خلاصه تفسير ادبى و عرفانى قرآن مجيد

خلاصه تفسير ادبى و عرفانى قرآن مجيد، ج‏2، ص: 290

بر حق بداند و از رفع هم و غم و بيمارى و بلا ستايش خداى بجاى آرد!! باش تا فردا آن درويش دل‏ريش را بر سرير سرور نشانند و شب هجران او به سر رسيده، خورشيد سعادت او از افق كرامت برآمده، از حضرت عزت، الطاف كرامت روى به درويش نهاده، به بزبان حال و ناز و به صفت سپاس همى‏گويد: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ: اى مسكين، اين دنيا عالم مجاز است، پيدا است كه در عالم مجاز، از حقيقت چه كشف توان كرد؟ دنيا زندان است، بر زندانيان جز غم و اندوه چه نشان توان كرد؟ و بر پر پشه‏اى چه نقش توان كرد؟ روز بازار و هنگام بار اين اندوهناكان فردا بود كه مكنونات لطف و مخزونات غيب از پرده غيرت بيرون آرند و آنان را بهره‏مند كنند.

سوره- 36- يس- 83- آيه- مكى- جزو 22

[تفسير لفظى آيات 1 الى 11]

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ- بنام خداوند بخشنده مهربان.

1- يس، اى سيّد، اى انسان.

2- وَ الْقُرْآنِ الْحَكِيمِ. به اين قرآن راست درست سوگند.

3- إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ. كه تو (اى محمد) از فرستادگان هستى!

4- عَلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ. بر راه راست و درست هستى.

5- تَنْزِيلَ الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ. (قرآن) فروفرستاده خداوند توانا و راست‏دانش است.

6- لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ فَهُمْ غافِلُونَ. تا بيم دهى و آگاه كنى گروهى را كه پدرانشان را آگاه نكردند و آنان غافل و ناآگاهند.

7- لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلى‏ أَكْثَرِهِمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ. هرآينه سخن خداوند بر بيشتر آنها درست شد، پس ايشان ايمان نياوردند!

8- إِنَّا جَعَلْنا فِي أَعْناقِهِمْ أَغْلالًا فَهِيَ إِلَى الْأَذْقانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ. ما زنجيرها در گردن ايشان كرديم تا دستهاى آنها را به زنجيرها بر گردن و چانه‏هاشان بستيم و آنها سرباززدند و ابا كردند و سرشان (از رنج) به بالا بود.

9- وَ جَعَلْنا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْناهُمْ فَهُمْ لا يُبْصِرُونَ.

ما جلو ايشان را سدّى (ديوارى) كرديم (تا فرا حق نبينند) و از پس ايشان هم ديوارى (تا حق نشنوند) و پرده‏اى بر چشم و دل آنان افكنديم تا نبينند!

10- وَ سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ. و بر ايشان يكسان است كه آنها را آگاه كنى يا نكنى (در هر حال) ايمان نمى‏آورند!

11- إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّكْرَ وَ خَشِيَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَ أَجْرٍ كَرِيمٍ.

تو كسى را توانى آگاه كنى (و بيم دهى) كه سخن خدا را پيروى كند و از خداى ناديده بترسد، پس او را به آمرزش و مزد نيكو بشارت ده.

تفسير ادبى و عرفانى‏

سوره 36 آيه 0

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ. بنام خداى يگانه كه خرد بر او راه نيست و هيچ‏كس از حقيقت جلال او آگاه‏

خلاصه تفسير ادبى و عرفانى قرآن مجيد، ج‏2، ص: 291

نه! بنام خدائى كه مفلسان را جز او پناهى نيست، و عاميان را جز درگاه او درگاهى نه، بنام او كه جهانيان را جز او پادشاهى نيست، و در آسمان و زمين جز او خدائى نه!

گر پاى من از عجز طلبكار تو نيست‏

تا ظن نبرى كه دل گرفتار تو نيست،

نه زان نايم كه جان خريدار تو نيست‏

خود ديده ما محرم ديدار تو نيست !

در خبر است كه پيش از آفرينش آدم، خداوند سوره يس و طه برخواند، فرشتگان ملكوت چون آن را بشنيدند گفتند: خوشا بحال امّتى كه اين كلام پاك به ايشان فروآيد، خنك مر آن زبانى كه اين كلمات را خواند، خنك آن سينه‏اى كه صدف اين گوهر گرانبها باشد!

سوره 36 آيه 1

1- يس: يك قول اين است كه مقصود يا انسان است و مخاطب مصطفى است، از آنجا كه انسانيّت و جنسيّت او هم شكل خلق است و از آنجا كه شرف نبوّت و رسالت است خطاب با اوست، و اين خطاب در نقاب غيرت ساختند تا هر نامحرمى را بر جمال و كمال وى اطلاع نباشد!

سوره 36 آيه 5

5- تَنْزِيلَ الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ. اين قرآن فروفرستاده خدا است كه نام او عزيز و رحيم است. عزيز اوست كه يافتن وى دشوار است، و فهمها و وهمها به رسيدن كنه جلال او توانا نيست!

پير طريقت گفت: اى نادريافته يافته، و ناديده عيان، اى در نهانى پيدا و در پيدائى نهان، يافت تو روز است كه خود برآيد ناگهان! ياونده تو نه به شادى پردازد نه به اندوهان، به سر بر ما را كارى كه از ان عبارت نتوان.

هم عزيز است هم رحيم، عزيز به بيگانگان است و رحيم به مؤمنان، اگر عزيز بود بى‏رحيم، هرگز كس او را نيابد، و اگر رحيم بود بى‏عزيز همه كس او را يابد، عزيز است تا كافران او را در دنيا نيابند! و رحيم است تا در عقبى مؤمنان او را ببينند!

سوره 36 آيه 6

6- لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ فَهُمْ غافِلُونَ. غافلان دو گروهند، يكى از كار دين غافل و از طلب صلاح خود بى‏خبر! سر به دنيا برنهاده و مست شهوت گشته، و ديده فكرت و عبرت بسته، آنانند كه در آتش جايگاه دارند!- ديگر غافلى است كه در كار دنيا و ترتيب معيشت غافل است، و سلطان حقيقت بر باطن او مستولى شده و چنان در مكاشفه جلال احديّت مستهلك گشته كه از خود غايب شده نه از دنيا خبر دارد نه از عقبى! و به زبان حال مى‏گويد:

اين جهان در دست عقل است آن جهان در دست روح‏

پاى همّت بر قفاى هر دو ده سالار زن،

تفسير لفظى [آيات 12 الى 30]

12- إِنَّا نَحْنُ نُحْيِ الْمَوْتى‏ وَ نَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ وَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ. مائيم كه مردگان را زنده كنيم و مى‏نويسم هرچه پيش انجام داده‏اند و اثرها و نشانها و نهادشان كه مى‏نهادند و هر چيزى را ما در لوح محفوظ دانسته و نوشته‏ايم.

13- وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا أَصْحابَ الْقَرْيَةِ إِذْ جاءَهَا الْمُرْسَلُونَ. و براى ايشان مردمان آن شهر را (انطاكيه) مثل زن و همسان ساز، هنگامى كه فرستادگان به ايشان آمدند!

14- إِذْ أَرْسَلْنا إِلَيْهِمُ اثْنَيْنِ فَكَذَّبُوهُما فَعَزَّزْنا بِثالِثٍ فَقالُوا إِنَّا إِلَيْكُمْ مُرْسَلُونَ.

خلاصه تفسير ادبى و عرفانى قرآن مجيد، ج‏2، ص: 292

هنگامى كه دو تن به آنها فرستاديم و ايشان هر دو را دروغ‏زن گرفتند، پس آن دو را به فرستاده سوم قوىّ كرديم، و آنها گفتند: ما به شما فرستاده شده‏ايم.

15- قالُوا ما أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا وَ ما أَنْزَلَ الرَّحْمنُ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَكْذِبُونَ.

مردمان گفتند: شما نيستيد جز مردمى مانند ما! و خداوند چيزى فرونفرستاده و شما نيستيد جز آنكه دروغ مى‏گوئيد!

16- قالُوا رَبُّنا يَعْلَمُ إِنَّا إِلَيْكُمْ لَمُرْسَلُونَ. گفتند: پروردگار ما مى‏داند كه ما بسوى شما فرستاده شده‏ايم.

17- وَ ما عَلَيْنا إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِينُ. بر ما جز رساندن پيغام آشكارا وظيفه‏اى نيست!

18- قالُوا إِنَّا تَطَيَّرْنا بِكُمْ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّكُمْ وَ لَيَمَسَّنَّكُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلِيمٌ. گفتند: ما شما را به فال بد گرفتيم، اگر از اين سخن بازنشويد (و برنگرديد) ما شما را سنگسار مى‏كنيم و عذابى دردناك از ما بشما خواهد رسيد.

19- قالُوا طائِرُكُمْ مَعَكُمْ أَ إِنْ ذُكِّرْتُمْ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ. (فرستادگان) گفتند شما از آنچه مى‏ترسيد با خود شما است، آيا از پندى كه بشما داديم متذكّر شديد؟ (نه! بلكه ما را دروغ‏زن گرفتيد) و شما گروهى گزاف‏كارانيد.

20- وَ جاءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعى‏ قالَ يا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ. از دورترين جاى شهر مردى شتابان آمد (حبيب نجّار) و گفت: اى قوم، فرستادگان را پيروى كنيد.

21- اتَّبِعُوا مَنْ لا يَسْئَلُكُمْ أَجْراً وَ هُمْ مُهْتَدُونَ. بر پى كسان بايستيد كه از شما مزدى نخواهند و آنان بر راه راست و بر نشان راستند.

22- وَ ما لِيَ لا أَعْبُدُ الَّذِي فَطَرَنِي وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ. و چه رسد مرا كه خدائى كه مرا آفريده نپرستم و شما همه بسوى او برگردانده مى‏شويد؟

23- أَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ يُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ لا تُغْنِ عَنِّي شَفاعَتُهُمْ شَيْئاً وَ لا يُنْقِذُونِ. آيا من فرود از خداى يگانه خدايانى گيرم؟ كه اگر خداوند براى من گزندى خواهد، شفاعت آنان مرا به كار نايد و بى‏نياز نكند! و مرا از آن گزند رهائى ندهند!

24- إِنِّي إِذاً لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ. (حبيب نجّار گفت) در اين صورت (گرفتن خدايان)، من در گمراهى آشكارى خواهم بود!

25- إِنِّي آمَنْتُ بِرَبِّكُمْ فَاسْمَعُونِ. من به خداى شما كه يگانه و يكتا است گرويدم، پس بشنويد و نيوشيد و همه به من گوش دهيد.

26- قِيلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قالَ يا لَيْتَ قَوْمِي يَعْلَمُونَ. به او گفتند (پس از كشته شدن) به بهشت داخل شو، گفت: اى كاش قوم من مى‏دانستند.

27- بِما غَفَرَ لِي رَبِّي وَ جَعَلَنِي مِنَ الْمُكْرَمِينَ. (كاش مى‏دانستند) كه خداى من مرا آمرزيد و مرا از جمله نواختگان كرد!

خلاصه تفسير ادبى و عرفانى قرآن مجيد، ج‏2، ص: 293

جزو بيست و سوم:

28- وَ ما أَنْزَلْنا عَلى‏ قَوْمِهِ مِنْ بَعْدِهِ مِنْ جُنْدٍ مِنَ السَّماءِ وَ ما كُنَّا مُنْزِلِينَ. پس از او (حبيب نجّار) سپاهى از آسمان بر قوم او نفرستاديم و هيچ عذابى هم نازل نكرديم.

29- إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ خامِدُونَ. جز يك بانگ جبرئيل كه همه به‏يك‏بار مرده شدند!

30- يا حَسْرَةً عَلَى الْعِبادِ ما يَأْتِيهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ. اى دريغا بر بندگان كه بر ايشان هيچ فرستاده‏اى نيامد مگر آنكه او را استهزا (افسوس) مى‏كردند.

تفسير ادبى و عرفانى‏

سوره 36 آيه 12

12- إِنَّا نَحْنُ نُحْيِ الْمَوْتى‏. آيه. ما مردگان را زنده كنيم. ارباب معرفت در احياء موتى معنى ديگر ديده‏اند و فهمى ديگر كرده‏اند و گفتند: اين آيت اشارت است به زنده گردانيدن دلهاى اهل غفلت به نور قربت، و زنده كردن جانهاى اهل شهوت به نسيم مشاهدت و روح مواصلت! اگر همه جانهاى عالم تو را بود، و نور قربت تو را نبود، البتّه حيات طيّبه ندهند چون مرده زندانى توئى! و اگر هزار سال در خاك بوده‏اى، چون ريحان توحيد رحمان در بوستان روح تو باشد، مايه همه زندگانى توئى! عزيز باشد كسى كه ناگاه بر سرچشمه حيات رسد و خضروار در آن چشمه شست‏وشوئى كند تا زنده جاويد گردد!

پير طريقت گفت: الهى، زندگى همه با ياد تو، و شادى همه با يافت تو، و جان آنست كه در او شناخت تو است، خدايا، موجود نفسهاى جوانمردانى، حاضر دلهاى ذكركنندگانى، تو را از نزديكت نشان مى‏دهند و برتر از آنى! از دورت مى‏پندارند و نزديكتر از جانى! ندانم كه در جانى يا خود جانى، نه اينى و نه آنى! جان را زندگى مى‏بايد تو آنى!

... وَ نَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ. آيه. در وقت سحر كه بنده از حجره اندوه خود بيرون آمده رو بسوى محراب عبادت و سجده‏گاه رفته و قدم بر بساط مناجات نهد، آن ساعت آسمان و زمين از غيرت فروگدازند!

عزيز كسى كه آن ساعت بستر و بالين را وداع كند و رو به محراب عبادت نهد و درد خود را مرهم جويد، شريف وقتى كه آنست! عزيز ساعتى است آن ساعت! كه جلال احديّت به صفت صمديّت بساط نزول بيفكند و با تو خطاب كند و گويد: هيچ دردزده‏اى را پرسشى هست؟ تا جام اجابت در كام او ريزم، هيچ توبه كارى هست تا مركب قبول به استقبال او فرستم؟ هيچ عاصى هست تا جريده جرمهاى او را توقيع غفران كشم؟

سوره 36 آيه 13

13- وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا أَصْحابَ الْقَرْيَةِ. آيه. در اين آيت، خداوند خبر مى‏دهد از بازداشتگان عدل ازل، و از برداشتگان لطف قدم، آن بازداشتگان عدل ازل را داغ جدائى برنهاد و به الزام به راه تقوى دركشيد.

حضرت على امير المؤمنين گويد: مرده‏اى را در خاك مى‏نهادم، سه بار روى او را به قبله كردم، هربار روى از قبله بگردانيد! پس ندائى شنيدم كه گفت: اى على، دست بدار، آن را كه ما ذليل كرديم تو او را عزيز نتوانى كرد! كرامت خواندگان و اهانت راندگان همه از درگاه جلال ما است و به ارادت و مشيّت ما است.

نشان كرامت بنده آنست كه مردوار درآيد و جان و دل و روزگار خود را فداى دين كند! چنانكه حبيب نجّار مؤمن آل يسن كرد تا از حضرت عزت خلعت: داخل بهشت شو، به او رسيد. در خبر است كه چون بنده مؤمن از سراى فانى رو به سراى جاودانى نهد او را به تخته‏اى خوابانند تا شست‏وشوى دهند، از سوى خداوند غفور خطاب آيد كه: اى مقرّبان درگاه، درنگريد همان گونه كه ظاهر تن او را به آب مى‏شويند، باطن او را به رحمت مى‏شوئيم‏

خلاصه تفسير ادبى و عرفانى قرآن مجيد، ج‏2، ص: 294

و آن نور جلال ما است كه از باطن او جلوه‏گر مى‏شود، چنانكه حبيب نجّار چون آن نوازش و كرامت را ديد، آرزو كرد كاشك قوم من دانندى كه ما كجا رسيديم و چه ديديم؟ نوازش حق ديديم و به آمرزش او رسيديم. و به زبان حال مى‏گفت:

آنجاى كه ابرار نشينند نشستيم‏

صد گونه شراب از كف اقبال چشيديم !

ما را همه مقصود بخشايش حق بود

المنة اللّه كه به مقصود رسيديم .

تفسير لفظى [آيات 31 الى 54]

31- أَ لَمْ يَرَوْا كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ أَنَّهُمْ إِلَيْهِمْ لا يَرْجِعُونَ. آيا نمى‏بينند كه پيش از آنها چند گروه را تباه كرديم كه كسى از ايشان بسوى آنها بازنمى‏گردند.

32- وَ إِنْ كُلٌّ لَمَّا جَمِيعٌ لَدَيْنا مُحْضَرُونَ. و نيستند همه ايشان مگر آنكه نزد ما حاضركردگانند!

33- وَ آيَةٌ لَهُمُ الْأَرْضُ الْمَيْتَةُ أَحْيَيْناها وَ أَخْرَجْنا مِنْها حَبًّا فَمِنْهُ يَأْكُلُونَ. و يك نشان (از نشانهاى مرده زنده كردن ما) زمين مرده است كه ما آن را (با باران) زنده مى‏كنيم و از آن دانه‏ها بيرون آوريم كه مردمان از آن مى‏خورند.

34- وَ جَعَلْنا فِيها جَنَّاتٍ مِنْ نَخِيلٍ وَ أَعْنابٍ وَ فَجَّرْنا فِيها مِنَ الْعُيُونِ. ما در زمين از خرما بن و از تاكها (رزها) باغها كرديم و چشمه‏ها در زمين روان ساختيم.

35- لِيَأْكُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ وَ ما عَمِلَتْهُ أَيْدِيهِمْ أَ فَلا يَشْكُرُونَ. تا از ميوه آن باغ بخورند و از آنچه به دست خود عمل مى‏آورند، آيا (به آزادى نباشند) و خدا را سپاس نگزارند؟

36- سُبْحانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْواجَ كُلَّها مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمَّا لا يَعْلَمُونَ. پاك و منزّه است خدائى كه جفت‏جفت‏ها آفريد، همه چيز از آنچه زمين مى‏روياند و از آنچه از دست‏رنج خودشان به عمل مى‏آيد و از آنچه آفريدگان آن را ندانند!

37- وَ آيَةٌ لَهُمُ اللَّيْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ فَإِذا هُمْ مُظْلِمُونَ. نشانى بر توانائى ما براى ايشان اينكه ما از شب روز را درمى‏كشيم (روشنى را از آن مى‏گيريم) كه در آن هنگام آنها در تاريكى‏اند.

38- وَ الشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَها ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ. و خورشيد در قرارگاه خود مى‏رود، اين است راست‏داشته و بازداشته خداوند توانا و دانا.

39- وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتَّى عادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ. و ماه را اندازه كرديم در پيمودن منزلها در شبانروز، تا آنگاه كه مانند شاخ خرما بن بازگردد!

40- لَا الشَّمْسُ يَنْبَغِي لَها أَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَ لَا اللَّيْلُ سابِقُ النَّهارِ وَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ. نه خورشيد را سزد كه ماه را دريابد و نه شب روز را پيشى گيرد و هر دو در چرخ فراخ خود شنا مى‏كنند!

41- وَ آيَةٌ لَهُمْ أَنَّا حَمَلْنا ذُرِّيَّتَهُمْ فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ. و نشانى بر توانائى ما براى ايشان اينكه پدران اينان را (كه فرزندان زادند) در كشتى گران‏بار (نوح) پر كرديم (و از غرق شدن نجات داديم).

42- وَ خَلَقْنا لَهُمْ مِنْ مِثْلِهِ ما يَرْكَبُونَ. و آفريديم براى آنها مانند كشتى نوح كه بر آن سوار شوند.

43- وَ إِنْ نَشَأْ نُغْرِقْهُمْ فَلا صَرِيخَ لَهُمْ وَ لا هُمْ يُنْقَذُونَ. و اگر مى‏خواستيم آنان را غرق مى‏كرديم پس فريادرسى نداشتند، و آنان را نمى‏رهانيدند.

خلاصه تفسير ادبى و عرفانى قرآن مجيد، ج‏2، ص: 295

44- إِلَّا رَحْمَةً مِنَّا وَ مَتاعاً إِلى‏ حِينٍ. مگر بخشايش از ما و برخوردارئى تا فرا سر انجام، (روز آخر).

45- وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اتَّقُوا ما بَيْنَ أَيْدِيكُمْ وَ ما خَلْفَكُمْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ. و چون به ايشان گويند: از پاداش گناهانى كه پيش كرده‏ايد و گناهانى كه خواهيد كرد بپرهيزيد، شايد از سوى خدا بخشيده شويد، (ولى آنها نمى‏پرهيزند).

46- وَ ما تَأْتِيهِمْ مِنْ آيَةٍ مِنْ آياتِ رَبِّهِمْ إِلَّا كانُوا عَنْها مُعْرِضِينَ. هيچ نشانى از نشانهاى خداوند به ايشان نمى‏آيد مگر آنكه آنان روى گرداننده‏اند!

47- وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا أَ نُطْعِمُ مَنْ لَوْ يَشاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِي ضَلالٍ مُبِينٍ. و چون به آنها گفته شود كه از آنچه خداوند به شما روزى داده (در راه خدا) انفاق كنيد، كافران در پاسخ گويند: آيا ما طعام به كسى دهيم كه خداوند اگر مى‏خواست خود او را طعام مى‏داد؟! شما نيستيد مگر در گمراهى آشكارا «1» .

48- وَ يَقُولُونَ مَتى‏ هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ. و كافران مى‏گويند هنگام رستاخيز كى است؟

به ما بازنمائيد اگر راست‏گوينده هستيد؟

49- ما يَنْظُرُونَ إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ يَخِصِّمُونَ. چشم نمى‏دارند مگر يك بانگ كه ايشان را فراگيرد، درحالى‏كه آنان باهم درآويخته و باهم دشمنى مى‏كنند!

50- فَلا يَسْتَطِيعُونَ تَوْصِيَةً وَ لا إِلى‏ أَهْلِهِمْ يَرْجِعُونَ. پس نه اندرزى توانند كنند و نه توانند كه با خاندان خود آيند!

51- وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلى‏ رَبِّهِمْ يَنْسِلُونَ. و چون در صور دمند، آنان از گورها شتابان بسوى خداى خود مى‏پويند! (مى‏شتابند).

52- قالُوا يا وَيْلَنا مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ.

گفتند: اى واى بر ما، كى ما را از خوابگاهمان بيدار كرد و بينگيخت؟ اين وعده‏ايست كه خدا داده و فرستادگان راست گفتند!

53- إِنْ كانَتْ إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمِيعٌ لَدَيْنا مُحْضَرُونَ. نبود مگر يك بانگ كه آنان را همه به هم نزد ما حاضر كرده شوند.

54- فَالْيَوْمَ لا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً وَ لا تُجْزَوْنَ إِلَّا ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. پس امروز بر كسى بيداد نكنند و شما پاداش داده نخواهيد شد مگر براى آنچه كه مى‏گرديد!

تفسير ادبى و عرفانى‏

سوره 36 آيه 31

31- أَ لَمْ يَرَوْا كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ. آيه. آيا به ديده سر ننگرند تا بدايع صنايع بينند؟

آيا به ديده سرّ ننگرند تا لطائف وظايف بينند؟ آيا به ديده سر ننگرند تا آيات آفاق بينند؟ آيا به ديده سرّ ننگرند

(1) برخى از مفسران جمله اخير را كلام كافران دانند كه به مؤمنان گفتند! بعضى ديگر آن را جواب از خداوند دانند كه مستقيم يا غير مستقيم به مؤمنان درباره كافران امر داده است كه بگويند.

خلاصه تفسير ادبى و عرفانى قرآن مجيد، ج‏2، ص: 296

تا آيات أنفس بينند؟ آيا به ديده دل ننگرند تا انوار هدايت بينند؟ آيا به ديده جان ننگرند تا اسرار عنايت بينند؟ آيا به ديده شهود ننگرند تا حضرت مشهود بينند؟ آيا به ديده وجد ننگرند تا رايت وجود بينند؟ آيا به ديده بى‏خودى ننگرند تا دوست عيان بينند؟ آيا به ديده فنا ننگرند تا جهانى بى‏كران بينند؟

الا تا كى درين زندان فريب اين و آن بينى‏

يكى زين چاه ظلمانى برون شو تا جهان بينى !

جهانى كاندرو هر دل كه يابى پادشا بينى‏

جهانى كاندرو هر جان كه بينى شادمان بينى !

پير طريقت گفت: اى مسكين، تا كى در صنايع نگرى؟ يك بار در صانع نگر! تا كى به بدايع مشغول باشى؟ يك بار به مبدع مشغول شو! تا كى مرد هر درى باشى؟ مرد هر درى را هرگز صلاح و فلاح نبود! هزار باروى روئين از جاى بركندن، آسان‏تر از آن باشد تا مرد هر درى را به يك در باز آوردن!

بايزيد بسطامى را حديث دل پرسيدند، گفتا: دل آن باشد كه به مقدار يك ذرّه درو آرزوى خلق نباشد! سلمان فارسى، هرگه كه به خرابه‏اى برگذشتى توقّف كردى و به زارى بناليدى، و رفتگان آن منزل را ياد كردى و گفتى: كجايند آنها كه اين بنا نهادند؟ دل بدادند و مال و جان درباختند تا آن غرفه‏ها بياراستند، چون دل بران نهادند و چون گل بر باد بشكفتند و از باد بريختند و در گل خفتند!

سوره 36 آيه 32

32- وَ إِنْ كُلٌّ لَمَّا جَمِيعٌ لَدَيْنا مُحْضَرُونَ. آيه. اين آيت صفت روز رستاخيز است كه در آن روز بندهاى نفاق‏ها برگشايند، و سرپوش عداوتها از سر آن برگيرند، مدّعيان بى‏معنى را بينى كه زبانهاشان از راه قفا به در مى‏كشند، و لوح معاملات هركس را در روى‏هاشان مى‏دارند، هر ذرّه‏اى كه به ستم گرفته (ستده) باشند يا از زكات بازگرفته باشند، داغ قهر مى‏گردانند و بر پيشانى خويشتن‏پرست مى‏نهند!

اى مسكين، آخر نگوئى تا چند ازين مكابره و زورگوئى بر دوام، و تا كى از اين شوخى و دليرى برقرار! از حال كودكى تا جوانى و برنائى! و از جوانى و برنائى تا به پيرى! و از پيرى تا به كى؟

سوره 36 آيه 36

36- سُبْحانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْواجَ كُلَّها. پاك و بى‏عيب آن خدائى كه در زمين از يك آب و خاك و يك هوا، اين عجايب صنع نمايد! و آيات قدرت پديد آرد، بندگان را بينا كرد و نشانها را بازنمود تا آن‏كس كه درنيافته بود دريابد و بداند كه اين كرده را كردگارى است و اين ساخته را سازنده‏اى! و اين آراسته را آراينده‏اى! و اين رسته را روياننده‏اى است! هريكى بر هستى و يگانگى خداى يكتا گواهى دهند! درحالى‏كه نه گواهى‏دهنده را خرد! و نه نشان‏دهنده را زبان است!

سوره 36 آيه 37

37- وَ آيَةٌ لَهُمُ اللَّيْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ. آيه. بزرگى را پرسيدند شب بهتر است (فاضل‏تر) يا روز؟

جواب داد: شب! كه شب همه در آسايشند و آسايش از بهشت است، و در روز همه دشوارى و رنج در طلب معاش، و رنج و دشوارى از دوزخ است! شب حظّ و بهره مخلصان است كه عبادت به اخلاص كنند نه به ريا! و روز حظّ و بهره رياكاران و مرائيان است كه عبادت به ريا كنند! شب وقت خلوت دوستان است و ميعاد آشتى‏جويان و تسلّى مشتاقان، و هنگام راز محبّان!