کتابخانه تفاسیر

انسان بر خلاف غالب حيوانات كه با دهان آب و غذا مى‏خورند با دست خود و با دقت و ظرافت غذا و نوشيدنى را بر مى‏دارد و به دهان مى‏گذارد و اين امر كمك فراوانى به انتخاب غذاهاى پاك از غذاهاى آلوده به اجزاء خارجى و اضافى مى‏كند ميوه‏ها را به راحتى پوست مى‏كند و اجزاء غير قابل استفاده را دور مى‏ريزد.

بعضى از مفسران صورت را در اينجا به معنى اعم از صورت ظاهر و باطن گرفته‏اند، و اشاره به انواع استعدادها و ذوقهايى مى‏دانند كه خدا در آدمى آفريده، و او را بر ساير جانداران برترى بخشيده است.

و سرانجام در بيان چهارمين و آخرين نعمت از اين سلسله، موضوع روزيهاى پاكيزه را مطرح كرده، مى‏فرمايد:" او شما را از طيبات روزى داد" ( وَ رَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ‏ ).

" طيبات" معنى بسيار گسترده‏اى دارد كه هر چيز پاكيزه اعم از غذا، لباس، همسران، خانه‏ها، مركبها، حتى سخنان و گفتگوهاى پاكيزه را شامل مى‏شود.

ممكن است انسان بر اثر نادانى، اين مواهب پاك را بيالايد، ولى خداوند در عالم آفرينش آنها را پاك آفريده است.

در پايان آيه بعد از بيان اين چهار نعمت بزرگ كه نيمى از آن به آسمان و زمين بر مى‏گردد، و نيمى از آن به انسانها، مى‏فرمايد:" اين است خداوند پروردگار شما" ( ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ‏ ) «1» .

" و چون چنين است جاويد و پر بركت است خداوندى كه پروردگار عالميان است" ( فَتَبارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ‏ ).

(1)" ذلكم" در اصل اشاره به دور است كه در اينگونه موارد كنايه از علو مقام و عظمت مى‏باشد، ولى چون در فارسى اين تعبير معمول نيست ما در ترجمه‏ها آن را به صورت اشاره به نزديك تفسير مى‏كنيم‏

تفسير نمونه، ج‏20، ص: 161

آرى كسى كه اينهمه مواهب را به انسانها بخشيده مدبر عالم هستى است، و هم او شايسته عبوديت و پرستش است.

*** آيه بعد مساله توحيد عبوديت را از طريق ديگر تعقيب مى‏كند، و آن طريق انحصار حيات به معنى واقعى به خداوند است، مى‏فرمايد:" او است زنده واقعى" ( هُوَ الْحَيُ‏ ).

چرا كه حياتش از ذات او است و متكى به غير نيست، حياتى است كه در آن مرگ راه ندارد و جاودانه است، تنها خداوند چنين است، و همه موجودات زنده غير از او حياتى آميخته به مرگ دارند، و اين حيات محدود و موقت را از ذات پاك خداوند مى‏گيرند.

روشن است كسى را بايد پرستش كرد كه زنده است و داراى حيات مطلق، لذا به دنبال آن مى‏افزايد:" هيچ معبودى جز او وجود ندارد" ( لا إِلهَ إِلَّا هُوَ ).

" و اكنون كه چنين است تنها او را بخوانيد، و دين خود را براى او خالص كنيد" ( فَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ‏ ).

و هر چه غير او است كنار بگذاريد كه همه فانى مى‏شوند، و در حال حياتشان نيز دائما در تغييرند،" آنچه تغيير نپذيرد او است" و" آنچه نمرده است و نميرد او است"! و آيه را با اين جمله پايان مى‏دهد:" حمد و ستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان است" ( الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ ).

اين جمله در حقيقت تعليمى است براى بندگان كه خدا را به خاطر نعمتهايى كه در آيات قبل اشاره شد، نعمتهايى كه تمام وجود انسان را فراگرفته، مخصوصا نعمت حيات و زندگى، حمد و ستايش كنند، و شكر و سپاس گويند.

***

تفسير نمونه، ج‏20، ص: 162

در آخرين آيه مورد بحث به عنوان يك نتيجه‏گيرى از بحثهاى توحيدى گذشته و براى مايوس ساختن مشركان و بت پرستان روى سخن را به پيامبر ص كرده، مى‏فرمايد:" بگو: من نهى شده‏ام از اينكه معبودهايى كه شما غير از خدا مى‏خوانيد پرستش كنم، چرا كه بينات و دلائل روشن از سوى پروردگارم براى من آمده است" ( قُلْ إِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَمَّا جاءَنِي الْبَيِّناتُ مِنْ رَبِّي‏ ).

نه تنها نهى شده‏ام كه غير او را نپرستم بلكه" مامورم تنها در برابر رب العالمين تسليم باشم" ( وَ أُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِينَ‏ ).

از يك سو نهى از پرستش بتها است، و به دنبال آن دليل منطقى و روشن و بينات و دلائل واضحى از عقل و نقل كه از طرف پروردگار آمده، و از سوى ديگر امر به تسليم در برابر" رب العالمين" كه خود اين تعبير نيز دليل ديگرى بر مقصود است، چرا كه پروردگار جهانيان بودن دليلى است كافى براى تسليم بودن در مقابل ذات پاك او.

قابل توجه اينكه در اين آيه مورد امر و نهى جدا است، امر به تسليم در برابر خداوند، و نهى از پرستش بت، اين تفاوت ممكن است به خاطر اين باشد كه در مورد بت تنها چيزى كه تصور مى‏شود همان پرستش است كه از آن نهى شده، و اما در مورد خداوند علاوه بر پرستش و عبادت بايد تسليم فرمان و دستورهاى او بود.

لذا در آيه 11 و 12 سوره زمر مى‏خوانيم: قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ وَ أُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ‏ :" بگو من مامور شده‏ام كه خدا را با اخلاص عبادت كنم، و نيز مامورم كه اولين تسليم شونده در برابر او باشم".

به هر حال تعبيرهاى آيه فوق كه نظائرى نيز در ساير سوره‏هاى قرآن دارد تعبيرهايى است فوق العاده نرم و ملايم و مؤدبانه كه در برابر دشمنان لجوج و سرسخت‏

تفسير نمونه، ج‏20، ص: 163

گفته مى‏شود، تا اگر كمترين آمادگى براى پذيرش حق دارند، تحت تاثير قرار گيرند.

دقت كنيد: مى‏گويد:" من چنين ماموريت يافته‏ام و من چنين نهى شده‏ام" يعنى شما خودتان حساب خويش را برسيد، بى‏آنكه حس لجاجتشان را تحريك كند.

آخرين سخن در باره آيات فوق اينكه در سه آيه پشت سر هم توصيف خداوند به" رب العالمين" تكرار شده است.

نخست مى‏گويد فَتَبارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ‏ .

بعد مى‏گويد الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ .

و سپس مى‏فرمايد: أُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِينَ‏ .

يك نوع ترتيب منطقى در ميان آنها مشاهده مى‏شود زيرا نخست سخن از جاويدان و پربركت بودن خدا است، سپس از اختصاص هر گونه حمد و ستايش به ذات پاك او، و سرانجام انحصار عبوديت و پرستش در ذات مقدسش.

***

تفسير نمونه، ج‏20، ص: 164

[سوره غافر (40): آيات 67 تا 68]

هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّى وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ (67) هُوَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ فَإِذا قَضى‏ أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ (68)

ترجمه:

67- او كسى است كه شما را از خاك آفريد سپس از نطفه، بعد از علقه (خون منعقد) سپس شما را به صورت طفلى بيرون مى‏فرستد، بعد به مرحله كمال قوت مى‏رسيد، بعد از آن پير مى‏شويد، و (در اين ميان) گروهى از شما پيش از رسيدن به اين مرحله مى‏ميرند، و هدف اين است به سرآمد عمر خود برسيد و شايد تعقل كنيد.

68- او كسى است كه زنده مى‏كند و مى‏ميراند، و هنگامى كه چيزى را اراده كند تنها به آن مى‏گويد: موجود باش! او نيز بلافاصله موجود مى‏شود.

تفسير:

مراحل هفتگانه خلقت انسان‏

بار ديگر در ادامه آيات توحيدى به بخشى از" آيات انفسى" پرداخته مراحل‏

تفسير نمونه، ج‏20، ص: 165

تطور خلقت انسان را از خاك، و دوران جنينى، و دوران حيات در دنيا تا هنگام مرگ، در هفت مرحله بيان مى‏كند، تا هم عظمت قدرت و ربوبيت او روشن شود و هم مواهب و نعمتهايش بر بندگان.

فرمايد" او كسى است كه شما را از خاك آفريد، سپس از نطفه، بعد از علقه (چيزى شبيه به خون منعقد) بعد شما را به صورت طفلى از شكم مادر بيرون مى‏فرستد، سپس به مرحله كمال و قوت و توانايى مى‏رسيد، بعد از آن به مرحله پيرى، هر چند گروهى از شما پيش از رسيدن به اين مرحله مى‏ميرند و هدف آن است كه به سرآمد عمر خود برسيد، شايد تعقل كنيد" ( هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلًا مُسَمًّى وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ‏ ).

به اين ترتيب نخستين مرحله، مرحله تراب و خاك است كه اشاره به آفرينش آدم جد نخستين ما از خاك مى‏باشد، و يا خلقت همه انسانها از خاك، چرا كه مواد غذايى كه وجود انسان و حتى نطفه او را تشكيل مى‏دهد اعم از مواد حيوانى و گياهى همه از خاك مايه مى‏گيرد.

مرحله دوم مرحله نطفه است كه مربوط به همه انسانها جز آدم و همسرش حوا است.

مرحله سوم مرحله‏اى است كه نطفه تكامل يافته، و نمو قابل ملاحظه‏اى نموده، و به صورت يك قطعه خون بسته در آمده است.

بعد از اين مرحله" مضغه" (چيزى شبيه به گوشت جويده) و مرحله ظهور اعضاء، مرحله حس و حركت است كه قرآن در اينجا سخنى از اين سه مرحله به ميان نياورده هر چند در آيات ديگر به آن اشاره كرده است.

در اينجا چهارمين مرحله را مرحله تولد جنين ذكر مى‏كند، و مرحله پنجم را مرحله تكامل قدرت و قوت جسمى كه بعضى آن را سن سى‏سالگى مى‏دانند

تفسير نمونه، ج‏20، ص: 166

كه در آن حد اكثر نمو قواى جسمانى حاصل مى‏شود و بعضى آن را كمتر يا بيشتر گفته‏اند، البته ممكن است در افراد متفاوت باشد و قرآن از آن تعبير به" بلوغ اشد" كرده است.

از آن به بعد مرحله عقب گرد و از دست دادن نيروها آغاز مى‏شود و تدريجا دوران پيرى كه مرحله ششم است فرا مى‏رسد.

سرانجام پايان عمر كه آخرين مرحله است فرا مى‏رسد و انتقال از اين سرا به سراى جاويدان تحقق مى‏يابد.

آيا با اينهمه تغييرات و تطورات منظم، و حساب شده، باز هم جاى ترديد در قدرت و عظمت مبدء عالم هستى و الطاف و مواهب او وجود دارد؟

قابل توجه اينكه در چهار مرحله اول كه مربوط به آفرينش از خاك و نطفه و علقه و تولد طفل است تعبير به" خلقكم" (شما را آفريد) شده، و هيچ نقشى براى خود انسان در آن قائل نيست، ولى در سه مرحله بعد از تولد يعنى مرحله وصول به نهايت قوت جسمانى، و بعد از آن پيرى، و بعد پايان عمر، تعبير" لتبلغوا" (تا برسيد) و" لتكونوا" (تا بوده باشيد) آمده است كه هم اشاره‏اى است به استقلال وجودى انسان بعد از تولد و هم احتمالا اشاره‏اى است به اين حقيقت كه اين دورانهاى سه‏گانه ممكن است با حسن تدبير يا سوء تدبير خود انسان جلوتر يا عقب‏تر شود، و گاه پيرى زودرس، يا مرگ زودرس، دامان انسان را بگيرد، و اين نشان مى‏دهد كه تعبيرات قرآن تا چه حد دقيق و حساب شده است.

صفحه بعد