کتابخانه تفاسیر
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن
سرآغاز
مقدمه تفسير
مقدمه
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج9، ص: 144
حقّ اهل كتاب است از بنى قريظه و النّضير، دگر آن كه: فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ «1» در سنه تسع فرو آمده است و پس از آن با اهل نجران صلح كرد بر دو هزار حلّه، كه هزار در صفر بدهند و هزار در رجب، پس در آيتين تنافى نيست و آنچه در او دعوى نسخ كردند، ناسخ پيش از منسوخ فرود آمد و اين هر دو معنى مانع باشد از نسخ. و نسخ قول حسن بصرى است و قتاده. وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ؛ و اعتماد بر خداى كن و كار بازو «2» گذار، إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ؛ كه او خداى شنوا و داناست؛ شنواست دعاى دعاكنان را، و عالم است به مصالح ايشان.
وَ إِنْ يُرِيدُوا أَنْ يَخْدَعُوكَ ؛ و اگر خواهند تا بفريبند تو را بنى قريظه به اظهار صلح و خديعت اظهار امرى محبوب باشد براى حصول مراد خود با ابطان «3» خلاف آن، و اصل او تباهى باشد من قول الشّاعر:
طيّب الرّيق اذا الرّيق خدع
اى فسد. فَإِنَّ حَسْبَكَ اللَّهُ ؛ بس است تو را خداى- عزّ و جلّ- يعنى، دل از آن تنگ مدار و به نصرت [46- ر] ايشان چشم مدار و از خذلان و خدع ايشان انديشه مكن كه خداى- جلّ جلاله- ناصر تو بس باشد. هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِينَ ؛ او آن خداى است كه تو را قوّت داد به يارى و نصرت خود و متابعت مؤمنان- من الايد، و هو القوّة.
وَ أَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ ؛ جمع كرد «4» ميان دلهاى ايشان و اگر تو هر چه در زمين خرج كنى و كردى نتوانستى ميان دلهاى ايشان جمع كردن؛ و لكن خداى تعالى جمع كرد و الف «5» داد. بيشتر مفسّران گفتند: مراد آن عداوت است كه ميان اوس و خزرج بود و در وقعه سمير «6» . خداى تعالى به بركت رسول- عليه السّلام- برداشت آن از ميان ايشان به اسلام، و مودّت پديد آورد و چون برادران شدند چنان كه فرمود:
فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً «7» ... ، و اين قول صادق است و باقر- عليهما السّلام. مجاهد گفت: عامّ است در هر دو دوست كه با يكديگر الف دارند «8» ، ايشان را آن الف و
(1). قرآن مجيد: فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ . سوره توبه (9) آيه 5.
(2). بازو/ باز او/ با او.
(3). همه نسخه بدلها، بجز مل، مج، لب: ابطال.
(4). همه نسخه بدلها، بجز مج: و جمع كرد.
(5). آج، مل، لب: الفت.
(6). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج+ حاطب.
(7). سوره آل عمران (3) آيه 103.
(8). همه نسخه بدلها: باشد.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج9، ص: 145
الفت از قبل خداى باشد و ما را در آن صنعى «1» نيست، إِنَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ؛ او غالب است و محكم كار.
يا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ، آنگه خداى تعالى بر جمله رسول را تسليت داد و تقويت دل به اين آيت، گفت: از روى نصرت من تو را كفايت كنم «2» و از مؤمنانى كه پسروان تواند. و در تفسير اهل البيت- عليهم السّلام- آمد كه: مراد به آيت، امير المؤمنين على است- عليه السّلام- و ظواهر اخبار و سير شاهد اين قول است براى آن كه مستفاد آيت نصرت است، و آن نصرت كه بعد تأييد اللّه تعالى، رسول را و دين خداى را از امير المؤمنين بود از كس نبود، بديع نبود كه آيت خاص باشد به او.
و در معنى آيت و اعراب مَنِ دو قول گفتند؛ يكى آن كه: محلّ او رفع بود عطفا على اسم اللّه تعالى و اين اعراب بر اين معنى آيد «3» كه گفتيم. و قولى ديگر، گفتند آن كه: محلّ او نصب است عطفا على محلّ الكاف، و محلّه منصوب بوقوع الفعل [عليه] « «4»» ، و ان كان فى الظّاهر مجرورا بالاضافة، و التّقدير: حسبك اللّه و حسب من اتّبعك، على معنى يكفيك اللّه و يكفي من اتّبعك، و مثله قوله: إِنَّا مُنَجُّوكَ وَ أَهْلَكَ «5» ... ، قال الشّاعر:
اذا كانت الهيجاء و انشقّت «6» العصا
فحسبك و الضّحاك سيف مهنّد
و اين قول شعبى است و ابن زيد، و جمهور مفسّران بر قول اوّلاند.
يا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتالِ ، آنگه خطاب كرد با رسول- عليه السّلام- و او را فرمود: تا حثّ كند و ترغيب افگند [مؤمنان را بر قتال و كارزار.
و اصل كلمه از «حرض» باشد، و هو الهلاك، يعنى حثّ كند] « «7»» او را و حمل بر كارى كه اگر او خلاف آن كند نمايد او را كه هلاك خواهى شدن «8» ، من قوله تعالى: حَتَّى تَكُونَ حَرَضاً أَوْ تَكُونَ مِنَ الْهالِكِينَ «9» ، اى هالكا، [و تفعيل] «10» به
(1). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: صنعتى.
(2). همه نسخه بدلها: تو را كفايتم.
(3). مل: آمد.
(10- 7- 4). اساس: ندارد؛ از آو، افزوده شد.
(5). سوره عنكبوت (29) آيه 34.
(6). اساس: انشتت؛ به قياس نسخه آو، تصحيح شد.
(8). همه نسخه بدلها: بجز مل و مج: كه او هلاك خواهد شدن.
(9). سوره يوسف (12) آيه 85.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج9، ص: 146
معنى ازالت باشد اين جا، إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ ؛ «كان» تامّه است اين جا، و المعنى: ان يحصل و يوجد منكم؛ و اگر از شما بيست مرد صابر باشند عِشْرُونَ صابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ «1» بايد تا دويست مرد را غلبه كنند از كافران، و اگر [از] «2» شما صد مرد باشند «3» بايد تا هزار مرد را غلبه كنند، هر مردى با ده مرد. و اين در بدايت اسلام بود كه مسلمانان را عدد اندك بود «4» ، و گفتند: آيت در روز بدر آمد. و «صبر»، حبس نفس باشد، بر آنچه «5» منازع آن بود، و ضدّش جزع باشد، قال الشّاعر:
و ان «6» تصبر فالصّبر خير مغبّة
و ان تجزعا فالامر ما تريان
بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ ؛ كه ايشان قومىاند كه ندانند، يعنى قتال كه مىكنند بر جهالت و عميا مىكنند نه چون شما كه بر بصيرت مىكنى و اميد بهشت. و بعضى ديگر گفتند: ايشان استحقاق ثواب نمىدانند بر آن كه مىكنند، چنان كه شما مىدانى «7» ، و هر دو قول متقارب است به معنى. و اين آيت اگر چه ظاهر او خبر است، معنى او امر است براى آن كه آيت منسوخ الحكم است باتّفاق و اگر خبر محض بودى نسخ در او نشدى.
دگر، قوله تعالى: الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ ؛ و تخفيف، آزرم باشد از مشقّت تكليف. چون مدتى برآمد و مسلمانان را عدد بسيار شد، خداى تعالى «8» فضل بسيار كرد و كرم بىشمار و تخفيف اين تكليف كرد بر ايشان و اين آيت فرستاد. و حكم آيت اوّل به او منسوخ كرد [46- پ]، و حكم آيت اوّل آن بود كه: اگر مردى مسلمان از ده مرد [كافر] « «9»» روى بگردانيدى فاسق بودى و مستحقّ ذمّ و عقاب. و خداى تعالى تخفيف كرد و ده با دو آورد، گفت: اكنون خداى سبك بكرد از شما و دانست كه در ميان شما ضعيفانند. اكنون، حكم آن است كه اگر از شما كه مؤمنانى صد مرد صابر باشند، بايد تا دويست مرد [كافر] «10» را غلبه كنند، و اگر هزار مرد باشند بايد تا دو
(1). اساس: ندارد؛ به قياس معنى عبارت، از مل، افزوده شد.
(2). اساس: ندارد؛ از آو، افزوده شد.
(3). اساس: باشد، به قياس نسخه مل و قرينه در جمله قبلى، تصحيح شد.
(4). آج، لب: مسلمانان عدد اندك بودند.
(5). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج+ نفس.
(6). اساس: فان؛ به قياس نسخه آو، تصحيح شد.
(7). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: شما دانى.
(8). آج، بم، مج، لب، آن+ آيت فرستاد.
(10- 9). اساس: ندارد؛ به قياس نسخه آو و اتّفاق نسخ افزوده شد.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج9، ص: 147
هزار مرد كافر را غلبه كنند به فرمان خداى تعالى. اين آيت بلا خلاف ناسخ است و رافع حكم آيت اوّل را، و اين حكم ثابت است و مستقرّ، و هر كه امروز از دو كافر در جهاد روى برگرداند او فاسق بود و مستحقّ ذمّ و عقاب باشد. وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ ؛ و خداى تعالى به معنى «1» نصرت با صابران است، يعنى آنان كه بر ثبات و جهاد و مقاسات آن صبر كنند.
[قوله تعالى] «2» :
[سوره الأنفال (8): آيات 67 تا 75]
[ترجمه]
؛ نباشد هيچ پيغامبرى را كه باشند او را اسيران «3» تا مبالغت كند در كشتن «4» در زمين، مىخواهى مال دنيا و خداى مىخواهد آخرت، و خداى داناست و محكم كار.
اگر نه كتابى است «5» از خداى سابق شده، برسيدى «6» شما را در آنچه گرفتى عذابى بزرگ.
بخورى از آنچه غنيمت گرفتى حلال پاكيزه «7» ، و بترسى از خداى كه خداى آمرزنده و بخشاينده است.
[47- ر]
؛ اى پيغامبر بگو آنان «8» را كه در دست شمااند از اسيران «9» اگر داند خداى در دلهاى شما ايمان «10» بدهد شما را بهتر از آن كه فرا گرفتند «11» از شما و بيامرزد شما را و خداى آمرزنده و بخشاينده است.
و
(1). كذا در اساس و همه نسخه بدلها.
(2). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.
(3). آج، لب: بنديان.
(4). آج، لب: تا خسته نكردى كافران را.
(5). آج، لب: نبشته بودى.
(6). آج، لب: برسيدستى.
(7). آج: پاكيزك؛ لب: پاكيزه ك.
(8). آج، لب: آن كسها.
(9). آج؛ لب: بنديان.
(10). آج، لب: نيكى، يعنى مسلمانى.
(11). آو، بم، آن: فراگرفت.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج9، ص: 148
اگر خواهند خيانت تو، بدرستى كه خيانت «1» كردند با خداى از پيش، تمكين كرد از ايشان و خداى داناست و محكم كار.
[47- پ]
؛ آنان كه ايمان آوردند و هجرت كردند و جهاد كردند به مالهاشان و جانهاشان در راه خداى و آنان كه پناه دادند و يارى كردند، ايشان بهرى [اوليتراند] « «2»» به بهرى و آنان كه ايمان آوردند و هجرت نكردند نيست شما را از ولايت «3» ايشان از چيزى تا «4» هجرت كنند و اگر يارى خواهند از شما در دين، بر «5» شماست يارى مگر بر قومى كه ميان شما و ميان ايشان پيمانى باشد، و خداى بدانچه مىكنى بيناست.
؛ و آنان كه كافر شدند بعضى ايشان دوستان بعضىاند «6» ، اگر نكنى باشد فتنهاى «7» در زمين و تباهى بزرگ.
؛ و آنان كه بگرويدند و هجرت كردند و جهاد كردند در راه خداى، و آنان كه پناه دادند و يارى كردند، ايشان مؤمناناند بدرستى، ايشان را بود آمرزش و روزى [با كرامت] «8» . [48- ر].
؛ و آنان كه ايمان آوردند از آن پس و هجرت كردند و جهاد كردند با شما، ايشان از شمااند و خويشان نسب، بهرى اوليترند بر بهرى در كتاب «9» خداى، كه خداى به همه چيزى داناست.
(1). آج، لب: ناراستى.
(8- 2). اساس: ندارد؛ از آو، افزوده شد.
(3). آج، لب: نگهداشت.
(4). آو، بم+ كه.
(5). آو، بم، آن: ور/ بر.
(6). آو، بم، مج، آن: بهرى از ايشان اوليتراند به بهرى.
(7). آج، لب: آشوبى.
(9). آج، لب: نامه.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج9، ص: 149
قوله تعالى: ما كانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرى - الاية. عبد اللّه مسعود گفت: سبب نزول آيت آن بود كه، چون روز بدر اسيران بدر را آوردند، رسول در حقّ ايشان با صحابه مشورت كرد، گفت: چه گوييد «1» در باب اين اسيران؟
ابو بكر گفت: يا رسول اللّه! قومك؛ قوم تواند و خويشان تواند، استبقاء بايد كردن اينان را و رها كردن، باشد كه خداى لطف كند با اينان تا ايمان آرند، از ايشان فديه بستان و اينان را رها كن و آنچه بستانى، به ساز و عدّت كارزارى ديگر كن، كه باشد كه تو را بود با دشمنان.
عمر گفت: يا رسول اللّه! اينان كافرانند و آنان «2» كه تو را تكذيب كردند و از خانه خودت بيرون كردند، اينان را رحمت نبايد كردن و ببايد كشتن، و عقيل را به دست على بازده تا او را بكشد و فلان را به دست من بازده- مردى بود از خويشان او- تا گردنش بزنم.
عبد اللّه رواحه گفت: راى من آن است كه، بفرماى تا اينان جمله را در وادى جمع كنند و خار و هيزم بسيار گرد ايشان در آرى «3» و آتش در اندازى و همه را بسوزى.
عبّاس گفت: قطع رحم خواهد كردن. پس رسول- عليه السّلام- هيچ جواب نداد و برخاست و در حجره شد، مردمان هر كسى چيزى بگفتند «4» . يكى گفت: راى ابو بكر گيرد، و يكى گفت: با راى عمر شود، و يكى گفت: با راى عبد اللّه رواحه كار كند.
رسول- عليه السّلام- بيرون آمد، و گفت: خداى تعالى بعضى دلهاى مردمان نرم كند تا از شير نرمتر باشد، و دلهاى بعضى سخت كند تا از سنگ سختتر باشد.
آنگه روى به اسيران كرد، و گفت: امروز كار شما از دو بيرون نيست: يا اسلام آريد، يا گردن بزنند شما را، يا فديه كنيد خود را. عبد اللّه مسعود گفت: الّا سهيل بن بيضاء را، كه من از او كلمه اسلام شنيدم. رسول- عليه السّلام- هيچ نگفت. عبد اللّه گفت: من بترسيدم سخت تا گمان بردم كه سنگ از آسمان به من فرود آيد تا چرا
(1). اساس+ كه؛ به قياس نسخه آو و اتّفاق نسخهها حذف گرديد.
(2). همه نسخه بدلها: آنانند.
(3). آو، آج، بم، لب، آن: جمع كنى.
(4). آو، آج، بم، لب، آن: مىگفتند.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج9، ص: 150
مداخله كردم در حديث رسول، تا رسول- عليه السّلام- گفت:
الّا سهيل بن بيضاء.
چون دگر روز بود، باز آمدم رسول را ديدم كه دلتنگ نشسته بود و ابو بكر مىگريست، من گفتم: يا رسول اللّه! چه حادثه افتاد؟ مرا بگوى تا من نيز بگريم، و اگر گريه نيايد مرا تكلّف كنم. گفت: بر اصحاب شما مىگريم كه خداى ايشان را عذاب خواست فرستادن، و عذاب به ايشان چنان نزديك بود [48- پ] كه اين درخت به ما، و بنزديك ما درختى بود. و خداى تعالى اين آيت فرستاده بود: ما كانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرى ؛ بصريان خواندند: «ان تكون»، به «تا»، و باقى قرّاء به «يا» ى معجمه من تحت. حجّت قراءت بصريان، آن است كه: اسرى، جمع است و جمع مؤنّث باشد. و حجّت قراءت آنان كه به «يا» خوانند « «1»» ، آن است كه، فعل مقدّم است و تأنيث نه حقيقى است، و فصلى هست ميان فعل و فاعل بقوله: لَهُ . و اخفش اين اختيار كرد. ابو جعفر تنها خواند: اسارى، و باقى قرّاء خوانند «2» . أَسْرى . ابو على گفت: «اسرى»، بر قياس مطرّدتر است در جمع فعيل، و نظيره: جريح و جرحى، و قتيل و قتلى، و عقير و عقرى، و لديغ و لدغى، اين جمله فعلى است به معنى مفعول. و همچنين- چون مصاب «3» فى بدنه باشد هم اين آيد «4» ، كمريض و مرضى، و احمق و حمقى، و سكران و سكرى، و اسارى در جمع اسير خلاف قياس است و انّما شبّهوه بكسلان و كسالى. و ابو الحسن فرق كرد ميان «اسرى» و «اسارى»، گفت: اسرى، اسيران بىبند باشند و اسارى، اسيران با بند باشند. و ازهرى گفت: اسرى، جمع اسير است و اسارى جمع اسرى، فهو اذا جمع الجمع. و اصل كلمه شدّت «5» باشد، و اسير مشدود بود، فعيل به معنى مفعول، و منه قوله: وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ «6» ... ، اى احكمنا خلقهم، و قتب مأسور، اى مشدود بالقدّ، و قوله: حَتَّى يُثْخِنَ فِي الْأَرْضِ ، اثخان، مبالغت در قتل باشد و تغليظ حال من الثّخانة و هى الغلظة و الكثافة. حق تعالى اين آيت بر آن فرستاد كه، هواى صحابه رسول الّا من شذّ عنهم «7» بر آن بود كه، اسيران را نكشند و فديه ستانند؛ چه ايشان را ميل به مال بود و آنچه خداى دانست.
(2- 1). همه نسخه بدلها: خواندند.
(3). اساس: مضاف؛ به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.
(4). اساس: اين آيت آمد؛ ظاهرا روى كلمه آيت خط كشيده شده است؛ متن به قياس با نسخه مل، تصحيح شد.
(5). همه نسخه بدلها: شدّ.
(6). سوره انسان (76) آيه 28.