کتابخانه تفاسیر

ذكر اين نكته نيز لازم به نظر مى‏رسد كه راه مستقيم هميشه يك راه بيشتر نيست، زيرا ميان دو نقطه تنها يك خط مستقيم وجود دارد كه نزديكترين راه را تشكيل مى‏دهد.

بنا بر اين اگر قرآن مى‏گويد صراط مستقيم، همان دين و آئين الهى در جنبه‏هاى عقيدتى و عملى است به اين دليل است كه نزديكترين راه ارتباط با خدا همانست.

و نيز به همين دليل است كه دين واقعى يك دين بيشتر نيست‏ إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ‏ :" دين در نزد خدا اسلام است" (آل عمران آيه 19).

به خواست خدا بعدا خواهيم ديد كه اسلام معنى وسيعى دارد كه هر آئين توحيدى را در آن عصر و زمان كه رسميت داشته و با آئين جديد نسخ نشده است‏

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 50

شامل مى‏شود.

و از اينجا روشن مى‏شود تفسيرهاى مختلفى كه مفسران در اين زمينه نقل كرده‏اند همه در واقع به يك چيز باز مى‏گردد:

بعضى آن را به معنى اسلام.

بعضى به معنى قرآن.

بعضى به پيامبر و امامان راستين.

و بعضى آن را به آئين" اللَّه" كه جز آن را قبول نمى‏كند، تفسير نموده‏اند.

تمام اين معانى بازگشت به همان دين و آئين الهى در جنبه‏هاى اعتقادى و عملى مى‏كند.

همچنين رواياتى كه در منابع اسلامى در اين زمينه وارد شده و هر كدام به زاويه‏اى از اين مساله اشاره كرده همه به يك اصل باز مى‏گردد، از جمله:

از پيامبر ص چنين نقل شده:

الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ‏ صراط الانبياء و هم الذين انعم اللَّه عليهم:

" صراط مستقيم راه پيامبران است و همانها هستند كه مشمول نعمتهاى الهى شده‏اند" «1» .

از امام صادق ع مى‏خوانيم كه در تفسير آيه" اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ‏ " فرمود:

الطريق و معرفة الامام:

" منظور راه و شناخت امام است" «2» .

و نيز در حديث ديگرى از همان امام نقل شده:

و اللَّه نحن الصراط المستقيم:

" به خدا سوگند مائيم صراط مستقيم" «3» .

در حديث ديگرى باز از همان امام مى‏خوانيم كه فرمود: صراط مستقيم، امير مؤمنان على ع است‏ «4» .

مسلم است كه پيامبر ص و على ع و ائمه اهل بيت ع همه به همان‏

(1 و 2 و 3 و 4) تفسير نور الثقلين جلد اول صفحه 20 و 21.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 51

آئين توحيدى خدا دعوت مى‏كردند، دعوتى كه جنبه‏هاى اعتقادى و عملى را در بر مى‏گرفت.

جالب اينكه" راغب" در كتاب" مفردات" در معنى صراط مى‏گويد:" صراط" راه مستقيم است، بنا بر اين مستقيم بودن در مفهوم صراط افتاده، و ذكر آن به صورت توصيف، براى تاكيد هر چه بيشتر روى اين مساله است.

***

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 52

[سوره الفاتحة (1): آيه 7]

صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لا الضَّالِّينَ (7)

ترجمه:

7- راه آنها كه بر آنان نعمت دادى نه آنها كه بر ايشان غضب كردى و نه گمراهان!

تفسير: دو خط انحرافى!

اين آيه در حقيقت تفسير روشنى است براى" صراط مستقيم" كه در آيه قبل خوانديم، مى‏گويد: مرا به راه كسانى هدايت فرما كه آنان را مشمول انواع نعمتهاى خود قرار دادى (نعمت هدايت، نعمت توفيق، نعمت رهبرى مردان حق و نعمت علم و عمل و جهاد و شهادت) نه آنها كه بر اثر اعمال زشت، و انحراف عقيده غضب تو دامنگيرشان شد و نه آنها كه جاده حق را رها كرده و در بيراهه‏ها گمراه و سرگردان شده ( صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالِّينَ‏ ).

در حقيقت چون ما آشنايى كامل به راه و رسم هدايت نداريم، خدا به ما دستور مى‏دهد كه در اين آيه طريق و خط پيامبران و نيكوكاران و آنها كه مشمول نعمت و الطاف او شده‏اند را بخواهيم.

و نيز به ما هشدار مى‏دهد كه در برابر شما هميشه دو خط انحرافى قرار دارد، خط" مغضوب عليهم" و خط" ضالين" كه به زودى به تفسير اين دو آشنا خواهيم شد.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 53

نكته‏ها:

1-" الذين انعمت عليهم" كيانند؟

سوره نساء آيه 69 اين گروه را تفسير كرده است: وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً .

:" كسانى كه دستورات خدا و پيامبر را اطاعت كنند، خدا آنها را با كسانى قرار مى‏دهد كه مشمول نعمت خود ساخته، از پيامبران و رهبران صادق و راستين و جانبازان و شهيدان راه خدا و افراد صالح، و اينان رفيقان خوبى هستند".

همانگونه كه ملاحظه مى‏كنيم اين آيه افراد مورد نعمت خدا را چهار گروه معرفى مى‏كند: پيامبران، صديقين، شهداء، و صالحين.

اين مراحل چهارگانه شايد اشاره به اين معنى باشد كه براى ساختن يك جامعه انسانى سالم و مترقى و مؤمن، نخست بايد رهبران حق و انبياء وارد ميدان شوند.

و به دنبال آنها مبلغان صديق و راستگو كه گفتار و كردارشان با يكديگر هماهنگ است، تا اهداف پيامبران را از اين طريق در همه جا گسترش دهند.

به دنبال اين دوران سازندگى فكرى، طبيعتا عناصر آلوده و آنها كه مانع راه حقند سر بر دارند، جمعى بايد در مقابل آنها قيام كنند و عده‏اى شهيد شوند و با خون پاكشان درخت توحيد آبيارى گردد.

در مرحله چهارم محصول اين كوششها و تلاشها به وجود آمدن" صالحان" است، اجتماعى پاك و شايسته و آكنده از معنويت.

بنا بر اين ما در سوره حمد در شبانه روز پى در پى از خدا مى‏خواهيم كه در خط اين چهار گروه قرار گيريم، خط انبياء خط صديقين، خط شهدا و صالحين و روشن‏

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 54

است كه در هر مقطع زمانى بايد در يكى از اين خطوط، انجام وظيفه كنيم و رسالت خويش را ادا نمائيم.

*** 2" مغضوب عليهم" و" ضالين" كيانند؟

جدا كردن اين دو از هم در آيات فوق نشان مى‏دهد كه هر كدام اشاره به گروه مشخصى است.

در اينكه فرق ميان اين دو چيست سه تفسير وجود دارد:

1- از موارد استعمال اين دو كلمه در قرآن مجيد چنين استفاده مى‏شود كه" مغضوب عليهم" مرحله‏اى سخت‏تر و بدتر از" ضالين" است، و به تعبير ديگر" ضالين" گمراهان عادى هستند، و مغضوب عليهم، گمراهان لجوج و يا منافق، و به همين دليل در بسيارى از موارد، غضب و لعن خداوند در مورد آنها ذكر شده.

در آيه 106 سوره نحل مى‏خوانيم‏ وَ لكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ‏ :" آنهايى كه سينه خود را براى كفر گسترده ساختند غضب پروردگار بر آنها است".

و در آيه 6 سوره فتح آمده است، وَ يُعَذِّبَ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِكِينَ وَ الْمُشْرِكاتِ الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ‏ :" خداوند مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرك و آنها را كه درباره خدا گمان بد مى‏برند مورد غضب خويش قرار مى‏دهد، و آنها را لعن مى‏كند، و از رحمت خويش دور مى‏سازد، و جهنم را براى آنان آماده ساخته است".

به هر حال" مغضوب عليهم" آنها هستند كه علاوه بر كفر، راه لجاجت و عناد و دشمنى با حق را مى‏پيمايند و حتى از اذيت و آزار رهبران الهى و پيامبران در صورت امكان فروگذار نمى‏كنند آيه 112 سوره آل عمران مى‏گويد: وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ‏ ... ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانُوا يَكْفُرُونَ بِآياتِ اللَّهِ وَ يَقْتُلُونَ الْأَنْبِياءَ بِغَيْرِ حَقٍّ ذلِكَ بِما

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 55

عَصَوْا وَ كانُوا يَعْتَدُونَ‏ :" غضب خداوند شامل حال آنها (يهود) شد چرا كه به خدا كفر مى‏ورزيدند و پيامبران الهى را به ناحق مى‏كشتند".

2- جمعى از مفسران عقيده دارند كه مراد از" ضالين" منحرفين نصارى و منظور از" مغضوب عليهم" منحرفان يهودند.

اين برداشت به خاطر موضع‏گيريهاى خاص اين دو گروه در برابر دعوت اسلام مى‏باشد، زيرا همانگونه كه قرآن هم صريحا در آيات مختلف بازگو مى‏كند، منحرفان يهود، كينه و عداوت خاصى نسبت به دعوت اسلام نشان مى‏دادند، هر چند در آغاز، دانشمندان آنها از مبشران اسلام بودند، اما چيزى نگذشت كه به جهاتى كه اينجا جاى شرح آن نيست از جمله به خطر افتادن منافع ماديشان سرسختترين دشمن شدند، و از هر گونه كار شكنى در پيشرفت اسلام و مسلمين فروگذار نكردند (همانگونه كه امروز نيز موضع گروه صهيونيست در برابر اسلام و مسلمانان همين است).

و با اين حال تعبير از آنها به" مغضوب عليهم" بسيار صحيح به نظر مى‏رسد ولى بايد توجه داشت كه اين تعبير در حقيقت از قبيل تطبيق كلى بر فرد است، نه انحصار مفهوم مغضوب عليهم در اين دسته از يهود.

اما منحرفان از نصارى كه موضعشان در برابر اسلام تا اين حد سرسختانه نبود، تنها در شناخت آئين حق گرفتار گمراهى شده بودند، از آنها تعبير به" ضالين" شده كه آن هم از قبيل تطبيق كلى بر فرد است.

در احاديث اسلامى نيز كرارا" مغضوب عليهم" به يهود و" ضالين" به منحرفان نصارى تفسير شده است و نكته‏اش همانست كه در بالا اشاره شد «1» .

3- اين احتمال نيز وجود دارد كه" ضالين" به گمراهانى اشاره مى‏كند كه اصرارى بر گمراه ساختن ديگران ندارند در حالى كه" مغضوب عليهم" كسانى‏

صفحه بعد