورد بهشتيان مى‏خوانيم‏ دَعْواهُمْ فِيها سُبْحانَكَ اللَّهُمَّ وَ تَحِيَّتُهُمْ فِيها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ :" سخن آنها در بهشت نخست منزه شمردن خداوند از هر عيب و نقص، و تحيت آنها سلام، و آخرين سخنشان‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ است" (يونس- 10).

***

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 30

5- اما كلمه" رب" در اصل به معنى مالك و صاحب چيزى است كه به تربيت و اصلاح آن مى‏پردازد و كلمه" ربيبه" كه به دختر همسر انسان گفته مى‏شود از همين جا گرفته شده است، زيرا او هر چند از شوهر ديگرى است ولى زير نظر پدر خوانده‏اش پرورش مى‏يابد.

اين كلمه بطور مطلق تنها به خدا گفته مى‏شود، و اگر به غير خدا اطلاق گردد حتما به صورت اضافه است مثلا مى‏گوئيم" رب الدار" (صاحب خانه)" رب السفينة" (صاحب كشتى) «1» .

در تفسير" مجمع البيان" معنى ديگرى نيز بر آن افزوده است و آن شخص بزرگى است كه فرمان او مطاع مى‏باشد، اما بعيد نيست كه هر دو معنى بيك اصل باز گردد «2» .

6- كلمه" عالمين" جمع" عالم" است و عالم به معنى مجموعه‏اى است از موجودات مختلف كه داراى صفات مشترك و يا زمان و مكان مشترك هستند، مثلا مى‏گوييم عالم انسان و عالم حيوان و عالم گياه، و يا مى‏گوئيم عالم شرق و عالم غرب عالم امروز و عالم ديروز، بنا بر اين" عالم" خود به تنهايى معنى جمعى دارد و هنگامى كه به صورت" عالمين" جمع بسته مى‏شود اشاره به تمام مجموعه‏هاى اين جهان است.

در اينجا اين سؤال پيش مى‏آيد كه جمع با" ين" معمولا براى جمع عاقل است در حالى كه همه عالمهاى اين جهان صاحبان عقل نيستند، بهمين دليل بعضى از مفسران كلمه" عالمين" را در اينجا اشاره به گروه‏ها و مجموعه‏هايى از صاحبان‏

(1) قاموس اللغه، و مفردات راغب، و تفسير مجمع البيان، و تفسير البيان.

(2) بايد توجه داشت كه" رب" از ماده" ربب" است نه از ماده" ربو" و به اصطلاح مضاعف است نه ناقص ولى در معنى اصلى رب مفهوم پرورش و تربيت افتاده است و لذا در فارسى معمولا آن را به عنوان پروردگار ترجمه مى‏كنند (دقت كنيد).

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 31

عقل ميدانند مانند فرشتگان و انسانها و جن.

اين احتمال نيز وجود دارد كه اين جمع بخاطر تغليب باشد (منظور از تغليب اين است كه مجموعه‏اى از صاحبان صفات مختلف را با وصف صنف برتر توصيف كنيم).

7- نويسنده تفسير" المنار" ميگويد: از جد ما امام صادق ع كه رضوان خدا بر او باد چنين نقل شده كه مراد از" عالمين" تنها انسانها هستند.

سپس اضافه مى‏كند در قرآن نيز" عالمين" بهمين معنا آمده است مانند " لِيَكُونَ لِلْعالَمِينَ نَذِيراً ": خداوند قرآن را بر بنده‏اش فرستاد تا جهانيان را انذار كند (سوره فرقان آيه 1) «1» .

ولى اگر موارد استعمال عالمين را در قرآن در نظر بگيريم خواهيم ديد كه هر چند كلمه" عالمين" در بسيارى از آيات قرآن به معنى انسانها آمده است ولى در پاره‏اى از موارد معنى وسيعترى دارد، و انسانها و موجودات ديگر جهان را در بر مى‏گيرد، مانند" فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّماواتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ ":" ستايش مخصوص خدا است كه مالك و پروردگار آسمانها و زمين، مالك و پروردگار جهانيان است" (جاثيه آيه 36).

و مانند" قالَ فِرْعَوْنُ وَ ما رَبُّ الْعالَمِينَ قالَ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُمَا ":" فرعون گفت پروردگار عالميان چيست؟ موسى در پاسخ گفت پروردگار آسمانها و زمين و آنچه ميان اين دو است" (آيه 23 و 24 سوره شعراء).

جالب اينكه در روايتى كه صدوق در كتاب" عيون الاخبار" از على ع نقل كرده چنين مى‏خوانيم:" كه امام ع در ضمن تفسير آيه" الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ " فرمود: رَبِّ الْعالَمِينَ‏ هم الجماعات، من كل مخلوق من الجمادات و الحيوانات:" رَبِّ الْعالَمِينَ‏ اشاره به مجموع همه مخلوقات است اعم از موجودات‏

(1) تفسير المنار جلد 1 صفحه 51.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 32

بيجان و جاندار" «1» .

اما اشتباه نشود كه در ميان اين روايات تضادى وجود ندارد، زيرا اگر چه كلمه" عالمين" مفهومش گسترده و وسيع است، ولى از آنجا كه گل سر سبد مجموعه موجودات جهان" انسان" مى‏باشد، گاهى انگشت مخصوصا روى او گذارده مى‏شود، و بقيه را تابع و در سايه او مى‏بيند، بنا بر اين اگر در روايت امام سجاد ع تفسير به انسانها شده بخاطر آن است كه هدف اصلى در اين مجموعه بزرگ انسانها هستند.

8- اين نكته نيز قابل توجه است كه بعضى عالم را به دو گونه تقسيم كرده‏اند:

عالم كبير و عالم صغير، و منظورشان از عالم صغير وجود يك انسان است، چرا كه وجود يك انسان خود به تنهايى مجموعه‏اى است از نيروهاى مختلفى كه حاكم بر اين عالم بزرگ مى‏باشد، و در حقيقت انسان نمونه‏بردارى از همه جهان است.

آنچه سبب مى‏شود كه مخصوصا ما روى مفهوم وسيع عالم تكيه كنيم آن است كه بعد از جمله‏ " الْحَمْدُ لِلَّهِ" آمده در اين جمله همه حمد و ستايش را مخصوص خدا ميشمريم، سپس‏ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ را به منزله دليلى بر آن ذكر مى‏كنيم، مى‏گوئيم:

همه ستايشها مخصوص او است چرا كه هر كمالى و هر نعمتى و هر موهبتى كه در جهان وجود دارد مالك و صاحب و پروردگارش او مى‏باشد.

*** نكته‏ها:

1- خط سرخ بر همه رب‏النوعها

مطالعه تاريخ اديان و مذاهب نشان مى‏دهد كه منحرفان از خط توحيد راستين، همواره براى اين جهان رب‏النوعهايى قائل بودند، سرچشمه اين تفكر

صفحه بعد