کتابخانه تفاسیر
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن
سرآغاز
مقدمه تفسير
مقدمه
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج1، ص: 56
هو الاعتماد و الفزع الى الشّىء. عرب گويد: الهت إلى فلان، اى فزعت اليه، قال الشاعر:
ألهت إليها و الرّكائب وقّف
و معنى آن است كه: خلق با او گريزند و فزع با او كنند «1» در كارها و اعتماد بر او كنند چنان كه «امام» و «رداء» و «لحاف» گويند: للّذي يؤتم به و يلحف «2» به و يتردّى «3» به، و اين قول عبد اللّه عبّاس است و ضحّاك.
و بو عمرو «4» بن العلاء گفت: هو من الهت «5» الشّىء اذا تحيّرت فيه فلم تهتد اليه، قال زهير:
و بيداء تيه تأله العين وسطها
محقّقة غبراء صرماء سملق
و معنى آن باشد كه عقلها و فهمها در ذات و صفات او متحيّر شود، اين نيز «فعال» بود به معنى «مفعول». مبرّد گفت: اشتقاق «6» او من «ألهت الى فلان»، اى سكنت اليه، قال الشاعر:
( الهت) إليها و الحوادث جمّة
براى آن كه خلقان با او ساكن شوند و به ذكر او بيارامند، كما قال تعالى: أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ «7» . ابو الحسن قنّاد «8» گويد: اصل او من «الوله» و هو ذهاب العقل لفقد من يعزّ عليك. «و له»، دهش باشد، مرد مدهوش مانده را در كارى از كارها «و اله» گويند و «وله» گويند. و اصل او بر اين قول «ولاه» باشد، همزه از او «9» بدل كنند، چنان كه «وشاح» و «إشاح»، و «و كاف» «10» و «اكاف» «11» ، و ورّخت الكتاب و ارّخته، و وقّتت و اقّتت، كميت گويد:
ولهت نفسى الطّروب إليكم
و لها حال دون طعم الطّعام
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر+ چنان كه.
(2). همه نسخه بدلها: يلتحف.
(3). همه نسخه بدلها: يرتدى.
(4). همه نسخه بدلها: ابو عمرو.
(5). همه نسخه بدلها+ فى.
(6). دب، آج، لب، فق، مب، مر+ و شرح الرّمل من القبار منقطع الرّمل.
(7). سوره رعد (13) آيه 28.
(8). همه نسخه بدلها: قتاده.
(9). آج، لب: واو.
(10). آج، لب، مب، مر: و كاث.
(11). آج، لب، مب، مر: اكاث.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج1، ص: 57
براى آن كه دلها به محبّت او و اله باشد و به ذكر او بيارامد. و گفتهاند: معنى «اله»، محتجب باشد از ابصار، من قول العرب: «لاهت العروس تلوه لوها»، اى «1» احتجبت، قال الشاعر:
لاهت فما عرفت يوما بخارجة
يا ليتها خرجت حتّى رأيناها
و اين كلمه از مقلوب باشد، چنان كه «جذب» و «جبذ». چون قديم- جلّ جلاله- متعالى است از ادراك حواس، و ابصار در او نرسد «2» ، او را «اله» خواندند، و گفتند: معنى «اله» متعالى باشد، يقال: لاه، اذا ارتفع. و آفتاب را «الاهة» گويند، لارتفاعها، قال الشاعر:
تروّحنا من الدّهناء أرضا «3»
و أعجلنا الالهة أن تؤوبا «4»
اين اقوال اهل لغت است از طريق اشتقاق.
فامّا از طريق تحقيق معنى، اين لفظ در اصطلاح «اللّه»، نام ذاتى است قادر بر اصول نعم «5» چون با مكلّفان «6» بكند از ايشان مستحق عبادت گردد، و بر اين قاعده مرجع او با قادرى باشد و از صفات نفس بود، و براى آن بر اين قدر قناعت نكردند كه اهل لغت گفتند كه: «اله» مستحقّ عبادت بود كه بر اين قول «7» در لا يزال اله بود و در ازل اله نبود، چه در ازل مستحقّ عبادت نبود. پس قادرى در آوردند تا شامل بود ازل و لا يزال را، و تعليق قادرى به اصول نعم براى آن كردند كه جز قديم تعالى، بر آن قادر نيست. و ديگر استحقاق عبادت بر اين باشد، و لا بد حدود اصطلاحى را نسبت بايد به مواضعه اهل لغت، آنگه به حسب دليل زيادت و نقصان مىكنند و تغيير و تبديل.
امّا اصول نعم، حيات بود، و قدرت، و شهوت، و نفرت، و كمال، عقل و خلق مشتهى و تمكين از نيل مشتهى. اين را براى آن اصول نعم خوانند كه، نعمت هيچ
(1). همه نسخه بدلها: اذا.
(2). همه نسخه بدلها: حواس و محتجب است از رؤيت ابصار.
(3). همه نسخه بدلها: أيضا.
(4). مج، دب، وز+ يروى ان تغيبا. آج، لب، فق، مب، مر+ بر آن روى ان تغيبا، چاپ شعرانى (1/ 34): بر آن روى، أن تئوبا به معنى ان تغيباست.
(5). همه نسخه بدلها+ كه.
(6). آج، لب، فق، مب، مر: متكلّفان.
(7). همه نسخه بدلها+ لازم آيد كه.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج1، ص: 58
منعم بى آن تمام نشود، چون اين نعمتها برترين همه نعمتهاست، شكرش برترين شكرها باشد تا به حدّ عبادت رسد، كه عبادت غايت شكر است.
امّا «رحمن و رحيم» «1» : قومى گفتند: «2» به يك معنى است، كندمان و نديم، و سلمان و سليم، و لهفان و لهيف. و معنى هر دو ذو رحمت باشد، يعنى خداوند رحمت. و «رحمت» نعمت باشد، براى آن كه رقّت قلب و شفقت كه به معنى خوف باشد از وقوع مضرّتى بر كسى، بر خداى تعالى روا نيست، براى آن كتاب خود را رحمت خواند. و باران را رحمت خواند، و «3» معنى رحمت درست اين است، چه تفسير او به ارادت خير و ترك عقوبت داخل است تحت اين كه، خداى تعالى به اين جمله منعم است بر خلقان. امّا بر قول آن كه گفت: به يك معنى است، عذر از تكرار به اختلاف لفظ خواست كه عرب چون لفظ مختلف شود، روا مىدارند تكرار، چنان كه شاعر گفت:
و ألفى قولها كذبا و مينا
و «كذب» و «مين» يكى باشد، و چنان كه ديگرى گفت:
و هند أتى من دونها النّأى و البعد
و هر دو، دورى باشد.
امّا قول درست آن است كه: اين دو لفظ دو معنى دارد [11- ر] و اگر چه اشتقاق هر دو از رحمت است، چه «رحمان» بليغتر است از «رحيم»، كه «فعلان» بناى مبالغه بود چون: «سكران» و «غضبان». پس، «رحمان» «4» بليغتر است از «رحيم» و «رحيم» بليغتر است از «راحم»، اين فرقى است من جهة اللّفظ.
امّا من جهة المعنى هم فرق است براى آن كه «رحمان» منعم باشد بر جمله خلقان مؤمن و كافر «5» ، برّ و فاجر « «6»» ، مطيع و عاصى. و «رحيم» خاصّ رحمت كند «7» بر مؤمنان دون كافران. و لفظ «رحمان»، اطلاق نكنند مگر بر خداى- عزّ و جلّ- و بيرون از خداى تعالى، كس را «رحمان» اطلاق نكنند.
(1). همه نسخه بدلها: قوله تعالى الرّحمن الرّحيم.
(2). همه نسخه بدلها+ هر دو.
(3). همه نسخه بدلها+ در.
(4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: رحيم.
(5، 6). همه نسخه بدلها+ و.
(7). همه نسخه بدلها: بود.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج1، ص: 59
و در منع از اين قول «1» بعضى گفتند: عرف لغت از «2» معنى به معنى مانع است از اين كه معنى «رحمان» لايق نيست به هيچ ذات جز به قديم تعالى- چنان كه شرح داده شد. و قولى ديگر آن است كه: سمع منع كرد از او، و اگر ما را با عقل رها كردندى، روا داشتمانى. بعضى گفتند: آن سمع اجماع است چنان كه ما دانيم كه «عبد» بنده باشد، و آن را دو جمع باشد: يكى «عباد» و يكى «عبيد». «عباد» به خداى تعالى مختص است، و «عبيد» به عباد تا نگويند در عرف: «لفلان عباد»، و انّما يقال: «له عبيد». و بعضى ديگر گفتند: اين آيت منع كرد كه خداى تعالى مىگويد: جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَيْبِ «3» ...، آنگه در آخر آيت مىگويد: هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا «4» .
پس در اين هر دو لفظ، خصوص و عموم درست است من وجه دون وجه. در «رحمان»، خصوص از جهت لفظ، و در «رحيم» از جهت معنى، و اين است معنى قول جعفر بن محمّد الصّادق- عليهما السّلام- كه گفت:
الرّحمن خاصّ اللّفظ عامّ المعنى، و الرّحيم عامّ اللّفظ خاصّ المعنى،
و هم اين باشد معنى قول عبد اللّه عبّاس كه: رحمن و رحيم اسمان رقيقان، احدهما أرق من الاخر، يعنى احدهما أبلغ فى المعنى من الاخر. و اين باشد معنى آن كه گويند: «رحمن الدّنيا، و رحيم الاخرة».
عطاء خراسانى گفت: در جاهليّت عرب چنين نبشتندى كه: «بسمك اللهمّ»، و رحمان نشناختندى. خداى تعالى رسول را عليه الصّلاة و السّلام- گفت بگو: بسم اللّه، [و آنگه] «5» فرمود [كه] « «6»» : «رحمان» به آن ضمّ كن «7» . مسيلمه كذّاب بيامد و اين نام بر خود نهاد، حق تعالى گفت: «رحيم» با آن ضمّ كن تا اين اسما به مجموعش مرا باشد «8» ، اگر چه معنى «اللّه» از «الهيّت «9» » است، و لكن چون در حقّ ديگران اجرا كردند بنا واجب اعنى «اله»، من «لام» تخصيص در او آوردم تا «اللّه» شد،
(1). همه نسخه بدلها: دو قول گفتند.
(2). همه نسخه بدلها+ جهت.
(3). سوره مريم (19) آيه 61.
(4). سوره مريم (19) آيه 65.
(5، 6). اساس: ندارد، از مج افزوده شد.
(7). همه نسخه بدلها+ چون.
(8). همه نسخه بدلها+ كه.
(9). همه نسخه بدلها: اله.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج1، ص: 60
ديگران از او بيرون آمدند. همچنين كذّاب يمامه «1» - عليه اللّعنه- «رحمان» بر خود نهاد، «رحيم» با او ضمّ كردم تا لقب نا واجب او از نام مستحقّ من جدا شود.
عطا روايت كند از ابو هريره كه رسول- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- گفت: خدا را- جلّ جلاله- صد جزو «2» رحمت است، نود و نه در خزانه رحمت ذخيره كرد، و يك جزو بر همه اهل دنيا مفرّق «3» كرد، هر رحمتى و رقّتى «4» و شفقتى و عطفى «5» كه در جهان هست، از آن يك جزو رحمت است. چون فرداى قيامت باشد، اين جزو پراگنده جمع كند و با آن «6» ضمّ كند و جمله صد جزو رحمت بيارد و بر سر گناهكاران امّت احمد «7» بدارد، تا «8» در خبر است كه: در قيامت خداى تعالى را چندان رحمت باشد كه ابليس نيز طمع دارد «9» و اگر چه هرگز رحمت خداى تعالى بدان ملعون نرسد.
ضحّاك گفت: رحمن بأهل السّموات، و رحيم باهل الارض، گفت:
رحمن باهل السّماء حين أسكنهم السّموات و طوّقهم الطاعات و قطع عنهم المطاعم و اللّذّات، و رحيم باهل الارض حين أرسل اليهم الرّسل و انزل عليهم الكتب.
عكرمه گفت: رحمان است به يك رحمت، و رحيم است به صد رحمت، از آن خبر كه گفتيم.
عبد اللّه المبارك گفت: رحمان است، چون خواهد ببخشد. رحيم است، چون بخواهند خشم نگيرد «10» .
در خبر است كه: چون بنده دو ركعت نماز كند و از خداى تعالى حاجتى نخواهد، خداى تعالى گويد: بنده من از من مستغنى شده است.
ابو بكر ورّاق گفت: رحمان است به اعطاى نعماء و آلاء، و رحيم است به
(1). اساس: يمامه كذّاب، به قياس با نسخه مج، و ديگر نسخه بدلها، تصحيح شد.
(2). مب: جزء.
(3). مج، مب، مر: متفرّق.
(4). فق، مر: رأفتى.
(5). مب، مر: عطوفتى.
(6). مب، مر+ نود و نه جزو.
(7). همه نسخه بدلها: محمّد.
(8). فق، مر+ غايتى كه.
(9). همه نسخه بدلها: طمع در رحمت كند.
(10). مج، دب، وز: نخواهد خشم گيرد، آج، لب، فق، مب، مر: نخواهد كه خشم گيرد.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج1، ص: 61
صرف اذيّت و بلا، و محمد على ترمذى «1» گفت: رحمان است كه «2» برهاند از نيران، رحيم است كه «3» برساند به خلد و جنان.
محاسبى گفت: رحمان است برحمة النفوس، و رحيم است برحمة القلوب.
سرىّ بن مغلّس گفت: الرّحمن بكشف الكروب، و الرّحيم بغفران الذّنوب.
عبد اللّه جرّاح گفت: الرّحمن بتيسير الطّريق، و الرّحيم بعصمة التوّفيق «4» .
مطّر الورّاق گفت: الرّحمن يغفر السيّئات و إن كنّ عظيمات، و الرّحيم بقبول الطّاعات و ان كنّ غير صافيات.
يحيى بن معاذ گفت: الرّحمن بمصالح معاشهم، و الرّحيم بمصالح معادهم «5» .
ابو بكر ورّاق گفت: الرّحمن بمن جحده، و الرّحيم بمن وحّده، الرّحمن بمن كفره، و الرّحيم بمن شكره. اين كلمتى چند است از اقوال اهل تذكير و مشايخ تصوّف.
امّا در تقديم «رحمن» بر «رحيم» دو قول گفتند: يكى آنكه تا به «رحيم» سجع سر آيت مراعى «6» باشد، و يكى آن كه «رحمان» را به مثابت اسم كرد، و «رحيم» به جاى صفت بنهاد، و موصوف بايد كه بر صفت مقدّم بود، اين جمله است از كلام در اين آيت.
اكنون ابتدا به فاتحة الكتاب كنيم- بمشيّة اللّه تعالى و عونه «7» [11- پ].
(1). همه نسخه بدلها: محمّد بن على التّرمذى.
(2). مج، دب، آج، لب، مب: كت، فق، وز، مر: كه تو را.
(3). همه نسخه بدلها: بالعصمة و التّوفيق.
(4). همه نسخه بدلها: بغفران.
(5). اساس: عبادهم، با توجّه به مج و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.
(6). مب، مر: مرعى.
(7). مج، دب، آج، لب، وز، فق: بتوفيق اللّه و عونه، مب، مر: و باللّه التّوفيق.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج1، ص: 62
[سورة الفاتحة] «1»
[سوره الفاتحة (1): آيات 1 تا 7]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ (1)
[ترجمه]
به نام خداى «2» بخشاينده بخشايشگر.
همه سپاس خداى را پروردگار جهانيان.
بخشاينده بخشايشگر.
پادشاه روز حساب و جزا.
خاص تو را پرستيم و خاص از تو طلب يارى كنيم.
راه بنماى ما را راه راست.
راه آنان كه نعمت كردى تو برايشان از مؤمنان، جز آنان كه خشم گرفتى برايشان از جهودان «3» ، و نه گمراهان از ترسايان « «4»» . اين ظاهر اين سورت است.
كلام در آن كه كجا انزله بود «5» و چند آيت و عدد كلمات و حروف و ثواب خواننده كلام در آيت تسميت برفت.
قوله تعالى: الْحَمْدُ ، اين «لام» تعريف جنس است، و سيبويه گفت: علامت تعريف «لام» است بس، و «الف» براى وصل است كه اين «لام» ساكن باشد ابدا، آنگه چاره نبود او را از پيوندى، اين همزه وصل بياوردند و پيوند او كردند تا به نطق در آيد، كه ابتدا كردن به ساكن ناممكن است.
و ديگر نحويان گفتند كه: «الف» و «لام» با جمعهما، علامت تعريف است، و قول اوّل درست است.
(1). اساس: ندارد، از مج افزوده شد.
(2). مج، دب، وز: ايزد.
(3، 4). همه نسخه بدلها: ندارد.