کتابخانه تفاسیر

اما كلمه‏ " يَوْمِ الدِّينِ" اين تعبير در تمام مواردى كه در قرآن استعمال شده به معنى قيامت آمده است چنان كه در قرآن در آيه 17 و 18 و 19 سوره انفطار با صراحت به اين معنى اشاره شده است (اين تعبير متجاوز از ده بار در قرآن مجيد به همين معنى آمده).

و اينكه چرا آن روز، روز دين معرفى شده؟ به خاطر اين است كه آن روز روز جزا است و" دين" در لغت به معنى" جزا" مى‏باشد، و روشنترين برنامه‏اى كه در قيامت اجرا مى‏شود همين برنامه جزا و كيفر و پاداش است، در آن روز پرده از روى كارها كنار مى‏رود، و اعمال همه دقيقا مورد محاسبه قرار مى‏گيرد و هر كس جزاى اعمال خويش را اعم از خوب و بد مى‏بيند.

در حديثى از امام صادق ع مى‏خوانيم كه فرمود: يَوْمِ الدِّينِ‏ ، روز حساب است‏ «2» .

اما طبق اين روايت" دين" به معنى" حساب" است، شايد اين تعبير از قبيل ذكر علت و اراده معلول باشد، زيرا هميشه حساب مقدمه‏اى براى جزا است.

بعضى از مفسران نيز عقيده دارند كه علت نامگذارى رستاخيز به‏ " يَوْمِ الدِّينِ" اين است كه در آن روز هر كسى در برابر دين و آئين خود جزا مى‏بيند.

ولى معنى اول (حساب و جزا) صحيحتر به نظر مى‏رسد.

(1) تفسير نور الثقلين جلد اول صفحه 19.

(2) مجمع البيان ذيل آيه مورد بحث.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 42

[سوره الفاتحة (1): آيه 5]

إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ (5)

ترجمه:

5- تنها تو را مى‏پرستيم و تنها از تو يارى مى‏جوئيم.

تفسير انسان در پيشگاه خدا:

اينجا سر آغازى است براى نيازهاى بنده و تقاضاهاى او از خدا، و در حقيقت لحن سخن از اينجا عوض مى‏شود، زيرا آيات قبل حمد و ثناى پروردگار و اظهار ايمان به ذات پاك او و اعتراف به روز قيامت بود.

اما از اينجا گويى" بنده" با اين پايه محكم عقيدتى و معرفت و شناخت پروردگار، خود را در حضور او، و در برابر ذات پاكش مى‏بيند، او را مخاطب ساخته نخست از عبوديت خويش در برابر او، و سپس از امدادها و كمكهاى او سخن مى‏گويد:" تنها ترا مى‏پرستم و تنها از تو يارى مى‏جويم" ( إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ‏ ).

به تعبير ديگر: هنگامى كه مفاهيم آيات گذشته در جان انسان جاى گيرد، و اعماق وجودش به نور اللَّه پرورش دهنده جهانيان روشن مى‏شود، و رحمت عام و خاص او و مالكيتش در روز جزا را درك مى‏كند، انسان به صورت يك فرد كامل از نظر عقيده در مى‏آيد، اين عقيده عميق توحيدى نخستين ثمره‏اش از يك سو بنده خالص خدا بودن، و از بندگى بتها و جباران و شهوات در آمدن، و از سوى ديگر، دست استمداد به ذات پاك او دراز كردن است.

در واقع آيات گذشته سخن از توحيد ذات و صفات مى‏گفت و در اينجا سخن از توحيد عبادت، و توحيد افعال است.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 43

توحيد عبادت آنست كه هيچكس و هيچ چيز را شايسته پرستش جز ذات خدا ندانيم تنها به فرمان او گردن نهيم، تنها قوانين او را به رسميت بشناسيم و از هر نوع بندگى و تسليم در برابر غير ذات پاك او بپرهيزيم.

توحيد افعال آنست كه تنها مؤثر حقيقى را در عالم او بدانيم (لا مؤثر فى الوجود الا اللَّه) نه اينكه عالم اسباب را انكار كنيم و به دنبال سبب نرويم بلكه معتقد باشيم كه هر سببى هر تاثيرى دارد، آن هم به فرمان خدا است، او است كه به آتش سوزندگى، و به خورشيد روشنايى و به آب حياتبخشى داده است.

ثمره اين عقيده آنست كه انسان تنها متكى به" اللَّه" خواهد بود، تنها قدرت و عظمت را مربوط به او مى‏داند، و غير او در نظرش فانى، زوال‏پذير، و فاقد قدرت مى‏باشد.

تنها ذات اللَّه قابل اعتماد و ستايش است، و لياقت اين دارد كه انسان او را تكيه گاه خود در همه چيز قرار دهد.

اين تفكر و اعتقاد انسان را از همه كس و همه موجودات بريده و تنها به خدا پيوند مى‏دهد، حتى اگر به دنبال عالم اسباب مى‏رود نيز به فرمان او است يعنى در لابلاى اسباب، قدرت خدا را كه" مسبب الاسباب" است مشاهده مى‏كند.

اين عقيده آن قدر روح انسان را وسيع و افق فكر او را بالا مى‏برد كه به بى‏نهايت و ابديت مى‏پيوندد و از محيطهاى محدود آزاد و رها مى‏سازد.

*** نكته‏ها:

1- نقطه اتكاء فقط او است‏

- طبق آنچه در ادبيات عرب خوانده‏ايم هنگامى كه" مفعول" بر" فاعل" مقدم شود، معنى حصر از آن استفاده مى‏گردد، و در اينجا مقدم شدن كلمه" اياك" بر" نعبد" و" نستعين" دليل بر انحصار است و نتيجه آن همان توحيد عبادت و توحيد افعالى است كه در بالا بيان كرديم.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 44

حتى در عبوديت و بندگى خود نيز احتياج به كمك او داريم، و در اين راه نيز بايد از او استعانت جست، مبادا گرفتار انحراف و عجب و ريا و امورى مانند اينها بشويم كه عبوديت ما را پاك در هم مى‏ريزد.

به تعبير ديگر در جمله اول كه مى‏گوئيم تنها تو را مى‏پرستيم كمى بوى استقلال دارد، بلافاصله با جمله‏ " إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ" آن را اصلاح مى‏كنيم و آن حالت" بين الامرين" (نه جبر و نه تفويض) را در عبارت خود مجسم مى‏سازيم و الگويى خواهد بود براى همه كارهاى ما.

*** 2- ذكر صيغه جمع در" نعبد" و" نستعين"

و همچنين آيات بعد كه همه به صورت جمع است نشان مى‏دهد كه اساس عبادت مخصوصا نماز بر پايه جمع و جماعت است، حتى به هنگامى كه بنده در برابر خدا به راز و نياز بر مى‏خيزد بايد خود را ميان جمع و جماعت ببيند، تا چه رسد به ساير كارهاى زندگيش.

به اين ترتيب هر گونه فردگرايى، و تك‏روى، انزواطلبى و مانند اينها مفاهيمى مردود از نظر قرآن و اسلام شناخته مى‏شود.

مخصوصا نماز، از اذان و اقامه كه دعوت به اجتماع براى نماز است گرفته (حى على الصلاة- بشتاب به سوى نماز ...) تا سوره حمد كه آغازگر نماز است، السلام عليكم كه پايان آن است همه دليل بر اين است كه اين عبادت در اصل جنبه اجتماعى دارد، يعنى بايد به صورت جماعت انجام شود، درست است كه نماز فرادى نيز در اسلام صحيح است اما عبادت فردى جنبه فرعى و درجه دوم را دارد.

*** 3- در برخورد نيروها از او كمك مى‏گيريم،

بشر در اين جهان با نيروهاى مختلفى روبرو است، هم از نظر نيروهاى طبيعى، و هم از نظر نيروهاى درون ذاتى خود. براى اينكه بتواند در برابر عوامل مخرب و ويرانگر و منحرف‏

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 45

كننده، مقاومت كند احتياج به يار و مدد كارى دارد، اينجا است كه خود را در زير چتر حمايت پروردگار قرار مى‏دهد، همه روز از خواب بر مى‏خيزد، و با تكرار جمله" إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ‏ " اعتراف به عبوديت پروردگار كرده و از ذات پاك او براى پيروزى در اين مبارزه بزرگ كمك مى‏گيرد، و شامگاهان نيز با تكرار همين جمله سر به بستر مى‏نهد، با ياد او بر مى‏خيزد و با ياد و استمداد از وجود او بخواب مى‏رود و خوشا به حال كسى كه به چنين مرحله‏اى از ايمان برسد، در برابر هيچ گردنكشى و زورمندى سر تعظيم فرود نمى‏آورد، در مقابل جاذبه ماديات خود را نمى‏بازد، همچون پيامبر اسلام مى‏گويد: إِنَّ صَلاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيايَ وَ مَماتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ :" نماز و عبادتم، مرگ و حياتم همه از آن خداوند است كه پروردگار جهانيان است" (انعام- 162).

*** [سوره الفاتحة (1): آيه 6]

اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ (6)

ترجمه:

6- ما را به راه راست هدايت فرما.

تفسير:

پيمودن صراط مستقيم‏

پس از اظهار تسليم در برابر پروردگار و وصول به مرحله عبوديت و استعانت و استمداد از ذات پاك او نخستين تقاضاى بنده اين است كه او را به راه راست، راه پاكى و نيكى، راه عدل و داد، و راه ايمان و عمل صالح هدايت فرمايد، تا خدايى كه همه نعمتها را به او ارزانى داشته، نعمت هدايت را نيز بر آن بيفزايد.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 46

گر چه اين انسان در چنين شرائط مؤمن است، و با خداى خود آشنا، ولى امكان دارد كه هر آن اين نعمت به خاطر عواملى از او سلب گردد، و از صراط مستقيم منحرف و گمراه شود.

پس بايد هر شبانه روز لا اقل ده بار از خداى خود بخواهد كه لغزش و انحرافى براى او پيش نيايد.

بعلاوه اين" صراط مستقيم" كه همان آئين حق است مراتب و درجاتى دارد كه همه افراد در پيمودن اين درجات يكسان نيستند، هر مقدار از اين درجات را انسان طى نمايد، باز درجات بالاتر و والاترى وجود دارد كه انسان با ايمان بايد از خدا بخواهد تا او را به آن درجات هدايت كند.

در اينجا اين سؤال معروف كه چرا ما همواره درخواست هدايت به صراط مستقيم از خدا مى‏كنيم مگر ما گمراهيم؟ مطرح مى‏شود.

وانگهى بفرضى كه اين سخن از ما زيبنده باشد از پيامبر و امامان كه نمونه انسان كامل بودند چه معنى دارد؟! در پاسخ اين ايراد مى‏گوئيم:

اولا: همانطور كه اشاره شد انسان در مسير هدايت هر لحظه بيم لغزش و انحراف درباره او مى‏رود، به همين دليل بايد خود را در اختيار پروردگار بگذارد و تقاضا كند كه او را بر راه راست ثابت نگهدارد.

ما نبايد فراموش كنيم كه وجود و هستى و تمام مواهب الهى، لحظه به لحظه از آن مبدء بزرگ به ما ميرسد.

سابقا گفتيم مثل ما و همه موجودات (از يك نظر) مثل لامپهاى برق است، اگر مى‏بينيم نور لامپ، متصل و يك نواخت پخش مى‏شود به خاطر آنست كه لحظه به لحظه نيرو از منبع برق به او ميرسد، منبع برق هر لحظه نور جديدى توليد مى‏كند و بوسيله سيمهاى ارتباطى به لامپ تحويل مى‏گردد.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 47

هستى ما نيز همانند نور اين لامپها است گر چه به صورت يك وجود ممتد جلوه‏گر است، ولى در حقيقت لحظه به لحظه وجود تازه‏اى از منبع هستى آفريدگار فياض، به ما ميرسد.

بنا بر اين همانگونه كه هر لحظه وجود تازه‏اى به ما ميرسد، به هدايت جديدى نيز نيازمنديم، بديهى است اگر موانعى در سيمهاى معنوى ارتباطى ما با خدا ايجاد شود، كژيها، ظلمها، ناپاكيها و ... پيوند ما را از آن منبع هدايت قطع مى‏كند، و همان لحظه از صراط مستقيم منحرف خواهيم شد.

ما از خدا طلب مى‏كنيم كه اين موانع پيش نيايد و ما بر صراط مستقيم ثابت بمانيم.

ثانيا: هدايت همان پيمودن طريق تكامل است كه انسان تدريجا مراحل نقصان را پشت سر بگذارد و به مراحل بالاتر برسد.

اين را نيز مى‏دانيم كه طريق تكامل نامحدود است و به سوى بى‏نهايت هم چنان پيش مى‏رود.

بنا بر اين جاى تعجب نيست كه حتى پيامبران و امامان از خدا تقاضاى هدايت" صراط مستقيم" كنند، چه اينكه كمال مطلق تنها خدا است، و همه بدون استثناء در مسير تكاملند چه مانع دارد كه آنها نيز تقاضاى درجات بالاترى را از خدا بنمايند.

مگر ما بر پيامبر ص صلوات و درود نمى‏فرستيم؟ مگر مفهوم صلوات، تقاضاى رحمت تازه پروردگار براى محمد و آل محمد نيست؟

صفحه بعد