کتابخانه تفاسیر

(2). شايد معناى اينكه مى‏گويند: تمام قرآن در سوره حمد، و تمام سوره حمد در بسم‏اللَّه، و تمام بسم‏اللَّه در حرف (باء) خلاصه مى‏شود، اين باشد كه آفرينش هستى و هدايت آن، همه با استمداد از اوست. چنانكه رسالت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نيز با نام او آغاز گرديد. «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ»

تفسير نور، ج‏1، ص: 26

لطف ورحمت اوست. «الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»

«2» الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏

سپاس و ستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان است.

نكته‏ها:

«ربّ» به كسى گفته مى‏شود كه هم مالك وصاحب چيزى است و هم در رشد و پرورش آن نقش دارد.

خداوند هم صاحب حقيقى عالم است و هم مدبّر و پروردگار آن. پس همه هستى حركت تكاملى دارد و در مسيرى كه خداوند معيّن كرده، هدايت مى‏شود.

علاوه بر سوره حمد، چهار سوره‏ى انعام، كهف، سبأ وفاطر نيز با جمله‏ «الْحَمْدُ لِلَّهِ» آغاز گرديده، ولى فقط در سوره حمد بعد از آن‏ «رَبِّ الْعالَمِينَ» آمده است.

مفهوم حمد، تركيبى از مفهوم مدح و شكر است. انسان در برابر جمال و كمال و زيبايى، زبان به ستايش و در برابر نعمت و خدمت واحسان ديگران، زبان به تشكّر مى‏گشايد.

خداوند متعال به خاطر كمال و جمالش، شايسته‏ى ستايش وبه خاطر احسان‏ها و نعمت‏هايش، لايق شكرگزارى است.

«الحمد لله»، بهترين نوع تشكّر از خداوند است. هر كس در هرجا، با هر زبانى، هرگونه ستايشى از هر كمال و زيبايى دارد، در حقيقت سرچشمه‏ى آن را ستايش مى‏كند. البتّه حمد خداوند منافاتى با سپاسگزارى از مخلوق ندارد، به شرط آنكه به امر خداوند و در خط و مسير او باشد.

خداوند، پروردگار همه‏ى آفريده‏هاست. «وَ هُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْ‏ءٍ» «1» آنچه در آسمان‏ها و زمين و ميان آنهاست، پروردگارشان اوست. «رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُمَا» «2» حضرت على عليه السلام مى‏فرمايد: «من الجمادات والحيوانات»؛ او پروردگار جاندار و بى‏جان است. «له الخلق والامر تبارك‏الله رب العالمين» هم آفرينش از اوست و هم اداره‏ى آن، و او مربى و

(1). انعام، 164.

(2). شعراء، 24.

تفسير نور، ج‏1، ص: 27

پرورش دهنده‏ى همه است. «1»

مراد از «عالمين» يا فقط انسان‏ها هستند، مانند آيه 70 سوره حجر كه قوم لوط به حضرت لوط گفتند: «أَ وَ لَمْ نَنْهَكَ عَنِ الْعالَمِينَ» آيا ما تو را از ملاقات با مردم نهى نكرديم؟ و يا مراد همه‏ى عوالم هستى است. «عالَم» به معناى مخلوقات و «عالَمين» به معناى تمام مخلوقات نيز استعمال شده است. از اين آيه فهميده مى‏شود كه تمام هستى يك پروردگار دارد و آنچه در جاهليت و در ميان بعضى از ملّت‏ها اعتقاد داشتند كه براى هر نوع از پديده‏ها خدايى است و آن را مدبّر و ربّ النّوع آن مى‏پنداشتند، باطل است.

پيام‏ها:

1- همه ستايش‏ها براى اوست. «الْحَمْدُ لِلَّهِ» «2»

2- خداوند در تربيت و رشد هستى اجبارى ندارد. زيرا حمد براى كارهاى غير اجبارى است. «الْحَمْدُ لِلَّهِ»

3- همه هستى زيباست و تدبير همه هستى نيكوست. زيرا حمد براى زيبايى و نيكويى است. «الْحَمْدُ لِلَّهِ»

4- دليل ستايش ما، پروردگارى اوست. «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ»

5- رابطه‏ى خداوند با مخلوقات، رابطه‏ى دائمى و تنگاتنگ است. «رَبِّ الْعالَمِينَ» (نقاش و بنّا هنر خود را عرضه مى‏كند و مى‏رود، ولى مربّى بايد هر لحظه نظارت داشته باشد.)

6- همه‏ى هستى، تحت تربيت خداوند يكتاست. «رَبِّ الْعالَمِينَ»

7- امكان رشد و تربيت، در همه‏ى موجودات وجود دارد. «رَبِّ الْعالَمِينَ»

8- خداوند هم انسان‏ها را با راهنمايى انبيا تربيت مى‏كند، (تربيت تشريعى) و هم جمادات ونباتات وحيوانات را رشد وپرورش مى‏دهد. (تربيت تكوينى)

(1). تفسير نورالثقلين.

(2). الف ولام در «الْحَمْدُ» به معناى تمام حمد و جنس ستايش است.

تفسير نور، ج‏1، ص: 28

«رَبِّ الْعالَمِينَ»

9- مؤمنان در آغاز كتاب (قرآن) با نيايش به درگاه خداوند متعال، «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ» مى‏گويند و در پايان كار در بهشت نيز، همان شعار را مى‏دهند كه «آخر دعواهم أن الحمدللّه ربّ العالمين» «1»

«3» الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏

(خدايى كه) بخشنده و مهربان است.

نكته‏ها:

خداوند رحمت را برخود واجب كرده است، «كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» «2» و رحمت او بر همه چيز سايه گسترده است. «و رحمتى وسعت كلّ شى‏ء» «3»

همچنين پيامبر و كتاب او مايه رحمتند، «رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ» «4» آفرينش وپرورش او براساس رحمت است و اگر عقوبت نيز مى‏دهد از روى لطف است.

بخشيدن گناهان و قبول توبه‏ى بندگان و عيب‏پوشى از آنان و دادن فرصت براى جبران اشتباهات، همه مظاهر رحمت و مهربانى اوست.

پيام‏ها:

1- تدبير وتربيت الهى، همراه محبّت و رحمت است. (در كنار كلمه «ربّ»، كلمه «رحمن» آمده است.) «رَبِّ الْعالَمِينَ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»

2- همچنان كه تعليم نيازمند رحم و مهربانى است، «الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ» «5» تربيت و تزكيه نيز بايد بر اساس رحم و مهربانى باشد. «رَبِّ الْعالَمِينَ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»

3- رحمانيّت خداوند، دليل بر ستايش اوست. «الحمدللَّه ... الرّحمن الرّحيم»

(1). يونس، 10.

(2). انعام، 54.

(3). اعراف، 156.

(4). انبياء، 107.

(5). الرحمن، 1- 2.

تفسير نور، ج‏1، ص: 29

«4» مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ‏

(خدايى كه) مالك روز جزاست.

نكته‏ها:

مالكيّت خداوند، حقيقى است و شامل احاطه و سلطنت است، ولى مالكيّت‏هاى اعتبارى، از سلطه‏ى مالك خارج مى‏شود و تحت سلطه‏ى واقعى او نيست. «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ»

با آنكه خداوند مالك حقيقى همه چيز در همه وقت است، ولى مالكيّت او در روز قيامت و معاد جلوه‏ى ديگرى دارد؛

* در آن روز تمام واسطه‏ها واسباب نسبت به كفار قطع مى‏شوند. «تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ» «1»

* نسبت‏ها و خويشاوندى‏ها نسبت به كفار از بين مى‏رود. «فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ» «2»

* براى كفار مال و ثروت و فرزندان، سودى ندارند. «لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ» «3»

* بستگان و نزديكان نيز فايده‏اى نمى‏رسانند. «لَنْ تَنْفَعَكُمْ أَرْحامُكُمْ» «4»

* نه زبان كفار، اجازه عذر تراشى دارد و نه فكر آنها، فرصت تدبير. تنها راه چاره لطف خداوند است كه صاحب اختيار آن روز است.

لفظ «دين» در معانى گوناگون به كار رفته است:

الف: مجموعه‏ى قوانين آسمانى. «إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ» «5»

ب: عمل و اطاعت. «لِلَّهِ الدِّينُ الْخالِصُ» «6»

ج: حساب و جزا. «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ»

«يوم الدّين» در قرآن به معناى روز قيامت است كه روز كيفر و پاداش مى‏باشد. «يَسْئَلُونَ أَيَّانَ يَوْمُ الدِّينِ» «7» مى‏پرسند روز قيامت چه وقت است؟

قرآن در مقام معرّفى اين روز، مى‏فرمايد: «ثُمَّ ما أَدْراكَ ما يَوْمُ الدِّينِ. يَوْمَ لا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَيْئاً وَ الْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ» «8» (اى پيامبر!) نمى‏دانى روز دين چه روزى است؟ روزى كه هيچ كس‏

(1). بقره، 166.

(2). مؤمنون، 101.

(3). شعراء، 88.

(4). ممتحنه، 3.

(5). آل‏عمران، 19.

(6). زمر، 3.

(7). ذاريات، 12.

(8). انفطار، 18- 19.

تفسير نور، ج‏1، ص: 30

براى كسى كارآيى ندارد وآن روز تنها حكم و فرمان با خداست.

«مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» نوعى انذار و هشدار است، ولى با قرار گرفتن در كنار آيه‏ى‏ «الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» معلوم مى‏شود كه بشارت و انذار بايد در كنار هم باشند. نظير آيه شريفه ديگر كه مى‏فرمايد: «نَبِّئْ عِبادِي أَنِّي أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ. وَ أَنَّ عَذابِي هُوَ الْعَذابُ الْأَلِيمُ» «1» به بندگانم خبر ده كه من بسيار مهربان و آمرزنده‏ام، ولى عذاب و مجازات من نيز دردناك است.

همچنين در آيه ديگر خود را چنين معرّفى مى‏كند: «قابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقابِ» «2» خداوند پذيرنده‏ى توبه مردمان وعقوبت كننده‏ى شديد گناهكاران است.

در اوّلين سوره‏ى قرآن، مالكيتَ خداوند عنوان شده است، «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» و در آخرين سوره، مَلِكيت او. «مَلِكِ النَّاسِ»

پيام‏ها:

1- خداوند متعال، از جهات مختلف قابل عبادت است و ما بايد حمد و سپاس او را به جا آوريم. به خاطر كمال ذات و صفات او كه «الله» است، به خاطر احسان و تربيت او كه‏ «رَبِّ الْعالَمِينَ» است و به خاطر اميد و انتظار رحم و لطف او كه‏ «الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» است و به خاطر قدرت و هيبت او كه‏ «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» است.

2- قيامت، پرتوى از ربوبيّت اوست. «رَبِّ الْعالَمِينَ ... مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ»

3- قيامت، جلوه‏اى از رحمت خداوند است. «الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ»

(1). حجر، 49- 50.

(2). غافر، 3.

تفسير نور، ج‏1، ص: 31

«5» إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ‏

(خدايا) تنها ترا مى‏پرستيم و تنها از تو يارى مى‏جوئيم.

نكته‏ها:

انسان بايد به حكم عقل، بندگى خداوند را بپذيرد. ما انسان‏ها عاشق كمال هستيم و نيازمند رشد و تربيت، و خداوند نيز جامع تمام كمالات و ربّ همه‏ى هستى است. اگر به مهر و محبّت نيازمنديم او رحمان و رحيم است و اگر از آينده دور نگرانيم، او صاحب اختيار و مالك آن روز است. پس چرا به سوى ديگران برويم؟! عقل حكم مى‏كند كه تنها بايد او را پرستيد و از او كمك خواست. نه بنده هوى و هوس خود بود و نه بنده زر و زور ديگران.

در نماز، گويا شخص نمازگزار به نمايندگى از تمام خداپرستان مى‏گويد: خدايا! نه فقط من كه همه‏ى ما بنده توايم، ونه تنها من كه همه‏ى ما محتاج و نيازمند لطف توايم.

خدايا! من كسى جز تو را ندارم‏ «إِيَّاكَ» ولى تو غير مرا فراوان دارى و همه هستى عبد و بنده‏ى تو هستند. «إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا آتِي الرَّحْمنِ عَبْداً» «1» در آسمان‏ها و زمين هيچ چيزى نيست مگر اين كه بنده و فرمان بردار خداوند رحمان هستند.

جمله‏ «نَعْبُدُ» هم اشاره به اين دارد كه نماز به جماعت خوانده شود و هم بيانگر اين است كه مسلمانان همگى برادر و در يك خط هستند.

مراحل پرواز معنوى، عبارت است از: ثنا، ارتباط و سپس دعا. بنابراين اوّل سوره‏ى حمد ثناست، آيه‏ى‏ «إِيَّاكَ نَعْبُدُ» ارتباط و آيات بعد، دعا مى‏باشد.

گفتگو با محبوب واقعى شيرين است، شايد به خاطر همين كلمه‏ «إِيَّاكَ»* تكرار شد.

پيام‏ها:

1- ابتدا بايد بندگى خدا كرد، آنگاه از او حاجت خواست. «نَعْبُدُ، نَسْتَعِينُ»

2- بندگى، تنها در برابر خداوند رواست نه ديگران. «إِيَّاكَ نَعْبُدُ»

3- گر چه عبادت از ماست، ولى در عبادت كردن نيز نيازمند كمك او هستيم.

صفحه بعد