کتابخانه تفاسیر

وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ. بگو به آنها اى پيغمبر آيا با ما در خدا حجّت جوئيد و خصومت ساز مى‏كنيد؟ درصورتى‏كه او خداى ما و خداى شما است و كردار ما ما راست و كردار شما را شما راست، و ما مثل شما نيستيم بلكه پاك‏رهان و پاك‏دلانيم.

140- أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطَ كانُوا هُوداً أَوْ نَصارى‏ قُلْ أَ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ. آيا مى‏گوئيد كه ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و فرزندان آنها همه يهودى يا به گفته ترسايان، مسيحى بودند، بگو شما بهتر مى‏دانيد يا خداوند عالمان؟ و كيست بيدادتر بر خود از كسى كه پنهان كند گواهى را كه در نبوّت محمّد داند؟ خداوند از آنچه شما مى‏كنيد ناآگاه نيست.

141- تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَها ما كَسَبَتْ وَ لَكُمْ ما كَسَبْتُمْ وَ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا كانُوا يَعْمَلُونَ. آنان گروهى بودند كه گذشتند و رفتند و آنچه كردند سزاى خود ديدند و شما هم آنچه كنيد جزاى خود بينيد و آنچه آنان كردند از شما نپرسند و شما مسئول آنان نيستيد.

جزو دوم: 142- سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كانُوا عَلَيْها قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ. گروهى از بى‏خردان و نادان از اين مردم، خواهند گفت: چه چيز بازگردانيد آنها را از قبله‏اى كه بر آن بودند؟ بگو اى محمّد برآمدن گاه آفتاب و فرو رفتن گاه آن همه از خدا است و او راه مى‏داند و هر كرا كه بخواهد براه راست رهبرى مى‏كند «1» .

(تفسير ادبى و عرفانى)

136- قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ ...: فرمان خداوند جهان راست، خداوندى سازنده، نوازنده، داننده، دارنده، بخشنده، پوشاننده- دل‏گشاى، رهنماى، مهرافزاى، فرمود: اى بندگان من، چون گوئيد از من گوئيد و چون خوانيد مرا خوانيد، عهد من در جان گيريد، ايمان به من آريد، مهر من در دل داريد، سخن من گوئيد كه من نيز در أزل حديث شما كردم و سخن از شما گفتم و رحمت خود را براى شما نوشتم.

تو، همه از مهر من آرى حديث؟

من، همه از عشق تو گويم سخن !

137- فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ ...: اى پيغمبر، اين كارها همه در پى تو بستيم، جهانيان را پيرو تو كرديم هركه تو را خواست او را خواستيم و به خود راه داديم و هركه برگشت او را سوختيم و بينداختيم، از برگشتن اين بيگانگان و ناسزا گفتن ايشان دل‏تنگ مدار كه ما شغل ايشان تو را كفايت كنيم و رنج ايشان از تو باز داريم، آنگاه قومى آوريم به رنگ توحيد برآورده و به صفت دوستى آراسته، اين رنگ بى‏رنگى است، هركس از رنگ رنگ رنگ‏آميزان پاك به صبغه خدا رنگين است!

آن كس كه هزار عالم از رنگ نگاشت‏

رنگ من و تو كجا خرد اى ناداشت؟

(1) در قرآن كلمه مشرق و مغرب يكجا مفرد آمده مانند اين آيه، و يكجا تثنيه آمده مانند آيه‏ رَبُّ الْمَشْرِقَيْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَيْنِ‏ (سوره الرحمن) و يكجا جمع آمده مانند آيه رب المغارب و المشارق (سوره معارج) كه اولى مراد دو سوى خاور و باختر، و دومى مراد دو مشرق و دو مغرب تابستان و زمستان و سومى مراد 180 درجه شرقى و 180 درجه غربى است كه جاهاى طلوع و غروب آفتاب است!

خلاصه تفسير ادبى و عرفانى قرآن مجيد، ج‏1، ص: 58

139- قُلْ أَ تُحَاجُّونَنا فِي اللَّهِ ...: اى پيغمبر، اى فرستاده ما، اى سفير درگاه ما، به آنها بگو چه دشمنى با ما كنيد و چه پيكار كنيد با ما درباره خدا؟ او خداوند ما و شما است، خداوندى او همه را لازم، اقرار به يگانگى او بر همه واجب، اين چه سود دارد كه چون نشان بندگى بر خود نبينيد و رقم اخلاص بر خود نيابيد درباره خدا احتجاج كنيد، خود ندانيد كه عود چون در مجمر نهند، تا آتش در آن نزنند بوى خوش ندهد، بزبان گفتيد: خداى ما، ولى بايد آتش اخلاص در آن زنيد تا بوى توحيد بيرون دهد. اى مهتر كائنات منّت ما بر خود فراموش مكن و بگو ما پاك‏راهانيم و پاك‏دلان، بيزار از انباز و از انبازگيران! بدان كه جمله شريعت سه چيز است: (1) اقرار به توحيد معبود، (2) عمل كردن از بهر او (3) اخلاص به او، به آنان بگو اگر در اقرار و عمل با ما شريك هستيد، در اخلاص با ما شركت نداريد زيرا بناى دين بر اخلاص است، و رستگارى در آن، روش اخلاص در كارها همچون روش رنگ است در گوهر، چنانكه گوهر بى‏رنگ و كسوت، سنگى است بى‏ارزش و عمل بى‏اخلاص جان‏كندنى است بى‏ثواب، خداوند از بندگان خود از دين اخلاص خواسته و گوهر اخلاص جز در صدف دل ننهاده‏اند.

كسى بر عارفى وارد شد و روز جمعه پيش از نماز جماعت بود، ناگاه در خانه او مارى ديد وحشت‏زده شد عارف گفت: درآى و نترس، كسى كه در روى زمين از چيزى ترس داشته باشد هنوز به حقيقت ايمان نرسيده است پس از آن پرسيد براى نماز جمعه به مسجد رفته‏اى؟ گفت نه، مسافت تا مسجد زياد است و يك شب و يك روز بايد راه پيمود تا به آنجا رسيد- آن مرد گويد عارف دست مرا گرفته طولى نكشيد كه به مسجد رسيديم و نماز جمعه گزارديم آنگاه از مسجد بيرون آمديم و آن عارف پيوسته مردم را كه از مسجد بيرون مى‏آمدند مى‏نگريست و گفت: اهل لا إله الّا اللّه بسيارند ولى مخلصان اندكند!

[آيه 143]

(تفسير لفظى)

143- وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْها إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى‏ عَقِبَيْهِ وَ إِنْ كانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ. همچنين شما را گروهى بهينه برگزيديم تا پيغمبران را گواه باشيد و رسول خدا هم بر شما گواه باشد و ما قبله نخست كه تو بر آن بودى تغيير نداديم جز براى آنكه بدانيم چه كسانى از پيغمبر خدا پيروى مى‏كنند؟

هرچند از قبله‏اى به قبله گشتن كارى بس گران و بزرگ است! جز بر كسانى كه خداوند آنان را هدايت بر راه راست كرده.

و هرگز ايمان شما را تباه نخواهد كرد، چه كه خداوند به مردمان مهربان و بخشاينده است.

(تفسير ادبى و عرفانى)

143- وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً ...: خداوند حكيم، پادشاه عليم كه حدوث كائنات به قدرت اوست، وجود حادثات به عزّت و اظهار او است، قوام زمين و آسمان به داشت او است، جهان را بيافريد و از ميان آفريده‏ها جانوران را برگزيد و از ميان آنها آدميان و از ميان آنها مؤمنان و از ميان آنها پيغمبران و از ميان آنها محمّد مصطفى را برگزيد و امت وى را بر امتهاى پيشين برگزيد. اين شرفها و اين كرامتها كه حضرت عزّت احمد را داد نه از

خلاصه تفسير ادبى و عرفانى قرآن مجيد، ج‏1، ص: 59

آنست كه ايشان را سابقه طاعتى است يا حق خدمتى كه خداوند را بشايد بلكه هر نوازشى كرد به فضل خويش كرد و هرچه داد به كرم خويش داد و هرچه ساخت به رحمت و مهربانى خود ساخت كه او خداوندى بنده‏نواز است و خود در آخر آيت فرمود خداوند بر بندگان مهربان و بخشاينده است و نشان بخشايش و مهربانى حق آنست كه بنده را توانائى گناه كردن ندهد تا مستوجب كيفر گردد و اين درب رحمت بليغ‏تر و رساتر از آمرزش معصيت است، زيرا اگر بنده را براى ارتكاب گناه فرا بگذارد خلق از وى نفرت گيرند، آنگاه سابقه رحمت در حكمت ازلى وى دررسد و او را دست گيرد.

ايّوب سختيانى گفت در همسايه من مردى شرير بود كه آثار لغزش و گناهكارى بر سيماى او پيدا و من از وى بى‏اندازه نفرت داشتم تا عاقبت از دنيا برفت، چون جنازه وى برداشتند من به گوشه‏اى شدم كه بر وى نماز نگزارم، پس از ان كسى او را شب خواب ديد بر حالتى نيكو و هيئتى پسنديده، پرسيد خدا با تو چه كرد؟ گفت: به رحمت خود آمرزيد و از من آن همه ناهمواريها درگذشت. پس چه بسا باشد كه خداوند اسباب محنت گرد بنده‏اى فراهم آرد و درهاى راحت بر وى فروبندد تا بنده را چون نوميدى پديد آيد آنگاه در رحمت بر وى بگشايد!

لطيفه: ديگرى گناهكارى را كه مرده بود در خواب ديد، پرسيد خداوند با تو چه معامله‏اى كرد؟ گفت بديها و نيكيهاى مرا با ترازوى عدل سنجيدند و بدى بر خوبى چربيد ناگهان از آسمان كيسه‏اى در كپه سنگ ترازو افتاد و خوبيها بر بديها برترى و بيشترى يافت وقتى آن كيسه را باز كردم در آن مشتى خاكى بود كه بر گور مسلمانى ريخته بودم!- بزرگ است خداى مهربان و باگذشت!

[آيات 147- 144]

(تفسير لفظى)

144- قَدْ نَرى‏ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ. خداوند فرمود: اى محمّد، گشتن روى تو در آسمان مى‏بينم پس تو را به آن قبله‏اى كه مى‏پسندى مى‏گردانم و روى خود را بسوى مسجد حرام برگردان و شما امّت محمّد هرجا باشيد هنگام نماز روى خود را بسوى آن بگردانيد. و كسانى را هم كه كتاب آسمانى دارند به خوبى مى‏دانند كه اين گردانيدن قبله حق و راست از سوى خداوند ايشان است و خدا از آنچه مى‏كنيد غافل نيست‏ «1» !

145- وَ لَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ بِكُلِّ آيَةٍ ما تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَ ما أَنْتَ بِتابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَ ما بَعْضُهُمْ بِتابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِينَ. اگر براى آنان كه اهل كتابند هر معجزه و نشانى آورى كه خواهند، هرگز از قبله تو پيروى نمى‏كنند و تو هم از قبله ايشان پيروى نخواهى كرد! و نه جهود قبله ترسا را پيروى كند و نه ترسا قبله جهود را،

(1) مفسران نوشته‏اند روز دوشنبه نيمه ماه رجب، 17 ماه از ورود پيغمبر به مدينه گذشته بود كه هنگام نماز صبح اين آيه نازل و قبله مسلمانان از مسجد اقصى به خانه كعبه تغيير يافت و اين قبله از عهد نوح تا عهد ابراهيم قبله آنان بوده و پيش از آنهم قبله فرشتگان بوده، و چون محل خانه كعبه قبله است، اگر سنگى از آن بردارند يا جاى ديگر برند جاى قبله تغيير نمى‏كند، و البته نمازگزاردن بدون رو بسوى كعبه درست نيست، چه در وقت نماز در سفر يا نماز ترس كه جهت‏يابى مشكل است و البته مقصود جهت و سمت كعبه است نه عين آن، و مردم مشرق زمين جهت قبله را از قطب شمال مى‏يابند بدين‏گونه كه ستاره جدى را پشت شانه راست قرار مى‏دهند و روى آنها بسوى قبله است.

خلاصه تفسير ادبى و عرفانى قرآن مجيد، ج‏1، ص: 60

و تو اگر پيرو هواى نفس آنها باشى با اينكه پيغام و نام و دانش براى تو آمده در اين صورت تو از ستمكاران باشى!

146- الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَعْرِفُونَهُ كَما يَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ. كسانى كه نامه به آنها فرستاديم محمّد را به خوبى مى‏شناسند، همچنان‏كه فرزندان خود را مى‏شناسند و گروهى از دانشمندان ايشان گواهى راست را كتمان مى‏كنند! و پنهان مى‏دارند درحالى‏كه خود حقيقت را مى‏دانند!

147- الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ. (اين روى به كعبه كردن) راست و درست از سوى خداوند است مبادا كه شما از گمان افتادگان و شك‏داران باشى!

(تفسير ادبى و عرفانى)

144- قَدْ نَرى‏ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ ...: چون خداوند كريم باشد و بنده عزيز، بنده را بر شرط ادب دارد و راه عمل بر وى نمايد و توفيق دهد، آنگاه وى را به آن عمل پاداش دهد و در آن حرمت داشت بستايد؛ همچنين محمّد را خبر داد كه تو بر ديدار مائى و در مشاهده عزّت مائى، نگر تا حرمت حضرت بشناسى و به ادب سؤال كنى، لاجرم چون در دل وى حديث قبله بود بحكم ادب اظهار آن نكرد و آن آرزو در دل مى‏داشت تا از حضرت عزّت خطاب آمد كه آرزوى تو را بدانستيم و حسن ادب در ترك سؤال از تو پسنديديم و آنچه رضاى تو در آن است از كار قبله تو را كرامت كرديم.

اى محمّد، و در عالم بندگانند كه همه در طلب رضاى مايند و ما در طلب رضاى تو، همه در جستجوى مايند و ما خواننده تو، همه در آرزوى نواخت مايند و ما نوازنده تو، اكنون خود را قبله نفس دان و ما را قبله جان، بر اثر آن نواختها و كرامتها از حضرت احديّت به مقام نبوّت محمّد، زبان حالش اين است:

يك ره كه دلت به مهر ما يازان است‏

هجرانت كشيدن اى نگار آسان است‏

لطيفه: شبلى گفت: قبله سه‏اند: قبله عام، قبله خاص، قبله خاص خاص، قبله عام كعبه است، قبله خاص عرش خداوند است و قبله خاص خاص دل مريدان و جان عارفان است!

گفتم كجات جويم اى ماه دل‏ستان‏

گفتا قرارگاه منت جان دوستان !

[آيات 151- 148]

(تفسير لفظى)

148- وَ لِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيها فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ أَيْنَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعاً إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ. هر گروهى را سوئى است كه روى فرا بدان مى‏دهند، پس شما در نيكى كردن شتاب كنيد و بر يكدگر پيشى گيريد هرجا باشيد خداوند بشما مى‏رسد و همه را از آنجاى بياورد، كه خداوند بر هر چيزى توانا است.

149- وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ. به هر سوى كه بيرون شوى روى خود را سوى مسجد الحرام فرادار كه آنجا قبله راست و درست و پسنديده خداوند است و از آنچه شما مى‏كنيد غافل نيست.

150- وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا

خلاصه تفسير ادبى و عرفانى قرآن مجيد، ج‏1، ص: 61

وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِي وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ. بهرجا كه شوى و به هر سوى كه بيرون روى روى خود را فراسوى مسجد الحرام ده و شما امّت محمّد هرجا باشيد روى‏هاى خويش سوى آن فرا دهيد تا هيچ كس را بر شما حجّت نبود مگر كسانى كه به ستمكارى حجّت جويند، پس مترسيد از ايشان و از من ترسيد. تا بر شما نعمت خويش را تمام كنم و تا مگر شما براه راست بمانيد.

151- كَما أَرْسَلْنا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِنا وَ يُزَكِّيكُمْ وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُعَلِّمُكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ. همچنان‏كه فرستاديم در ميان شما (كه عربيد) رسولى از نژاد شما و از شما كه مى‏خواند بر شما آيات و سخنان ما و شما را رهبرى و پاك مى‏كند و كتاب من و حكمت بشما مى‏آموزد و چيزهائى كه هرگز ندانسته‏ايد بشما مى‏آموزد!

(تفسير ادبى و عرفانى)

148- وَ لِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيها ...: خلق را پنج قبله است: عرش، كرسى، بيت المعمور، بيت المقدس و كعبه در مسجد الحرام- عرش قبله حاملان است، كرسى قبله كروبيان است، بيت المعمور قبله روحانيان است و بيت المقدس قبله پيغمبران است و كعبه قبله مؤمنان، عرش از نور است و كرسى از زر، بيت المعمور از ياقوت، بيت المقدس از مرمر و كعبه از سنگ، اين تعبيرات اشارت است كه اگر بنده مؤمن نتواند به عرش آيد و طواف كند يا به كرسى شود و زيارت كند يا به بيت المعمور رود و عبادت كند يا به بيت المقدس رسد و خدمت كند، بارى بتواند كه اندر شبانه‏روزى پنج بار بدين سنگ روى آرد كه قبله مؤمنان است تا ثواب آن همه بيابد!

گويند اين آيت اشارت است باين امر كه: هر گروهى از ما روى برتافتند و با ديگران الفت گرفتند و براى خود دلا را مى‏ساختند و به دوستى پسنديدند، شما كه جوان‏مردان طريقتيد و دعوى دوستى ما داريد، ديده خود را از هرچه جز ما است فروگيريد گر همه فردوس برين باشد، تا پيرو شريعت محمّد باشيد و حق اقتدا به آن مهتر عالم بگذاريد كه مهتر پيغمبران بود و چشم از همه كائنات برگرفت و جز درگاه احديّت پناگاهى نديد و تكيه‏گاهى نه‏پسنديد!

مردى كه براه عشق جان فرسايد

آن به كه بدون يار خود نگرايد

عاشق به ره عشق چنان مى‏بايد

كز دوزخ و از بهشت يادش نايد

شوريده حالى از سر حال خويش گويد:

گر نباشد قبله عالم مرا

قبله من كوى معشوق است و بس‏

اين جهان با آن جهان و هرچه هست‏

عاشقان را روى معشوق است و بس‏

عارفى بزرگوار گويد: خداوند مريدان را بمراد خويش رسانيد و هركس را با معشوق خويش نشانيد و حقيقت اين كار آنست كه مردم همه دعوى دوستى حق كردند و هيچ‏كس نخواست كه به درگاه او كسى باشد چنانكه گويد:

هركه او نام كسى يافت از اين درگه يافت‏

اى برادر كس او باش و مينديش از كس‏

پس چون دعوى حق كردند آنان را بر محك ابتلا زد، و چيزى در ايشان انداخت و آن را قبله ايشان كرد تا روى بدان آورند، در يكى جاهى، در يكى جفتى، در يكى شاهدى، در يكى تفاخرى، در يكى علمى، در يكى زهدى،

خلاصه تفسير ادبى و عرفانى قرآن مجيد، ج‏1، ص: 62

در يكى عبادتى، در يكى پندارى، اين همه در آنها انداخت تا خلق بدان مشغول شدند، اين بود كه مردم دنيا محجوب دنيا شدند و اهل آخرت محجوب آخرت.

پير طريقت گفت: آب‏خور مى‏شناسم ولى خوردن نمى‏يارم، دل تشنه در آرزوى قطره‏اى مى‏زارم، مشك آب مرا سيراب نكند كه در طلب دريايم- به هزار چشمه و جوى گذر كردم باشد كه دريا يابم، در آتش غريق ديده‏اى؟ من همانم! در دريا تشنه ديده‏اى؟ من همانم، راستى ماننده حيرانى در بيابانم، همى‏گويم فريادرس كه از دست بى‏دلى به فغانم!

[آيات 157- 152]

(تفسير لفظى)

152- فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لِي وَ لا تَكْفُرُونِ. پس مرا ياد كنيد تا من شما را ياد كنم و مرا سپاس داريد و در من ناسپاس نباشيد و كفران نعمت نكنيد.

153- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ. اى كسانى كه ايمان آورديد يارى جوئيد به نماز و شكيبائى كه خدا با شكيبايان است.

154- وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْياءٌ وَ لكِنْ لا تَشْعُرُونَ.

مگوئيد كشته‏شدگان در راه حق مردگانند بلكه زندگانند و لكن شما نمى‏دانيد.

155- وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِينَ. ما ناچار شما را بيازمائيم به ترس و گرسنگى و كاستن مالها و تنها و بشارت ده شكيبايان را.

156- الَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ. كسانى كه هرگاه به ايشان مصيبتى رسد گويند: ما از آن خداونديم و بازگشت ما بسوى او است!

157- أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ. برايشان است درودهاى خداوندى و بخشايش او، و ايشان راست‏راهانند!

(تفسير ادبى و عرفانى)

152- فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ ...: اين است ياد دوست مهربان، آسايش دل و غذاى جان، ياد او گوى است و انسش چوگان، گل او سوز و شناسائى بوستان، اين نه ياد زبان است كه تو دانى، كه آن در درون جان است.

روزگارى بر بو يزيد گذشت كه ذكر زبان كمتر كردى، چون او را پرسيدند؟ گفت: عجب دارم از اين ياد زبان، عجب‏تر ازين كو بيگانه است! بيگانه چه كند در ميان، كه ياد او است خود در ميان جان.

در قصه عشق تو بسى مشكلهاست‏

من با تو بهم، ميان ما منزلهاست !

پير طريقت در مناجات گويد: خداوندا، يادت چون كنم كه خود در يادى و بنده را از فراموشى فريادى، خداوندا، هركه در رسيد غمان وى برسيد، نيازمندتر از ذاكران در دو گيتى كيست؟ و بنده را بهتر از شادى تو چيست؟

تو خود تا ياد خودى وى را چه شناسى؟ سفر نكرده منزل چه دانى؟ دوست نديده و نشناخته از نشان او چه خبر دارى؟

معبود خودى و عابد خويشتنى‏

زيرا كه براى خود كنى هرچه كنى !

اگر بجان خطر كنى با خطر شوى، و گر روزى به كوى حقيقت گذر كنى آن بينى كه هيچ چشمى نديده و هيچ گوشى نشنيده و به خاطر هيچ آدمى خطور نكرده!

خلاصه تفسير ادبى و عرفانى قرآن مجيد، ج‏1، ص: 63

يك‏بار به كوى ما گذر بايد كرد،

در صنع لطيف ما نظر بايد كرد .

گر گل خواهى بجان خطر بايد كرد

دل را ز وصال ما خبر بايد كرد !

بنده من، نشانى مهربانى ما آنست كه نخست ما تو را ياد كرديم، سپس تو ما را ياد كردى، نخست من تو را خواستم، پس از ان تو مرا خواستى!

ترا باشد هم از من روشنائى‏

بسى گردى و پس هم با من آئى !

وَ اشْكُرُوا لِي وَ لا تَكْفُرُونِ ...: شكر گاهى بر ديدار نعمت است و گاهى بر ديدار نعمت‏بخش، و بر مشاهده ذات او، اين شكر اهل نهايت است و آن شكر اهل بدايت، خداوند چون بدانست كه بيشتر بندگان يارائى سپاس ندارند، كار برايشان آسان كرد و مهين شكر از ايشان فرونهاد و نگفت مرا شكرگزار باشيد بلكه گفت شكر نعمت بجاى آريد و حق آن را بشناسيد، آنگاه از شناخت حق من و مشاهده ذات من نوميد شويد كه آن نه كار آب و گل است و نه حديث جان و دل!

تا كه از دون همتى ما منزل اندر جان كنيم‏

رخت بربنديم از جان قصد آن جانان كنيم‏

153- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ ...: هم نداست هم شهادت، هم تهنيت هم مدحت، ندائى با كرامت! شهادتى با لطافت! تهنيتى بر دوام، مدحتى تمام- به مذاق اهل عرفان صبر بر سه قسم است:

صبر بر نظم و طاعت، صبر بر بلا و مصيبت، صبر از گناه و معصيت- صبر بر طاعت صبر اميدواران است صبر بر بلا صبر دوستداران است، صبر از معصيت صبر ترس‏داران است! اميدواران شكيبائى كنند تا به انس خلوت رسند، ترس‏داران شكيبائى كنند تا به نور عصمت رسند، دوستداران شكيبائى كنند كه به نور سلامت رسند.

154- وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ ...: اگر شهيدان راه حق كشته شدند نگوئيد مرده‏اند، ايشان از ذلّت دنيا به عزّت آخرت رسيدند و چه زيان است كه چون از دنيا بازرستند به وصال مولى رسيدند!

گر من بمرم مرا مگوئيد كه مرد

گو مرده بدو، زنده شد و دوست ببرد !

زنده او است كه به دوست زنده است نه بجان، چه هركه به دوست زنده است او است زنده جاودان!

پير طريقت گفت: هركه به تو زنده است هرگز نميرد، جان در تن اگر از تو محروم ماند چون مرده زندانى است! زنده به حقيقت كسى است كه با توأش زندگانى است!

155- وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ‏ءٍ ...: لطف خداوند است كه هر آيت كه در ان بنده را بيم دهد و سياست نمايد هم پيش يا پس از آن بنده را بنوازد و اميدوار كند چنانكه در اين آيت او را به بلاهاى گوناگون سياست كند آنگاه صابران را بشارت دهد و نوازش كند.

مى‏گويد: بيازمائيم شما را گاه به ترس، گاه به درويشى، و گاه به گرسنگى، گاه به مصيبت ظاهر و گاه به اندوه باطن، بلاى ظاهر آسان‏كارى است كه گاه بود و گاه نبود، تمام اندوه در بلاى باطن است كه هركه به خدا نزديكتر و به دوستى او سزاوارتر و به وصال او شايسته‏تر، اندوه او بيشتر است، چنانكه محمّد مصطفى، نه بر افق اعلى طاقت داشت و نه بر بسيط زمين قرار! چونان پروانه در پيش چراغ، كه طاقت آنكه با چراغ بماند نه، و چاره آنكه از چراغ دور ماند نه! و به زبان حال گويد:

در هجر همى‏بسازم از شرم خيال‏

در وصل همى‏بسوزم از بيم زوال !

پروانه شمع را همين باشد حال‏

صفحه بعد