کتابخانه تفاسیر

3- وجوب امر به معروف و نماز، مخصوص دين اسلام نيست. (قبل از اسلام نيز، لقمان سفارش به نماز كرده است) «يا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ»

4- فرزندان خود را از طريق سفارش به نماز، مؤمن و خدايى، و از طريق سفارش به امر به معروف و نهى از منكر، افرادى مسئول و اجتماعى تربيت كنيم. «يا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ»

5- آگاهى فرزندان خود را به قدرى بالا ببريم كه معروف‏ها و منكرها را بشناسند تا بتوانند امر و نهى كنند. «يا بُنَيَ‏ - وَ أْمُرْ - وَ انْهَ»

6- بعد از توجّه به مبدأ و معاد، مهم‏ترين عمل، نماز است. «أَقِمِ الصَّلاةَ»

7- كسى كه مى‏خواهد در جامعه امر و نهى كند و قهراً با هوس‏هاى مردم درگير شود، بايد به وسيله‏ى نماز خودسازى و خود را از ايمان سيراب كند. «أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ»

8- فرزندان خود را آمر به معروف و ناهى از منكر بار آوريم. وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ‏ ...

9- امر به معروف، هميشه قبل از نهى از منكر است. «وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ» رشد معروف‏ها در جامعه، مانع بروز بسيارى از منكرات مى‏گردد.

10- در مسير حقّ بودن كافى نيست، لازم است ديگران را نيز به مسير حقّ دعوت كنيم. «وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ» چنانكه در سوره عصر مى‏خوانيم: «الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ»

11- در تبليغ دين و اجراى فريضه‏ى امر به معروف و نهى از منكر، بايد صبر و سعه‏ى صدر داشته باشيم. «وَ اصْبِرْ عَلى‏ ما أَصابَكَ» نهى از منكر، با تلخى‏ها و نيش‏زدن‏هاى گناهكاران همراه است، مبادا عقب‏نشينى كنيم.

12- پدر حكيم، رسيدن سختى به فرزندش را مى‏پذيرد و فرمان صبر مى‏دهد، ولى ضربه به مكتبش را كه سكوت در برابر فساد باشد، هرگز. «وَ انْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ اصْبِرْ عَلى‏ ما أَصابَكَ»

13- امر به معروف و نهى از منكر از مسايل مهم است و صبر در برابر آنچه در اين‏

تفسير نور، ج‏7، ص: 262

راه به انسان مى‏رسد ارزش دارد. «إِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ»

سيمايى از نماز

به مناسبت سفارش به نماز و امر به معروف در اين آيه، اكنون به توضيح مختصرى پيرامون اين دو فريضه مى‏پردازيم:

* نماز، ساده‏ترين، عميق‏ترين و زيباترين رابطه‏ى انسان با خداوند است كه در تمام اديان آسمانى بوده است.

* نماز، تنها عبادتى است كه سفارش شده قبل از آن، خوش صداترين افراد بر بالاى بلندى رفته و با صداى بلند، شعارِ «حى على الصلاة، حى على الفلاح، حى على خيرالعمل» را سر دهند، با اذانِ خود سكوت را بشكنند و يك دوره انديشه‏هاى ناب اسلامى را اعلام و غافلان را بيدار كنند.

* نماز به قدرى مهم است كه حضرت ابراهيم عليه السلام هدف خود را از اسكان زن و فرزندش در صحراى بى‏آب و گياه مكّه، اقامه‏ى نماز معرّفى مى‏كند، نه انجام مراسم حج.

* امام حسين عليه السلام ظهر عاشورا براى اقامه‏ى دو ركعت نماز، سينه‏ى خود را سپر تيرهاى دشمن قرار داد.

* قرآن، به حضرت ابراهيم و اسماعيل عليهما السلام دستور مى‏دهد كه مسجد الحرام را براى نمازگزاران آماده و تطهير نمايند. آرى، نماز به قدرى مهم است كه زكريّا و مريم و ابراهيم و اسماعيل عليهم السلام خادم مسجد و محل برپايى نماز بوده‏اند.

* نماز، كليد قبولى تمام اعمال است و اميرالمؤمنين عليه السلام به استاندارش مى‏فرمايد: بهترين وقت خود را براى نماز قرار بده و آگاه باش كه تمام كارهاى تو در پرتو نمازت قبول مى‏شود. «1»

* نماز، ياد خداست و ياد خدا، تنها آرام‏بخش دلهاست.

* نماز، در بيشتر سوره‏هاى قرآن، از بزرگ‏ترين سوره (بقره) تا كوچك‏ترين آن (كوثر) مطرح است.

(1). نهج‏البلاغه، نامه 27.

تفسير نور، ج‏7، ص: 263

* نماز، از هنگام تولّد در زايشگاه كه در گوش نوزاد اذان و اقامه مى‏گويند تا پس از مرگ كه در گورستان بر مرده نماز مى‏خوانند، جلوه مى‏كند.

* هم براى حوادث زمينى مانند زلزله و بادهاى ترس‏آور آمده و هم براى حوادث آسمانى مانند خسوف و كسوف، نماز آيات واجب گشته و حتّى براى طلب باران، نماز باران آمده است.

* نماز، انسان را از انجام بسيارى منكرات و زشتى‏ها باز مى‏دارد. «1»

در نماز، تمام كمالات به چشم مى‏خورد كه ما چند نمونه از آن را بيان مى‏كنيم:

* نظافت و بهداشت را در مسواك زدن، وضو، غسل و پاك بودن بدن و لباس مى‏بينيم.

* جرأت، جسارت و فرياد زدن را از اذان مى‏آموزيم.

* حضور در صحنه را از اجتماع در مساجد ياد مى‏گيريم.

* توجّه به عدالت را در انتخاب امام جماعت عادل مى‏يابيم.

* توجّه به ارزشها و كمالات را از كسانى كه در صف اوّل مى‏ايستند، به دست مى‏آوريم.

* جهت‏گيرى مستقل را در قبله احساس مى‏كنيم. آرى، يهوديان به سويى و مسيحيان به سوى ديگر مراسم عبادى خود را انجام مى‏دهند و مسلمانان بايد مستقل باشند و لذا به فرمان قرآن، كعبه، قبله‏ى مستقل مسلمانان مى‏شود، تا استقلال در جهت‏گيرى آنان حفظ شود.

* مراعات حقوق ديگران را در اين مى‏بينيم كه حتّى يك نخ غصبى، نبايد در لباس نمازگزار باشد.

* توجّه به سياست را آنجا احساس مى‏كنيم كه در روايات مى‏خوانيم: نمازى كه همراه با پذيرش ولايت امام معصوم نباشد، قبول نيست.

* توجّه به نظم را در صف‏هاى منظّم نماز جماعت و توجّه به شهدا را در تربت كربلا و توجّه به بهداشت محيط را در سفارش‏هايى كه براى پاكى و نظافت مسجد و مسجدى‏ها داده شده است، مى‏بينيم.

* توجّه به خدا را در تمام نماز، توجّه به معاد را در «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» ، توجّه به انتخاب راه‏

(1). عنكبوت، 45.

تفسير نور، ج‏7، ص: 264

را در «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ» ، انتخاب همراهان خوب را در «صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» ، پرهيز از منحرفان و غضب شدگان را در «غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالِّينَ» ، توجّه به نبوّت و اهل‏بيت پيامبر صلى الله عليه و آله را در تشهّد و توجّه به پاكان و صالحان را در «السلام علينا و على عباد الله الصالحين» مى‏بينيم.

* توجّه به تغذيه‏ى سالم را آنجا مى‏بينيم كه در حديث آمده است: اگر كسى مشروبات الكلى مصرف كند، تا چهل روز نمازش قبول نيست.

* آراستگى ظاهر را آنجا مى‏بينيم كه سفارش كرده‏اند از بهترين لباس، عطر و زينت در نماز استفاده كنيم و حتّى زنها وسايل زينتى خود را در نماز همراه داشته باشند.

* توجّه به همسر را آنجا مى‏بينيم كه در حديث مى‏خوانيم: اگر ميان زن و شوهرى كدورت باشد و يا يكديگر را بيازارند و بد زبانى كنند، نماز هيچ كدام پذيرفته نيست.

اينها گوشه‏اى از آثار و توجّهاتى بود كه در ضمن نماز به آن متذكّر مى‏شويم. امام خمينى قدس سره فرمود: «نماز، كارخانه‏ى انسان‏سازى است».

امر به معروف و نهى از منكر

امر به معروف، يعنى سفارش به خوبى‏ها و نهى از منكر، يعنى بازداشتن از بدى‏ها.

انجام اين دو امر مهم نياز به سنّ خاصّى ندارد، زيرا لقمان به فرزندش مى‏گويد: يا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ‏ ...

امر به معروف، نشانه‏ى عشق به مكتب، عشق به مردم، علاقه به سلامتى جامعه و نشانه‏ى آزادى بيان، غيرت دينى، ارتباط دوستانه بين مردم و نشانه‏ى فطرت بيدار و نظارت عمومى و حضور در صحنه است.

امر به معروف و نهى از منكر، سبب تشويق نيكوكاران، آگاه كردن افراد جاهل، هشدار براى جلوگيرى از خلاف و ايجاد نوعى انضباط اجتماعى است. قرآن مى‏فرمايد: شما مسلمانان بهترين امّت هستيد، زيرا امر به معروف و نهى از منكر مى‏كنيد. «1»

(1). آل عمران، 110.

تفسير نور، ج‏7، ص: 265

حضرت على عليه السلام مى‏فرمايد: امر به معروف و نهى از منكر، مصلحت عامّه است. «1» چنانكه در حديث ديگر مى‏خوانيم: كسى كه جلوى منكر را نگيرد، مانند كسى است كه مجروحى را در جاده رها كند تا بميرد. «2»

پيامبرانى همچون حضرت داود و حضرت عيسى عليهما السلام به كسانى كه نهى از منكر نمى‏كنند، لعنت فرستاده‏اند. «3»

قيام امام حسين عليه السلام براى امر به معروف و نهى از منكر بود. «انما خرجت لطلب الاصلاح فى امة جدى اريد ان آمر بالمعروف و انهى عن المنكر» «4»

در حديث مى‏خوانيم: به واسطه‏ى امر به معروف و نهى از منكر، تمام واجبات به پا داشته مى‏شود. «5»

قرآن مى‏فرمايد: اگر در مجلسى به آيات الهى توهين مى‏شود، جلسه را به عنوان اعتراض ترك كنيد تا مسير بحث عوض شود. «6»

انسان بايد هم در دل از انجام گناه ناراحت باشد، هم با زبان، آن را نهى كند و هم با اعمال قدرت و قانون، مانع انجام آن شود.

اگر كسى را به كار خوبى دعوت كرديم، در پاداش كارهاى خوب او نيز شريك هستيم، ولى اگر در برابر فساد، انحراف و گناه ساكت نشستيم، به تدريج فساد رشد مى‏كند و افراد فاسد و مفسد بر مردم حاكم خواهند شد.

سكوت و بى تفاوتى در مقابل گناه، سبب مى‏شود كه گناه كردن عادّى شود، گنهكار جرأت پيدا كند، ما سنگدل شويم، شيطان راضى گردد و خدا بر ما غضب نمايد.

امر به معروف و نهى از منكر، دو وظيفه‏ى الهى است و توهّماتى از اين قبيل كه: گناه ديگران كارى به ما ندارد، آزادى مردم را سلب نكنيم، من اهل ترس وخجالت هستم، با يك گل كه بهار نمى‏شود، عيسى به دين خود موسى به دين خود، ما را در يك قبر قرار

(1). نهج البلاغه، حكمت 252.

(2). كنز العمّال، ج 3، ص 170.

(3). مائده، 78.

(4). بحار، ج 44، ص 328.

(5). كافى، ج 5، ص 55.

(6). نساء، 140 و انعام، 67.

تفسير نور، ج‏7، ص: 266

نمى‏دهند، ديگران هستند، من چرا امر به معروف كنم؟ با نهى از منكر، دوستان يا مشتريان خود را از دست مى‏دهم، و امثال آن، نمى‏توانند اين تكليف را از دوش ما بردارند. البتّه امر به معروف و نهى از منكر بايد آگاهانه، دلسوزانه، عاقلانه وحتّى المقدور مخفيانه باشد.

گاهى بايد خودمان بگوييم، ولى آنجا كه حرف ما اثر ندارد، وظيفه ساقط نمى‏شود، بلكه بايد از ديگران بخواهيم كه آنان بگويند.

حتّى اگر براى مدّت كوتاهى مى‏توان جلوى فساد را گرفت، بايد گرفت و اگر با تكرار مى‏توان به نتيجه رسيد، بايد تكرار كرد.

وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ «18»

و روى خود را از مردم (به تكبّر) بر مگردان، و در زمين مغرورانه راه مرو، زيرا خداوند هيچ متكبّر فخر فروشى را دوست ندارد.

نكته‏ها:

«تصعير»، نوعى بيمارى است كه شتر به آن گرفتار مى‏شود و گردنش كج مى‏شود. لقمان به فرزندش مى‏گويد: تو بر اساس تكبّر مثل شترِ بيمار، گردنت را با مردم كج نكن.

«مرح»، به معناى شادى زياد است كه در اثر مال و مقام به دست مى‏آيد.

«مُخْتالٍ» به كسى گويند كه بر اساس خيال و توهّم خود را برتر مى‏داند، و «فَخُورٍ» به معناى فخرفروش است.

تكبّر، هم توهين به مردم است، هم زمينه ساز رشد كدورت‏هاى جديد و هم تحريك كننده‏ى كينه‏هاى درونى قديم.

در حديث مى‏خوانيم: هر كس با تكبّر در زمين راه رود، زمين و هر موجودى كه زير و روى آن است، او را لعنت مى‏كنند. «1»

(1). تفسير نورالثقلين.

تفسير نور، ج‏7، ص: 267

پيام‏ها:

1- با مردم، چه مسلمان و چه غير مسلمان، با خوشرويى رفتار كنيم. «لا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ»

2- تكبّر ممنوع است، حتّى در راه رفتن. «لا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً»

3- از عامل خشنودى خداوند براى تشويق و از ناخشنودى او براى ترك زشتى‏ها و گناهان استفاده كنيم. «إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ»

4- به موهومات، خيالات و بلندپروازى‏ها خود را گرفتار نسازيم. «مُخْتالٍ»

5- بر مردم فخر فروشى نكنيم. «إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ»

تواضع‏

در اين آيه لقمان به فرزندش مى‏گويد: در زمين متكبرانه راه نرو «لا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً» و در سوره‏ى فرقان، اوّلين نشانه‏ى بندگان خوب خدا، حركت متواضعانه‏ى آنهاست. «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً» «1»

يكى از اسرار نماز كه در سجده‏ى آن بلندترين نقطه بدن را (حداقل در هر شبانه روز 34 مرتبه در هفده ركعت نماز واجب) روى خاك مى‏گزاريم، دورى از تكبّر، غرور و تواضع در برابر خداوند است.

گرچه تواضع در برابر تمام انسان‏ها لازم است؛ امّا در برابر والدين، استاد و مؤمنان لازم‏تر است. تواضع در برابر مؤمنان، از نشانه‏هاى برجسته‏ى اهل ايمان است. «أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ» «2»

بر خلاف تقاضاى متكبّران كه پيشنهاد دور كردن فقرا را از انبيا داشتند، آن بزرگواران مى‏فرمودند: ما هرگز آنان را طرد نمى‏كنيم. «وَ ما أَنَا بِطارِدِ الَّذِينَ آمَنُوا» «3» انسانِ ضعيف و ناتوانى كه از خاك و نطفه آفريده شده، و در آينده نيز مردارى بيش نخواهد بود، چرا تكبّر مى‏كند؟!

(1) فرقان 63

(2) مائده 54

صفحه بعد