کتابخانه تفاسیر

در حقيقت علت عدم بيدارى آنها دو چيز بود نخست اينكه" بر اثر زيادى گناه و لجاجت در شرك، قلبهاى آنها تيره و سخت و روح آنها انعطاف‏ناپذير شده بود" ( وَ لكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ‏ ).

ديگر اينكه" شيطان (با استفاده از روح هوا پرستى آنها) اعمالشان را در نظرشان زينت داده بود، و هر عمل زشتى را انجام مى‏دادند زيبا و هر كار خلافى را صواب مى‏پنداشتند" ( وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ ما كانُوا يَعْمَلُونَ‏ ).

*** در آيه بعد اضافه مى‏كند هنگامى كه سختگيريها و گوشماليها در آنها مؤثر نيفتاد از راه لطف و محبت وارد شديم" و به هنگامى كه درسهاى نخست را فراموش كردند درس دوم را براى آنها آغاز كرديم و درهاى انواع نعمتها را بر آنها گشوديم، شايد بيدار شوند و به آفريننده و بخشنده آن نعمتها توجه كنند، و راه راست را باز يابند" ( فَلَمَّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَيْهِمْ أَبْوابَ كُلِّ شَيْ‏ءٍ ).

ولى اين همه نعمت در واقع خاصيت دو جانبه داشت هم ابراز محبتى براى بيدارى بود و هم مقدمه‏اى براى عذاب دردناك در صورتى كه بيدار نشوند، زيرا مى‏دانيم هنگامى كه انسان در ناز و نعمت فرو رود، و ناگهان آن همه نعمت از او گرفته شود سخت بر او دردناك خواهد بود، بخلاف اينكه تدريجا از او گرفته شود كه زياد در او مؤثر نخواهد گشت.

لذا مى‏گويد" آن قدر به آنها نعمت داديم تا كاملا خوشحال شدند اما بيدار نشدند، لذا ناگاه آنها را گرفتيم و مجازات كرديم، و تمام درهاى اميد به روى‏

تفسير نمونه، ج‏5، ص: 237

آنها بسته شد" ( حَتَّى إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ‏ ) «1» .

***" و به اين ترتيب جمعيت ستمكاران ريشه كن شدند و نسل ديگرى از آنها به‏پانخاست" ( فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا ).

" دابر" در اصل به معنى دنباله و آخر چيزى است.

و از آنجا كه خداوند در به كار گرفتن عوامل تربيت در مورد آنها هيچگونه كوتاهى نكرده در پايان آيه مى‏فرمايد:" ستايش و حمد مخصوص خداوندى است كه پروردگار و مربى همه جهانيان است" ( وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ ).

*** در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد:

1- گاهى تصور مى‏شود كه ميان اين آيات و آيات گذشته منافاتى وجود دارد، زيرا در آيات گذشته تصريح شده بود كه مشركان به هنگام هجوم مشكلات متوجه خدا مى‏شوند، و غير او را فراموش مى‏كنند ولى در اين آيات مى‏گويد حتى به هنگام هجوم مشكلات نيز بيدار نمى‏گردند.

توجه به يك نكته اين منافات ظاهرى را برطرف مى‏سازد و آن اينكه بيداريهاى موقت و زودگذر به هنگام بروز شدائد بيدارى محسوب نمى‏گردند، زيرا به زودى به حالت نخستين باز مى‏گردد.

در آيات گذشته چون منظور بيان توحيد فطرى بود، براى اثبات آن همان بيداريها و توجه‏هاى زودگذر و فراموش كردن غير خدا و لو در لحظه حادثه كافى بود، اما در اين آيات سخن از هدايت يافتن و از بيراهه به راه برگشتن است،

(1)" مُبْلِسُونَ‏ " در اصل از ماده" ابلاس" به معنى غم و اندوهى است كه بخاطر شدت حوادث ناگوار به انسان دست مى‏دهد و نام" ابليس" نيز از همين جا گرفته شده است، و تعبير فوق نشان دهنده شدت غم و اندوهى است كه گناهكاران را فرا مى‏گيرد.

تفسير نمونه، ج‏5، ص: 238

مسلما بيدارى زودگذر و موقت اثرى در آن ندارد.

گاهى تصور مى‏شود كه تفاوت ميان آن دو در اين است كه آيات گذشته مربوط به مشركان معاصر پيامبر ص است، ولى آيات مورد بحث مربوط به اقوام پيشين است بنا بر اين با هم منافاتى ندارد. «1» ولى بسيار بعيد به نظر مى‏رسد كه مشركان لجوج معاصر پيامبر ص بهتر از گمراهان پيشين باشند، بنا بر اين راه حل همان است كه در بالا گفتيم.

2- در آيات فوق ميخوانيم هنگامى كه بروز شدائد اثر تربيتى نداشت، خداوند درهاى نعمت را به روى چنين گناهكارانى مى‏گشايد، آيا اين كار به خاطر تشويق بعد از تنبيه است يا مقدمه‏اى است براى دردناك بودن مجازات؟ يعنى به اصطلاح اين گونه نعمتها، نعمت استدراجى است كه تدريجا بنده متمرد را در ناز و نعمت و خوشحالى و سرور، و يك نوع غفلت فرو مى‏برد، سپس يكباره همه چيز را از آنها مى‏گيرد.

پاره‏اى از قرائن در آيه وجود دارد كه احتمال دوم را تقويت مى‏كند، ولى مانعى ندارد كه هر دو منظور باشد، يعنى نخست تشويق براى بيدارى، و اگر مؤثر نشد مقدمه‏اى است براى گرفتن نعمت و عذاب دردناك، در حديثى از پيامبر ص چنين نقل شده،

اذا رايت اللَّه يعطى العبد من الدنيا على معاصيه ما يحب فانما هو استدراج ثم تلا رسول اللَّه ص فلما نسوا.

.." هنگامى كه ببينى خداوند در برابر گناهان نعمت مى‏بخشد بدان كه مقدمه مجازات است سپس آيه فوق را تلاوت فرمود. (مجمع البيان و نور الثقلين ذيل آيه).

در حديثى از على ع چنين نقل شده كه فرمود:"

يا بن آدم اذا رايت ربك سبحانه يتابع عليك نعمه و انت تعصيه فاحذره‏

(نهج البلاغه كلمه 25).

" اى فرزند آدم هنگامى كه ببينى خداوند پى در پى نعمتها را به تو مى‏بخشد،

(1) فخر رازى در تفسير خود اشاره به اين تفاوت كرده است جلد 12 صفحه 224.

تفسير نمونه، ج‏5، ص: 239

در حالى كه تو گناه مى‏كنى، از مجازات او بترس، كه اين مقدمه مجازات است".

در كتاب تلخيص الاقوال از امام حسن عسكرى ع چنين نقل شده، كه قنبر غلام امير مؤمنان را پيش حجاج آوردند حجاج پرسيد تو چكار براى على ابن ابى طالب ع مى‏كردى، گفت وسايل وضوى او را فراهم مى‏ساختم! پرسيد هنگامى كه از وضو فارغ مى‏شد چه مى‏گفت؟، گفت اين آيه را مى‏خواند،" فَلَمَّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَيْهِمْ أَبْوابَ كُلِّ شَيْ‏ءٍ " و تا آخر آيه را تلاوت كرد، حجاج گفت گمان مى‏كنم اين آيه را بر ما تطبيق مى‏كرد، قنبر با شجاعت گفت آرى! (نور الثقلين جلد 1- صفحه 18).

3- در اين آيات مى‏خوانيم كه منظور از بسيارى از حوادث رنج‏آور ايجاد حالت توجه و بيدارى است، و اين يكى از فلسفه‏هاى" آفات و بلاها" است كه در بحث توحيد از آن سخن گفته‏ايم‏ «1» ، ولى شايان توجه اينكه اين موضوع را اولا با كلمه" لعل" (شايد) ذكر مى‏كند، بخاطر اينكه وجود بلاها به تنهايى كافى براى بيدارى نيست، بلكه زمينه‏اى است براى دلهايى كه آمادگى دارند (در سابق نيز گفته‏ايم" لعل" در كلام خدا معمولا در مواردى استعمال مى‏شود، كه پاى شرايط ديگرى نيز در ميان باشد).

ديگر اينكه در اينجا كلمه" تضرع" بكار برده شده، كه در اصل به معنى ورود شير به پستان و خضوع و تسليم آن در برابر دوشنده است، سپس به معنى تسليم آميخته با تواضع و خضوع آمده است! يعنى اين حوادث دردناك را بخاطر آن ايجاد مى‏كرديم، كه آنها از مركب غرور و سركشى و خود خواهى فرود آيند، و در برابر حق تسليم شوند.

4- جالب اينكه در پايان آيه، خداوند جمله" الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ " را مى‏گويد، و اين نشانه آن است كه قطع ريشه ظلم و فساد و نابود شدن نسلى‏

(1) به كتاب آفريدگار جهان و كتاب در جستجوى خدا مراجعه شود.

تفسير نمونه، ج‏5، ص: 240

كه بتواند اين كار را ادامه دهد، بقدرى اهميت دارد كه جاى شكر و سپاس است.

در حديثى از فضيل بن عياض از امام صادق ع مى‏خوانيم، كه فرمود:

" من احب بقاء الظالمين فقد احب ان يعصى اللَّه، ان اللَّه تبارك و تعالى حمد بنفسه بهلاك الظلمة فقال: فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏

:" هر كس بقاى ستمگران را دوست دارد، مفهومش اين است كه دوست مى‏دارد معصيت خدا شود (موضوع ظلم به اندازه‏اى مهم است كه) خداوند تبارك و تعالى در برابر نابود ساختن ظالمان خود را حمد و ستايش كرده است و فرموده" دنباله قوم ستمگر بريده شد و سپاس مخصوص خداوند پروردگار جهانيان است".

تفسير نمونه، ج‏5، ص: 241

[سوره الأنعام (6): آيات 46 تا 49]

قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَكُمْ وَ أَبْصارَكُمْ وَ خَتَمَ عَلى‏ قُلُوبِكُمْ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِهِ انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآياتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ (46) قُلْ أَ رَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتاكُمْ عَذابُ اللَّهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ يُهْلَكُ إِلاَّ الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ (47) وَ ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلاَّ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ فَمَنْ آمَنَ وَ أَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (48) وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا يَمَسُّهُمُ الْعَذابُ بِما كانُوا يَفْسُقُونَ (49)

ترجمه:

46- بگو آيا فكر كرده‏ايد اگر خداوند گوش و چشمهاى شما را بگيرد و بر دلهاى شما مهر نهد (كه چيزى را نفهميد) چه كسى جز خدا است كه آنها را به شما بدهد؟

ببين چگونه آيات را براى آنها به گونه‏هاى مختلف شرح مى‏دهيم سپس آنها روى مى‏گردانند!.

47- بگو فكر كرده‏ايد اگر عذاب خدا ناگهانى (و پنهانى) يا آشكارا به سراغ شما بيايد آيا جز جمعيت ستمكار هلاك مى‏شوند؟

48- ما پيامبران را جز براى" بشارت" و" بيم" نمى‏فرستيم آنها كه ايمان آورند و (خويشتن را) اصلاح كنند نه ترسى دارند و نه غمگين مى‏شوند.

49- و آنها كه آيات ما را تكذيب كردند عذاب (پروردگار) بخاطر نافرمانيها به آنان مى‏رسد.

تفسير نمونه، ج‏5، ص: 242

تفسير: بخشنده نعمتها را بشناسيد

روى سخن هم چنان با مشركان است.

و در اين آيات با بيان ديگرى براى بيدار ساختن آنها استدلال شده است، و روى غريزه دفع ضرر تكيه كرده، نخست مى‏گويد:" اگر خداوند نعمتهاى گرانبهايش را همچون گوش و چشم از شما بگيرد، و بر دلهايتان مهر بگذارد و بطورى كه نتوانيد ميان خوب و بد و حق و باطل تميز دهيد چه كسى جز خدا مى‏تواند اين نعمتها را به شما باز گرداند"؟! ( قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَكُمْ وَ أَبْصارَكُمْ وَ خَتَمَ عَلى‏ قُلُوبِكُمْ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِهِ‏ ).

در حقيقت مشركان نيز قبول داشتند كه خالق و روزى ده خدا است، و بتها را بعنوان شفاعت در پيشگاه خدا مى‏پرستيدند قرآن مى‏گويد شما بجاى اينكه پرستش بتهاى بى ارزش و فاقد همه چيز كنيد چرا مستقيما به در خانه خدا نمى‏رويد خدايى كه سرچشمه همه نيكيها و بركات است.

علاوه بر اعتقادى كه همه بت پرستان در باره خدا داشتند در اينجا نيز عقل آنها به داورى طلبيده مى‏شود، كه بتهايى كه خود نه چشم و نه گوش و نه عقل و نه هوش دارند چگونه مى‏توانند اين گونه نعمتها را به ديگران ببخشند؟! سپس مى‏گويد" ببين چگونه آيات و دلائل را به گونه‏هاى مختلف براى آنها شرح ميدهيم، ولى باز آنها از حق روى برمى‏گردانند" ( انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآياتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ‏ ).

صفحه بعد