کتابخانه تفاسیر

من قرء الحمدين جميعا، سبأ و فاطر، فى ليلة لم يزل ليلته فى حفظ اللَّه تعالى و كلائه، فان قرأهما فى نهاره لم يصبه فى نهاره مكروه، و اعطى من خير الدنيا و خير الآخرة ما لم يخطر على قلبه و لم يبلغ مناه:

" كسى كه دو سوره‏اى را كه با حمد آغاز مى‏شود (سوره سبا و فاطر) در يك شب بخواند، تمام آن شب را در حفظ و حراست الهى خواهد بود، و اگر آن دو را در روز بخواند هيچ مكروهى به او نمى‏رسد، و آن قدر از خير دنيا و آخرت به او داده مى‏شود كه هرگز به قلبش خطور نكرده، و فكر و آرزويش به آن نرسيده است"! «2» .

همانگونه كه در آغاز هر سوره‏اى يادآور شده‏ايم، مسلما اين پاداشهاى عظيم نصيب كسانى نمى‏شود كه تنها به خواندن و لقلقه زبان قناعت كنند، بلكه‏

(1 و 2)" مجمع البيان" آغاز سوره" سبا" جلد 8 صفحه 375.

تفسير نمونه، ج‏18، ص: 5

خواندن بايد مقدمه‏اى باشد براى انديشيدن كه آن نيز انگيزه عمل است.

مثلا كسى كه اين سوره را مى‏خواند از اين نكته با خبر مى‏شود كه" قوم سبا" بر اثر كفران نعمتهاى بى حساب الهى چنان زندگانيشان در هم كوبيده شد كه عبرت همگان گشتند و سرنوشت آنها ضرب المثلى براى جهانيان شد، چنين انسانى به شكر نعمت، شكرى آميخته با جنبه‏هاى عملى مى‏پردازد، و شاكران نعمت خداوند در حفظ و امان او خواهند بود.

اين زمينه شرح بيشترى در آغاز سوره نور داده‏ايم.

***

تفسير نمونه، ج‏18، ص: 6

[سوره سبإ (34): آيات 1 تا 2]

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الْآخِرَةِ وَ هُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ (1) يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها وَ هُوَ الرَّحِيمُ الْغَفُورُ (2)

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر 1- حمد (و ستايش) مخصوص خداوندى است كه تمام آنچه در آسمانها و زمين است از آن او است، و حمد (و سپاس) براى او است در سراى آخرت و او دانا و آگاه است.

2- آنچه را در زمين فرو مى‏رود، و آنچه از آن بر مى‏آيد، مى‏داند و (همچنين) آنچه از آسمان نازل مى‏شود و آنچه بر آن بالا مى‏رود، و او مهربان و آمرزنده است.

تفسير: او مالك همه چيز و عالم به همه چيز است‏

پنج سوره از سوره‏هاى قرآن مجيد با حمد پروردگار شروع مى‏شود كه در سه سوره آن حمد و ستايش خداوند بخاطر آفرينش آسمان و زمين و موجودات ديگر است (سوره سبا، سوره فاطر، و سوره انعام).

تفسير نمونه، ج‏18، ص: 7

و در يك سوره (سوره كهف) اين حمد و ستايش بخاطر نزول قرآن بر قلب پاك پيامبر ص مى‏باشد.

در حالى كه در سوره حمد تعبير جامعى شده كه همه اين امور را در بر مى‏گيرد" الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ ".

به هر حال سخن در آغاز سوره" سبا" از حمد و سپاس خدا است بخاطر مالكيت و حاكميت او در دنيا و آخرت، مى‏فرمايد:

" حمد مخصوص خداوندى است كه تمام آنچه در آسمانها و زمين است از آن او است" (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ‏ ).

" و نيز حمد و سپاس براى او در سراى آخرت است" ( وَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الْآخِرَةِ ).

به اين ترتيب حاكميت و مالكيت هر دو جهان از آن او است، هر نعمتى، هر موهبتى، هر فايده و بركتى، و هر خلقت موزون و شگرف و عجيبى، همه تعلق به ذات پاك او دارد، و به همين دليل" حمد" كه حقيقتش ستايش بخاطر" كارهاى نيك اختيارى" است همه به او باز مى‏گردد، و اگر مخلوقاتى نيز شايسته حمد و ستايشند آنها نيز پرتوى از وجود او و شعاعى از افعال و صفات او هستند.

بنا بر اين هر كس در اين عالم مدح و ستايشى از چيزى كند اين حمد و ستايش سرانجام به ذات پاك او بر مى‏گردد، و به گفته شاعر:

به جهان خرم از آنم كه جهان خرم از اوست‏

عاشقم بر همه عالم، كه همه عالم از او است‏

و در پايان آيه مى‏افزايد:" او حكيم و خبير است" ( وَ هُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ ).

بر اساس حكمت بالغه اوست كه اين نظام عجيب بر جهان حكومت مى‏كند، و بر اساس علم و آگاهى اوست كه هر چيز به جاى خود قرار گرفته، و هر موجودى‏

تفسير نمونه، ج‏18، ص: 8

آنچه را كه نياز دارد در اختيار دارد.

در اينكه منظور از حمد و ستايش خداوند در آخرت چيست؟ مفسران گفتگو بسيار كرده‏اند.

بعضى گفته‏اند گرچه سراى آخرت دار تكليف نيست، اما بندگان خدا عاشقانه در آنجا او را مى‏ستايند و حمد مى‏كنند، و از حمد و ستايش او لذت مى‏برند! بعضى ديگر گفته‏اند: بهشتيان او را به خاطر فضلش حمد مى‏كنند و دوزخيان بخاطر عدلش! گاه گفته مى‏شود: انسانهايى كه در اين دنيا هستند به خاطر وجود حجابهاى مختلف بر قلب و فكرشان غالبا حمد خالص ندارند، اما در قيامت كه همه حجابها بر چيده مى‏شود و به مصداق‏ الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ‏ مالكيت خداوند بر پهنه هستى بر همگان آشكار مى‏شود، همگى با خلوص نيت كامل زبان به حمد و ستايش او مى‏گشايند.

و نيز در اين جهان ممكن است انسانها غافل شوند، و موجوداتى را مستقل از ذات خداوند پندارند و آنها را ستايش كنند، اما در آنجا كه ارتباط همگى به ذات پاك او همچون شعاع آفتاب به قرص خورشيد آشكار مى‏گردد كسى جز او را ستايش نخواهد كرد.

از همه اينها كه بگذريم در قرآن مجيد نيز كرارا آمده است كه بهشتيان در آنجا خدا را حمد مى‏گويند: وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ :

" آخرين سخن بهشتيان اين است كه مى‏گويند حمد براى خدايى است كه پروردگار جهانيان است" (يونس آيه 10).

در جاى ديگر مى‏خوانيم: هنگامى كه مؤمنان وارد باغهاى بهشت جاويدان مى‏شوند مى‏گويند: شكر براى خداوندى است كه اندوه را از ما بر طرف ساخت‏

تفسير نمونه، ج‏18، ص: 9

وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ‏ " (فاطر- 34).

اين حمد نه تنها از زبان انسانها و فرشتگان است كه از تمام ذرات جهان هستى نيز زمزمه حمد و تسبيح او به گوش هوش مى‏رسد، هيچ موجودى نيست جز اينكه حمد و تسبيح او مى‏گويد.

*** آيه بعد به شرح گوشه‏اى از علم بى پايان پروردگار به تناسب توصيف خداوند به" حكيم" و" خبير" در آيه گذشته پرداخته، چنين مى‏گويد: آنچه را در زمين فرو مى‏رود و آنچه را از آن خارج مى‏شود مى‏داند" ( يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها ).

آرى او از تمام قطرات باران و امواج سيلاب كه در اعماق زمين فرو مى‏روند و به طبقه نفوذ ناپذير مى‏رسند و در آنجا متمركز و براى انسانها ذخيره مى‏شوند آگاه است.

او از دانه‏هاى گياهان كه با كمك باد يا حشرات در پهنه زمين پراكنده مى‏شوند و در زمين فرو مى‏روند و روزى به درخت سر سبز يا گناه پر طراوتى تبديل مى‏گردند با خبر است.

از ريشه‏هاى درختان به هنگامى كه در جستجوى آب و غذا به اعماق زمين پيشروى مى‏كنند.

از امواج الكتريسته، از گازهاى مختلف و ذرات هوا كه به داخل زمين نفوذ مى‏كنند، از جاندارانى كه در زمين فرو مى‏روند و به آن حيات مى‏بخشند، و نيز از گنجها و دفينه‏ها و اجساد مردگان اعم از انسانها و غير انسانها كه در اين زمين گسترده دفن مى‏شوند، آرى از همه اينها با خبر است.

همچنين از گياهانى كه از زمين خارج مى‏شوند، از انسانها كه از آن بر خاسته‏اند، از چشمه‏هايى كه از آن مى‏جوشد، از گازهايى كه از آن برمى‏خيزد،

تفسير نمونه، ج‏18، ص: 10

از آتشفشانهايى كه از آن زبانه مى‏كشد، و از حشراتى كه در درون زمين لانه دارند و از آن سر بر مى‏دارند، و خلاصه از تمام موجوداتى كه از اعماق زمين بيرون مى‏ريزند، اعم از آنچه ما مى‏دانيم و نمى‏دانيم، او از همه آنها مطلع و آگاه است.

سپس مى‏افزايد:" او از آنچه از آسمان نازل مى‏شود و يا به آسمان بالا مى‏رود با خبر است" ( وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها ).

از دانه‏هاى باران، از اشعه حياتبخش خورشيد، از امواج نيرومند وحى و شرايع آسمانى، از فرشتگانى كه براى ابلاغ رسالت يا انجام ماموريتهاى ديگر به زمين نزول مى‏كنند، از اشعه كيهانى كه از ما وراء جو به زمين نازل مى‏شود، از شهابها و سنگريزه‏هاى سرگردان فضا كه به سوى زمين جذب مى‏شوند، او از همه اينها مطلع است.

و نيز از اعمال عباد كه به آسمان عروج مى‏كند، از فرشتگانى كه پس از اداى رسالت خود به آسمان باز مى‏گردند، از شياطينى كه براى استراق سمع به آسمانها مى‏روند، از شاخه‏هاى درختان برومندى كه سر به آسمان بر مى‏كشد از بخارهايى كه از دريا برمى‏خيزد و بر فراز آسمان ابرها را تشكيل مى‏دهد، از آهى كه از دل مظلومى برمى‏خيزد و به آسمان صعود مى‏كند، آرى از همه اينها آگاه است.

آيا هيچكس جز او از اين امور آگاهى دارد؟ آيا علم همه دانشمندان بشر به گوشه‏اى از اين معلومات احاطه پيدا مى‏كند؟! و در پايان مى‏افزايد:" اوست رحيم و غفور، مهربان و آمرزنده" ( وَ هُوَ الرَّحِيمُ الْغَفُورُ ).

صفحه بعد