کتابخانه تفاسیر

ونوشتن، سوارشدن بر مركب ومسافرت وبسيارى كارهاى ديگر. حتّى اگر حيوانى بدون نام خدا ذبح شود، مصرف گوشت آن حرام است و اين رمز آن است كه خوراك انسان‏هاى هدف‏دار و موحّد نيز بايد جهت الهى داشته باشد.

در حديث مى‏خوانيم: « بِسْمِ اللَّهِ» را فراموش نكن، حتّى در نوشتن يك بيت شعر. و رواياتى در پاداش كسى كه اوّلين بار «بسم اللَّه» را به كودك ياد بدهد، وارد شده است. «1»

سؤال: چرا در شروع هر كارى‏ «بِسْمِ اللَّهِ» سفارش شده است؟

پاسخ: «بِسْمِ اللَّهِ»* آرم ونشانه‏ى مسلمانى است وبايد همه كارهاى او رنگ الهى داشته باشد.

همان گونه كه محصولات و كالاهاى ساخت يك كارخانه، آرم و علامت آن كارخانه را دارد؛ خواه به صورت جزيى باشد يا كلّى. مثلًا يك كارخانه چينى سازى، علامت خود را روى تمام ظروف مى‏زند، خواه ظرف‏هاى بزرگ باشد يا ظرف‏هاى كوچك. يا اينكه پرچم هر كشورى هم بر فراز ادارات و مدارس و پادگان‏هاى آن كشور است و هم بر فراز كشتى‏هاى آن كشور در درياها، و هم بر روى ميز ادارى كارمندان.

سؤال: آيا «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» آيه‏اى مستقل است؟

پاسخ: به اعتقاد اهل‏بيت رسول اللّه عليهم السلام كه صد سال سابقه بر ساير رهبران فقهى مذاهب دارند و در راه خدا به شهادت رسيده و در قرآن نيز عصمت و پاكى آنها به صراحت بيان شده است، آيه‏ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» آيه‏اى مستقل و جزء قرآن است. فخر رازى در تفسير خويش شانزده دليل آورده كه «بسم اللَّه» جزء سوره است. آلوسى نيز همين اعتقاد را دارد. در مسند احمد نيز «بسم اللَّه» جزء سوره شمرده شده است. «2» برخى از افراد كه بسم‏اللَّه را جزء سوره ندانسته و يا در نماز آن را ترك كرده‏اند، مورد اعتراض واقع شده‏اند. در مستدرك حاكم آمده است: روزى معاويه در نماز «بسم اللَّه» نگفت، مردم به او اعتراض كردند كه «أ سرقت أم نيست»، آيه را دزديدى يا فراموش كردى؟! «3»

امامان معصوم عليهم السلام اصرار داشتند كه در نماز، بسم‏اللَّه را بلند بگويند. امام باقر عليه السلام در مورد

(1). تفسيربرهان، ج 1، ص 43.

(2). مسند احمد، ج 3، ص 177 و ج 4، ص 85.

(3). مستدرك، ج 3، ص 233.

تفسير نور، ج‏1، ص: 24

كسانى كه «بسم‏اللَّه» را در نماز نمى‏خواندند و يا جزء سوره نمى‏شمردند، مى‏فرمود: «سرقوا اكرم آية» «1» بهترين آيه قرآن را به سرقت بردند. در سنن بيهقى در ضمن حديثى آمده است: چرا بعضى «بسم‏اللَّه» را جزء سوره قرار نداده‏اند! «2»

شهيد مطهّرى قدس سره در تفسير سوره حمد، ابن عباس، عاصم، كسايى، ابن‏عمر، ابن‏زبير، عطاء، ابن‏طاووس، فخررازى وسيوطى را از جمله كسانى معرّفى مى‏كند كه بسم اللَّه را جزء سوره مى‏دانستند.

در تفسير قرطبى از امام صادق عليه السلام نقل شده است: «بسم‏اللَّه» تاج سوره‏هاست. تنها در آغاز سوره برائت (سوره توبه) «بسم‏اللَّه» نيامده و اين به فرموده حضرت على عليه السلام به خاطر آن است كه «بسم الله» كلمه امان و رحمت است، واعلام برائت از كفّار و مشركان، با اظهار محبّت ورحمت سازگار نيست. «3»

سيماى‏ «بِسْمِ اللَّهِ»

1. «بِسْمِ اللَّهِ» نشانگر رنگ وصبغه‏ى الهى وبيانگر جهت‏گيرى توحيدى ماست. «4»

2. «بِسْمِ اللَّهِ» رمز توحيد است وذكر نام ديگران به جاى آن رمز كفر، و قرين كردن نام خدا بانام ديگران، نشانه‏ى شرك. نه در كنار نام خدا، نام ديگرى را ببريم ونه به جاى نام او. «5»

3. «بِسْمِ اللَّهِ» رمز بقا ودوام است. زيرا هرچه رنگ خدايى نداشته باشد، فانى است. «6»

4. «بِسْمِ اللَّهِ» رمز عشق به خدا وتوكّل به اوست. به كسى‏كه رحمان و رحيم است عشق مى‏ورزيم و كارمان را با توكّل به او آغاز مى‏كنيم، كه بردن نام او سبب جلب رحمت است.

5. «بسم‏اللَّه» رمز خروج از تكبّر و اظهار عجز به درگاه الهى است.

6. «بسم‏اللَّه» گام اوّل در مسير بندگى و عبوديّت است.

(1). بحار، ج 85، ص 20.

(2). سنن بيهقى، ج 2، ص 50.

(3). تفسير مجمع‏البيان و فخررازى.

(4). امام رضا عليه السلام مى‏فرمايد: بسم‏اللَّه يعنى نشان بندگى خدا را بر خود مى‏نهم. تفسير نورالثقلين.

(5). نه فقط ذات او، بلكه نام او نيز از هر شريكى منزّه است؛ «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى» حتّى شروع كردن كار به نام خدا و محمد صلى الله عليه و آله ممنوع است. اثبات‏الهداة، ج 7، ص 482.

(6). «كُلُّ شَيْ‏ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ» قصص، 88.

تفسير نور، ج‏1، ص: 25

7. «بسم‏اللَّه» مايه فرار شيطان است. كسى كه خدا را همراه داشت، شيطان در او مؤثّر نمى‏افتد.

8. «بسم‏اللَّه» عامل قداست يافتن كارها و بيمه كردن آنهاست.

9. «بسم‏اللَّه» ذكر خداست، يعنى خدايا! من تو را فراموش نكرده‏ام.

10. «بسم‏اللَّه» بيانگر انگيزه ماست، يعنى خدايا هدفم تو هستى نه مردم، نه طاغوت‏ها ونه جلوه‏ها و نه هوس‏ها.

11. امام رضا عليه السلام فرمود: «بسم‏اللَّه» به اسم اعظم الهى، از سياهى چشم به سفيدى آن نزديك‏تر است. «1»

پيام‏ها:

1- «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» در آغاز سوره، رمز آن است كه مطالب سوره، از مبدأ حقّ و مظهر رحمت نازل شده است.

2- «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» در آغاز كتاب آسمانى، يعنى هدايت تنها با استعانت از او محقّق مى‏شود. «2»

3- «بِسْمِ اللَّهِ» كلامى كه سخن خداوند با مردم و سخن مردم با خدا، با آن شروع مى‏شود.

4- رحمت الهى همچون ذات او ابدى و هميشگى است. «اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»

5- بيان رحمت الهى در قالب‏هاى گوناگون، نشانه‏ى اصرار بر رحمت است. (هم قالب «رحمن»، هم قالب «رحيم») «الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»

6- شايد آوردن كلمه رحمان و رحيم در آغاز كتاب، نشانه اين باشد كه قرآن جلوه‏اى از رحمت الهى است، همان گونه كه اصل آفرينش و بعثت جلوه‏

(1). تفسير راهنما.

(2). شايد معناى اينكه مى‏گويند: تمام قرآن در سوره حمد، و تمام سوره حمد در بسم‏اللَّه، و تمام بسم‏اللَّه در حرف (باء) خلاصه مى‏شود، اين باشد كه آفرينش هستى و هدايت آن، همه با استمداد از اوست. چنانكه رسالت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نيز با نام او آغاز گرديد. «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ»

تفسير نور، ج‏1، ص: 26

لطف ورحمت اوست. «الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»

«2» الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏

سپاس و ستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان است.

نكته‏ها:

«ربّ» به كسى گفته مى‏شود كه هم مالك وصاحب چيزى است و هم در رشد و پرورش آن نقش دارد.

خداوند هم صاحب حقيقى عالم است و هم مدبّر و پروردگار آن. پس همه هستى حركت تكاملى دارد و در مسيرى كه خداوند معيّن كرده، هدايت مى‏شود.

علاوه بر سوره حمد، چهار سوره‏ى انعام، كهف، سبأ وفاطر نيز با جمله‏ «الْحَمْدُ لِلَّهِ» آغاز گرديده، ولى فقط در سوره حمد بعد از آن‏ «رَبِّ الْعالَمِينَ» آمده است.

مفهوم حمد، تركيبى از مفهوم مدح و شكر است. انسان در برابر جمال و كمال و زيبايى، زبان به ستايش و در برابر نعمت و خدمت واحسان ديگران، زبان به تشكّر مى‏گشايد.

خداوند متعال به خاطر كمال و جمالش، شايسته‏ى ستايش وبه خاطر احسان‏ها و نعمت‏هايش، لايق شكرگزارى است.

«الحمد لله»، بهترين نوع تشكّر از خداوند است. هر كس در هرجا، با هر زبانى، هرگونه ستايشى از هر كمال و زيبايى دارد، در حقيقت سرچشمه‏ى آن را ستايش مى‏كند. البتّه حمد خداوند منافاتى با سپاسگزارى از مخلوق ندارد، به شرط آنكه به امر خداوند و در خط و مسير او باشد.

خداوند، پروردگار همه‏ى آفريده‏هاست. «وَ هُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْ‏ءٍ» «1» آنچه در آسمان‏ها و زمين و ميان آنهاست، پروردگارشان اوست. «رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُمَا» «2» حضرت على عليه السلام مى‏فرمايد: «من الجمادات والحيوانات»؛ او پروردگار جاندار و بى‏جان است. «له الخلق والامر تبارك‏الله رب العالمين» هم آفرينش از اوست و هم اداره‏ى آن، و او مربى و

(1). انعام، 164.

(2). شعراء، 24.

تفسير نور، ج‏1، ص: 27

پرورش دهنده‏ى همه است. «1»

مراد از «عالمين» يا فقط انسان‏ها هستند، مانند آيه 70 سوره حجر كه قوم لوط به حضرت لوط گفتند: «أَ وَ لَمْ نَنْهَكَ عَنِ الْعالَمِينَ» آيا ما تو را از ملاقات با مردم نهى نكرديم؟ و يا مراد همه‏ى عوالم هستى است. «عالَم» به معناى مخلوقات و «عالَمين» به معناى تمام مخلوقات نيز استعمال شده است. از اين آيه فهميده مى‏شود كه تمام هستى يك پروردگار دارد و آنچه در جاهليت و در ميان بعضى از ملّت‏ها اعتقاد داشتند كه براى هر نوع از پديده‏ها خدايى است و آن را مدبّر و ربّ النّوع آن مى‏پنداشتند، باطل است.

پيام‏ها:

1- همه ستايش‏ها براى اوست. «الْحَمْدُ لِلَّهِ» «2»

2- خداوند در تربيت و رشد هستى اجبارى ندارد. زيرا حمد براى كارهاى غير اجبارى است. «الْحَمْدُ لِلَّهِ»

3- همه هستى زيباست و تدبير همه هستى نيكوست. زيرا حمد براى زيبايى و نيكويى است. «الْحَمْدُ لِلَّهِ»

4- دليل ستايش ما، پروردگارى اوست. «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ»

5- رابطه‏ى خداوند با مخلوقات، رابطه‏ى دائمى و تنگاتنگ است. «رَبِّ الْعالَمِينَ» (نقاش و بنّا هنر خود را عرضه مى‏كند و مى‏رود، ولى مربّى بايد هر لحظه نظارت داشته باشد.)

6- همه‏ى هستى، تحت تربيت خداوند يكتاست. «رَبِّ الْعالَمِينَ»

7- امكان رشد و تربيت، در همه‏ى موجودات وجود دارد. «رَبِّ الْعالَمِينَ»

8- خداوند هم انسان‏ها را با راهنمايى انبيا تربيت مى‏كند، (تربيت تشريعى) و هم جمادات ونباتات وحيوانات را رشد وپرورش مى‏دهد. (تربيت تكوينى)

(1). تفسير نورالثقلين.

(2). الف ولام در «الْحَمْدُ» به معناى تمام حمد و جنس ستايش است.

تفسير نور، ج‏1، ص: 28

«رَبِّ الْعالَمِينَ»

9- مؤمنان در آغاز كتاب (قرآن) با نيايش به درگاه خداوند متعال، «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ» مى‏گويند و در پايان كار در بهشت نيز، همان شعار را مى‏دهند كه «آخر دعواهم أن الحمدللّه ربّ العالمين» «1»

«3» الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏

(خدايى كه) بخشنده و مهربان است.

نكته‏ها:

خداوند رحمت را برخود واجب كرده است، «كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» «2» و رحمت او بر همه چيز سايه گسترده است. «و رحمتى وسعت كلّ شى‏ء» «3»

همچنين پيامبر و كتاب او مايه رحمتند، «رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ» «4» آفرينش وپرورش او براساس رحمت است و اگر عقوبت نيز مى‏دهد از روى لطف است.

بخشيدن گناهان و قبول توبه‏ى بندگان و عيب‏پوشى از آنان و دادن فرصت براى جبران اشتباهات، همه مظاهر رحمت و مهربانى اوست.

پيام‏ها:

1- تدبير وتربيت الهى، همراه محبّت و رحمت است. (در كنار كلمه «ربّ»، كلمه «رحمن» آمده است.) «رَبِّ الْعالَمِينَ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»

2- همچنان كه تعليم نيازمند رحم و مهربانى است، «الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ» «5» تربيت و تزكيه نيز بايد بر اساس رحم و مهربانى باشد. «رَبِّ الْعالَمِينَ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»

3- رحمانيّت خداوند، دليل بر ستايش اوست. «الحمدللَّه ... الرّحمن الرّحيم»

(1). يونس، 10.

(2). انعام، 54.

(3). اعراف، 156.

(4). انبياء، 107.

(5). الرحمن، 1- 2.

تفسير نور، ج‏1، ص: 29

«4» مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ‏

(خدايى كه) مالك روز جزاست.

نكته‏ها:

مالكيّت خداوند، حقيقى است و شامل احاطه و سلطنت است، ولى مالكيّت‏هاى اعتبارى، از سلطه‏ى مالك خارج مى‏شود و تحت سلطه‏ى واقعى او نيست. «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ»

با آنكه خداوند مالك حقيقى همه چيز در همه وقت است، ولى مالكيّت او در روز قيامت و معاد جلوه‏ى ديگرى دارد؛

* در آن روز تمام واسطه‏ها واسباب نسبت به كفار قطع مى‏شوند. «تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ» «1»

* نسبت‏ها و خويشاوندى‏ها نسبت به كفار از بين مى‏رود. «فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ» «2»

* براى كفار مال و ثروت و فرزندان، سودى ندارند. «لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ» «3»

* بستگان و نزديكان نيز فايده‏اى نمى‏رسانند. «لَنْ تَنْفَعَكُمْ أَرْحامُكُمْ» «4»

* نه زبان كفار، اجازه عذر تراشى دارد و نه فكر آنها، فرصت تدبير. تنها راه چاره لطف خداوند است كه صاحب اختيار آن روز است.

لفظ «دين» در معانى گوناگون به كار رفته است:

الف: مجموعه‏ى قوانين آسمانى. «إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ» «5»

ب: عمل و اطاعت. «لِلَّهِ الدِّينُ الْخالِصُ» «6»

ج: حساب و جزا. «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ»

«يوم الدّين» در قرآن به معناى روز قيامت است كه روز كيفر و پاداش مى‏باشد. «يَسْئَلُونَ أَيَّانَ يَوْمُ الدِّينِ» «7» مى‏پرسند روز قيامت چه وقت است؟

قرآن در مقام معرّفى اين روز، مى‏فرمايد: «ثُمَّ ما أَدْراكَ ما يَوْمُ الدِّينِ. يَوْمَ لا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَيْئاً وَ الْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ» «8» (اى پيامبر!) نمى‏دانى روز دين چه روزى است؟ روزى كه هيچ كس‏

(1). بقره، 166.

(2). مؤمنون، 101.

(3). شعراء، 88.

(4). ممتحنه، 3.

(5). آل‏عمران، 19.

(6). زمر، 3.

(7). ذاريات، 12.

صفحه بعد