کتابخانه تفاسیر
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن
سرآغاز
مقدمه تفسير
مقدمه
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج5، ص: 168
ايمان و كفر عرض است، و عرض محال است كه [متلوّن باشد و انّما] «1» متلوّن اجسامى باشد كه محلّ الوان باشد.
وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ ، أى كافينا و ثقتنا، ما را خداى بس است و كفايت كننده است، و «نون» و «الف» ضمير مجرور متّصل است به اضافه، و شاعر گفت «2» [279- ر]:
فيملأ بيتنا أقطا و سمنا
و حسبك من غنى شبع و رىّ
وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ ، أى الموكول اليه الأمور، فعيل باشد به معنى مفعول، براى آن كه و كيل مرد در كارها آن بود كه كار به او گذاشته باشند، من وكلت اليه الأمر أكله «3» .
واقدىّ گفت: و كيل اين جا مانع است، و كذلك في قوله: ثُمَّ لا تَجِدُ لَكَ بِهِ عَلَيْنا وَكِيلًا «4» ، أى مانعا. و كذلك «5» قوله: إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ وَ كَفى بِرَبِّكَ وَكِيلًا «6» .
و ابو هريره روايت كرد از رسول- عليه السّلام- كه او گفت: ابراهيم را- عليه السّلام- چون به «7» آتش افگندند، آخر سخن «8» كه از او شنيدند اين بود كه گفت:
حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ .
عوف بن مالك روايت كند كه: رسول- عليه السّلام «9» - از ميان دو مرد حكومتى كرد، آن را كه حكم بر او بود برخاست «10» و مىگفت: حسبى اللّه «11» و نعم الوكيل.
رسول- عليه السّلام- گفت: باز آريد اين مرد را. باز آوردند او را، گفت: يا هذا! خداى- عزّ و جلّ- بر زيركى حمد مىكند و بر عجز ملامت. چون كارى «12» بر تو غالب شود اين كلمه بگوى، تنبيه كرد او را بر آن كه اين كلمه نه به جاى خود گفتى، و
(1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.
(2). تب+ شعر.
(3). دب، آج، لب، فق، مر: الأمر كلّه.
(4). سوره بنى اسرائيل (17) آيه 86.
(5). دب، آج، لب، فق مر+ فى.
(6). سوره بنى اسرائيل (17) آيه 65.
(7). مب: در.
(8). دب، مر: سخنى.
(9). دب، آج، لب، فق+ گفت.
(10). دب، لب، مر، تب: برخواست.
(11). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانى (3/ 259): حسبنا اللّه.
(12). دب، آج، لب، فق، مر: كار.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج5، ص: 169
فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ ، برگشتند از آن جا و باز «1» خانه شدند با نعمت خداى و فضل و افزونى او. و گفتهاند: مراد به «نعمت» عافيت است، و به «فضل» آن سود كه ايشان را بود در تجارت و معامله بازار موسم بدر- چنان كه قصّه آن برفت.
لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ ، نرسيد ايشان را بدى، يعنى قتل و جراحتى و مكروهى «2» .
در خبر است كه صادق «3» - عليه السّلام- گفت:
عجبت لمن يفزع اربعا كيف لا يفزع الى اربع،
عجب از آن كه «4» از چهار چيز ترسد، چگونه پناه با چهار چيز ندهد! يكى از آن كه از دشمنى «5» ترسد، چرا فزع نكند با اين كلمه كه: حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ ، و مىشنود كه خداى تعالى به عقب اين «6» مىگويد: فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ ، و «7» آن كه او از مكر ماكرى ترسد، چرا پناه با اين كلمه نبرد «8» : وَ أُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ «9» ، و مىشنود كه خداى تعالى به عقب آن مىگويد: فَوَقاهُ اللَّهُ سَيِّئاتِ ما مَكَرُوا «10» . و عجب [از] «11» آن كه او را غمى باشد و چگونه پناه با اين «12» ندهد: لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ «13» . و مىشنود كه خداى تعالى به عقب اين مىگويد: فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّيْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ كَذلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ «14» . و عجب از آن كه او زيادت مال طمع دارد و فزع نكند با اين كلمه كه: ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ «15» ، و مىشنود كه خداى تعالى به عقب اين مىگويد: فَعَسى رَبِّي أَنْ يُؤْتِيَنِ «16» خَيْراً مِنْ جَنَّتِكَ «17» .
وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ ، و متابعت رضاى خداى كردند، يعنى طاعت خداى و رضا از باب ارادت باشد، و سبب آن بود كه ايشان گفتند: يا رسول اللّه! اين كه ما كرديم غزا
(1). دب، آج، لب، فق: و به آن.
(2). مر+ و.
(3). مر: امام جعفر صادق.
(4). مر: عجب مىدارم از كسى كه.
(5). دب، آج، لب، فق: دشمن.
(6). اساس+ بود، با توجّه به وز و ديگر نسخه بدلها زايد مىنمايد.
(7). مر+ ديگر.
(8). كذا: در اساس، همه نسخه بدلها: ندهد.
(9). سوره غافر (40) آيه 44.
(10). سوره غافر (40) آيه 45.
(11). اساس: ندارد، با توجّه به وز و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.
(12). دب+ كلمات.
(13). سوره انبياء (21) آيه 87.
(14). سوره انبياء (21) آيه 88.
(15). سوره كهف (18) آيه 39.
(16). اساس: وز، آج، لب، فق: يؤتينى، با توجّه به دب و ضبط قرآن تصحيح شد.
(17). سوره كهف (18) آيه 40.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج5، ص: 170
بود؟ خداى تعالى اين آيت فرستاد و گفت: اين متابعت فرمان و رضاى من است، ثوابش ثواب غازيان باشد، و سلامت و غنيمت با آن يار، و رضاى من حاصل. وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ ، و خداى- جلّ جلاله- خداوند فضل و نعمت بزرگ است.
إِنَّما ذلِكُمُ الشَّيْطانُ ، «ذلكم» اشارت است به آن كه آن سخن گفت كه: إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ ، يعنى آن ديو بود، و اين را دو وجه بود: يكى آن كه نعيم بن مسعود از شياطين انسى «1» باشد كه تخويف كرد مؤمنان را و تثبيط كرد ايشان را از قتال ابو سفيان، و وجه دوم آن كه او آنچه كرد بغرور و وسوسه و اغواء شيطان كرد «2» .
قوله: يُخَوِّفُ أَوْلِياءَهُ ، در او چند وجه گفتند: يكى آن كه: يخوّف المؤمنين «3» باوليائه، و لكن مفعول اوّل از كلام بيفگند و «با» «4» از مفعول دوم بيفگند چنان كه گفت: لِيُنْذِرَ بَأْساً شَدِيداً «5» ، و التّقدير: لينذركم ببأس شديد، و قوله: لِيُنْذِرَ «6» يَوْمَ التَّلاقِ «7» ، و قوله: وَ تُنْذِرَ يَوْمَ الْجَمْعِ «8» ، چون «9» حروف جرّ بيفگند، فعل به مفعول رسيد در او عمل نصب كرد، چنان كه گفت: وَ اخْتارَ مُوسى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلًا «10» ، أى من قومه، و اين معنى قول عبد اللّه عبّاس است و مجاهد و قتاده.
زجّاج گفت و ابو على الفارسىّ كه: به اين تقدير حاجت نيست، براى آن كه «خوف» متعدّى باشد به يك مفعول، و تخويف متعدّى باشد به دو مفعول، يقال:
خفت زيدا و خوّفت زيدا عمروا، و از كلام مفعول اوّل بيفگنده است و مفعول دوم رها كرده، و هذا من باب اعطيت زيدا درهما و كسوت عمروا ثوبا، در معنى آن كه تو مخيّر باشى في حذف احد المفعولين.
بعضى دگر از اهل علم «11» عربيّت گفتند: اين در آيت «12» روا نباشد براى آن كه
(1). دب، آج، لب، فق: انس.
(2). همه نسخه بدلها+ و.
(3). اساس: المؤمنون، با توجه به نسخه بدلها و معنى عبارت تصحيح شد.
(4). آج، لب، مر+ را.
(5). دب، آج، لب، فق، مر+ من لدنه، سوره كهف (18) آيه 2.
(6). اساس، وز: لتنذر، با توجّه به دب و ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.
(7). سوره مؤمن (40) آيه 15.
(8). سوره شورى (42) آيه 7.
(9). دب، آج، لب، فق، مر+ و.
(10). سوره اعراف (7) آيه 155.
(11). آج، لب، فق: ندارد.
(12). كذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانى روايت.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج5، ص: 171
حذف احد المفعولين آن جا روا باشد كه لبس نبود، و در كلام دلالتى باشد بر محذوف و معنى مفهوم شود، و در آيت اين نيست، و إنّما معنى آيت اين «1» است كه:
شيطان دوستان خود را از منافقان مىترساند، و بد دلى مىدهد تا ايشان با مؤمنان مساعدت نمىكنند در جهاد، و اين وجهى قريب «2» است و مفهوم از ظاهر آيت اگر نه آنستى كه گفت: فَلا تَخافُوهُمْ وَ خافُونِ ، از ايشان مترسيد « «3»» از من ترسى، و اين قرينه با آن وجههاى اوّل روان باشد، و با اين وجه بنه رود «4» كه منافقان را گويد: فَلا تَخافُوهُمْ ، از ايشان مترسيد «5» اگر مؤمنى «6» ، و اين لفظ كه: إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ ، هم مانع است از اين، براى آن كه خداى «7» مىداند كه منافقان مؤمن نهاند، چگونه شايد كه اين گويد! قوله- عزّ و علا «8» :
[سوره آلعمران (3): آيات 176 تا 184]
«9» [279- پ]
[ترجمه]
و اندوهگين مكناد تو را آنان كه مىشتابند در كفر كه ايشان زيان نكنند «10» خداى را چيزى مىخواهد [خداى] «11» كه نكند ايشان را بهرهها «12» در سراى بازپسين و ايشان را عذابى بود بزرگ.
آنان كه بخريدند كفر به ايمان زيان نكند خداى را چيزى ايشان را عذابى بود دردمند.
«13»
و مپندار آنان را كه كافر شدند كه آن فرو
(1). دب، آج، لب، فق: آن.
(2). دب: غريب.
(5- 3). دب، آج، لب، فق: مترسى/ مترسيد.
(4). لب: بنرود.
(6). مر: مؤمنيد.
(7). دب، آج، لب، فق، مر+ تعالى.
(8). دب: و جلّ.
(9). وز، آج، لب: ان لا.
(10). آج، لب، فق، مر: ايشان گزند نتوانند رسانيد.
(11). اساس: ندارد، با توجّه به دب و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.
(12). اساس: بهرها/ بدهها، تب: بهره/ بهرهاى.
(13). اساس، وز، دب، آج، لب: و لا تحسبنّ، با توجّه به ديگر نسخه بدلها و ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج5، ص: 172
گذاشتن ما «1» ايشان را بهتر است ايشان را براى آن مهلت داديم ايشان را تا زياده كنند گناه «2» ، و ايشان را عذابى بود خوار كننده.
خداى رها نكند مؤمنان را بر آنچه شما بر آنيد تا جدا كند پليد را از پاك و نه خداى اطّلاع دهد شما را بر غيب، و لكن خداى برگزيد «3» از پيغمبرانش «4» آن را كه خواهد، ايمان آريد به خداى و پيغامبرانش و اگر ايمان آريد و بپرهيزيد «5» شما را باشد مزدى بزرگ.
«6»
و مپندار آنان را كه بخل بكردند به آنچه داد ايشان را خداى از نعمتش كه آن بهتر است ايشان را، بل آن بتر است «7» ايشان را طوق كنند «8» ايشان را آنچه بخل كرده باشند به آن «9» روز قيامت و خداى راست ميراث آسمانها و زمين و خداى به آنچه شما مىكنيد «10» داناست.
بشنيد «11» خداى سخن آنان [كه] «12» گفتند كه خداى درويش است و ما توانگرانيم، بنويسيم آنچه گفتند «13» و كشتن ايشان پيغمبران را بنا حق «14» ، و گوييم بچشيد «15» عذاب دوزخ شوريده «16» .
(1). تب: آن كه فرو مىگذاريم ما.
(2). آج، لب، فق، مر: بزهمندى.
(3). دب: برگيرد، آج، لب، فق، مر، تب: برگزيند.
(4). تب: پيغامبراش.
(5). دب: ايمان آرى و بپرهيزى.
(6). اساس، وز، دب: تحسبنّ، با توجّه به ديگر نسخه بدلها و ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.
(7). آج، لب، فق، مر، تب: بدتر است.
(8). آج، لب، فق، مر: به گردن در افگنند.
(9). اساس: باشند ايشان را، با توجّه به وز تصحيح شد.
(10). دب: مىكنى/ مىكنيد.
(11). آج، لب، فق: بحقيقت شنود، تب: بدرستى كه بشنود.
(12). اساس: ندارد، با توجّه به وز افزوده شد.
(13). اساس: گفتيم، با توجّه به وز تصحيح شد.
(14). دب، آج، لب، فق، مر: بى شبهه استحقاق.
(15). دب: بچشى/ بچشيد.
(16). دب: سوزنده، آج، لب، فق، مر: عذاب آتش سوزان.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج5، ص: 173
از آن است «1» كه در پيش افگند دستهاى شما «2» ، و آن كه خداى نيست بيداد كننده بر بندگان.
آنان كه گفتند كه خداى عهد كرد «3» با ما كه ايمان نياريم «4» به هيچ پيغمبر تا به ما آرد قربانى كه بخورد آن را آتش، گو كه آمدند «5» به شما پيغامبرانى از پيش من به حجّتها، و آنچه گفتيد، شما چرا بكشتى «6» ايشان را اگر راست مىگوييد «7» .
«8»
اگر به دروغ دارند «9» تو را به دروغ داشتند پيغمبرانى را پيش از تو «10» ، آوردند حجّتها و كتابها و كتاب «11» روشن.
قوله: وَ لا يَحْزُنْكَ ، نافع خواند در همه قرآن: «يحزنك» به ضمّ «يا» و كسر «زا» من الافعال، الّا آن كه در سورة الانبياست: لا يَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ «12» ... ، كه آن به فتح «يا» و ضمّ «زا» خواند چنان كه دگر قرّاء، و هر دو لغت است، يقال:
حزن، يحزن، حزنا، و أحزن يحزن [280- ر] حزنا، الّا آن كه لغت فصيح «حزن» باشد و از «13» خود متعدّى است، يقال: أحزنه فهو محزون، و لازم او حزن- يحزن حزنا فهو حزين، و شاعر گويد در أحزن «14» :
مضى صحبي و أحزنني الدّيار
الَّذِينَ يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ ، طلحة بن مصرّف در شاذّ خواند: «يسرعون»،
(1). تب: آن به آن است.
(2). اساس، وز: ايشان، با توجّه به دب و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.
(3). آج، لب، فق، مر: پيمان كرد.
(4). آج، لب، فق، مر: باور نداريم.
(5). آج، لب، فق، مر، تب: آمد.
(6). آج، لب، فق، مر: كشتيد.
(7). آج، لب، فق، مر، تب: اگر هستيد راست گويان.
(8). آج، لب: كذّب.
(9). آج، لب، فق، مر: پس اگر باور ندارند.
(10). وز، دب، تب: از پيش تو.
(11). وز، دب، تب: كتابى.
(12). سورها انبيا (21) آيه 103.
(13). كذا: در اساس، وز، ديگر نسخه بدلها: او.
(14). تب+ شعر.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج5، ص: 174
ضحّاك گفت: كفّار قريشاند، و مجاهد و ابن اسحاق گفتند: مراد منافقان مدينهاند، و قوله: وَ لا يَحْزُنْكَ ، نهى غايب است، يعنى نبايد كه تو را دلتنگ كند آنان كه ايشان در كفر شتاب زدهاند، يعنى حريصاند. إِنَّهُمْ لَنْ يَضُرُّوا اللَّهَ شَيْئاً ، ايشان به خداى هيچ زيان نتوانند كردن به مسارعتشان در كفر و مظاهرتشان.
يُرِيدُ اللَّهُ أَلَّا يَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِي الْآخِرَةِ ، خداى تعالى مىخواهد تا ايشان را در آخرت حظّى و بهرهاى ندهد براى آن كه مستحقّ آن نهاند. اگر گويند: ارادت از «1» خداى تعالى كه تعلّق دارد به عقاب ايشان دارد، و آن به قيامت باشد، و ارادت چون بر فعل مقدّم باشد عزم باشد و توطين النّفس، و اين بر خداى روا نباشد، گوييم از اين دو جواب است: يكى آن كه اين لفظ چنان كه صالح باشد حال را، صالح باشد استقبال را. اين جا مراد استقبال است، و المعنى سيريد اللّه، خداى تعالى خواهد در قيامت. و جواب ديگر آن است كه: مراد حكم است، خداى تعالى مىخواهد تا حكم كند به آن كه ايشان را در قيامت ثوابى نباشد و عقاب باشد ايشان را، و حكم در حال حاصل است آنچه به او تعلّق دارد ارادت باشد. وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ ، و ايشان را عذابى «2» عظيم باشد، آيت وارد است مورد تسليت رسول- عليه السّلام «3» - از كفر ايشان و آن كه ايشان به آنچه مىكنند از مسارعت در كفر جز خويشتن را زيان نمىكنند «4» كه خويشتن را عقاب حاصل مىكنند و ثواب فوت مىكنند.
إِنَّ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الْكُفْرَ بِالْإِيْمانِ ، آنان كه كفر به ايمان بخريدهاند، يعنى بدل كردهاند. و متبايعين متبادلين باشند «5» كه هر يكى از ايشان اندك دارد «6» بدهد و آن كه صاحبش دارد بستاند، به اين كه كردهاند خداى را هيچ زيان نكردهاند، و إنّما زيان به خود كردهاند. و فرق از ميان «اساءت» و «مضرّت» آن است كه اساءت الّا قبيح نباشد، و مضرّت هم حسن باشد و هم قبيح، چون مستحق باشد يا بر وجه لطف
(1). اساس و وز: كلمه به صورت «ان» هم خوانده مىشود.
(2). دب، آج، لب، فق: عذاب.
(3). مر+ را.
(4). اساس+ كه خويشتن را زيان نمىكنند، با توجّه به وز و ديگر نسخه بدلها زايد مىنمايد.
(5). دب، آج، لب، فق: باشد.