کتابخانه تفاسیر
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن
سرآغاز
مقدمه تفسير
مقدمه
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج9، ص: 147
هزار مرد كافر را غلبه كنند به فرمان خداى تعالى. اين آيت بلا خلاف ناسخ است و رافع حكم آيت اوّل را، و اين حكم ثابت است و مستقرّ، و هر كه امروز از دو كافر در جهاد روى برگرداند او فاسق بود و مستحقّ ذمّ و عقاب باشد. وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ ؛ و خداى تعالى به معنى «1» نصرت با صابران است، يعنى آنان كه بر ثبات و جهاد و مقاسات آن صبر كنند.
[قوله تعالى] «2» :
[سوره الأنفال (8): آيات 67 تا 75]
[ترجمه]
؛ نباشد هيچ پيغامبرى را كه باشند او را اسيران «3» تا مبالغت كند در كشتن «4» در زمين، مىخواهى مال دنيا و خداى مىخواهد آخرت، و خداى داناست و محكم كار.
اگر نه كتابى است «5» از خداى سابق شده، برسيدى «6» شما را در آنچه گرفتى عذابى بزرگ.
بخورى از آنچه غنيمت گرفتى حلال پاكيزه «7» ، و بترسى از خداى كه خداى آمرزنده و بخشاينده است.
[47- ر]
؛ اى پيغامبر بگو آنان «8» را كه در دست شمااند از اسيران «9» اگر داند خداى در دلهاى شما ايمان «10» بدهد شما را بهتر از آن كه فرا گرفتند «11» از شما و بيامرزد شما را و خداى آمرزنده و بخشاينده است.
و
(1). كذا در اساس و همه نسخه بدلها.
(2). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.
(3). آج، لب: بنديان.
(4). آج، لب: تا خسته نكردى كافران را.
(5). آج، لب: نبشته بودى.
(6). آج، لب: برسيدستى.
(7). آج: پاكيزك؛ لب: پاكيزه ك.
(8). آج، لب: آن كسها.
(9). آج؛ لب: بنديان.
(10). آج، لب: نيكى، يعنى مسلمانى.
(11). آو، بم، آن: فراگرفت.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج9، ص: 148
اگر خواهند خيانت تو، بدرستى كه خيانت «1» كردند با خداى از پيش، تمكين كرد از ايشان و خداى داناست و محكم كار.
[47- پ]
؛ آنان كه ايمان آوردند و هجرت كردند و جهاد كردند به مالهاشان و جانهاشان در راه خداى و آنان كه پناه دادند و يارى كردند، ايشان بهرى [اوليتراند] « «2»» به بهرى و آنان كه ايمان آوردند و هجرت نكردند نيست شما را از ولايت «3» ايشان از چيزى تا «4» هجرت كنند و اگر يارى خواهند از شما در دين، بر «5» شماست يارى مگر بر قومى كه ميان شما و ميان ايشان پيمانى باشد، و خداى بدانچه مىكنى بيناست.
؛ و آنان كه كافر شدند بعضى ايشان دوستان بعضىاند «6» ، اگر نكنى باشد فتنهاى «7» در زمين و تباهى بزرگ.
؛ و آنان كه بگرويدند و هجرت كردند و جهاد كردند در راه خداى، و آنان كه پناه دادند و يارى كردند، ايشان مؤمناناند بدرستى، ايشان را بود آمرزش و روزى [با كرامت] «8» . [48- ر].
؛ و آنان كه ايمان آوردند از آن پس و هجرت كردند و جهاد كردند با شما، ايشان از شمااند و خويشان نسب، بهرى اوليترند بر بهرى در كتاب «9» خداى، كه خداى به همه چيزى داناست.
(1). آج، لب: ناراستى.
(8- 2). اساس: ندارد؛ از آو، افزوده شد.
(3). آج، لب: نگهداشت.
(4). آو، بم+ كه.
(5). آو، بم، آن: ور/ بر.
(6). آو، بم، مج، آن: بهرى از ايشان اوليتراند به بهرى.
(7). آج، لب: آشوبى.
(9). آج، لب: نامه.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج9، ص: 149
قوله تعالى: ما كانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرى - الاية. عبد اللّه مسعود گفت: سبب نزول آيت آن بود كه، چون روز بدر اسيران بدر را آوردند، رسول در حقّ ايشان با صحابه مشورت كرد، گفت: چه گوييد «1» در باب اين اسيران؟
ابو بكر گفت: يا رسول اللّه! قومك؛ قوم تواند و خويشان تواند، استبقاء بايد كردن اينان را و رها كردن، باشد كه خداى لطف كند با اينان تا ايمان آرند، از ايشان فديه بستان و اينان را رها كن و آنچه بستانى، به ساز و عدّت كارزارى ديگر كن، كه باشد كه تو را بود با دشمنان.
عمر گفت: يا رسول اللّه! اينان كافرانند و آنان «2» كه تو را تكذيب كردند و از خانه خودت بيرون كردند، اينان را رحمت نبايد كردن و ببايد كشتن، و عقيل را به دست على بازده تا او را بكشد و فلان را به دست من بازده- مردى بود از خويشان او- تا گردنش بزنم.
عبد اللّه رواحه گفت: راى من آن است كه، بفرماى تا اينان جمله را در وادى جمع كنند و خار و هيزم بسيار گرد ايشان در آرى «3» و آتش در اندازى و همه را بسوزى.
عبّاس گفت: قطع رحم خواهد كردن. پس رسول- عليه السّلام- هيچ جواب نداد و برخاست و در حجره شد، مردمان هر كسى چيزى بگفتند «4» . يكى گفت: راى ابو بكر گيرد، و يكى گفت: با راى عمر شود، و يكى گفت: با راى عبد اللّه رواحه كار كند.
رسول- عليه السّلام- بيرون آمد، و گفت: خداى تعالى بعضى دلهاى مردمان نرم كند تا از شير نرمتر باشد، و دلهاى بعضى سخت كند تا از سنگ سختتر باشد.
آنگه روى به اسيران كرد، و گفت: امروز كار شما از دو بيرون نيست: يا اسلام آريد، يا گردن بزنند شما را، يا فديه كنيد خود را. عبد اللّه مسعود گفت: الّا سهيل بن بيضاء را، كه من از او كلمه اسلام شنيدم. رسول- عليه السّلام- هيچ نگفت. عبد اللّه گفت: من بترسيدم سخت تا گمان بردم كه سنگ از آسمان به من فرود آيد تا چرا
(1). اساس+ كه؛ به قياس نسخه آو و اتّفاق نسخهها حذف گرديد.
(2). همه نسخه بدلها: آنانند.
(3). آو، آج، بم، لب، آن: جمع كنى.
(4). آو، آج، بم، لب، آن: مىگفتند.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج9، ص: 150
مداخله كردم در حديث رسول، تا رسول- عليه السّلام- گفت:
الّا سهيل بن بيضاء.
چون دگر روز بود، باز آمدم رسول را ديدم كه دلتنگ نشسته بود و ابو بكر مىگريست، من گفتم: يا رسول اللّه! چه حادثه افتاد؟ مرا بگوى تا من نيز بگريم، و اگر گريه نيايد مرا تكلّف كنم. گفت: بر اصحاب شما مىگريم كه خداى ايشان را عذاب خواست فرستادن، و عذاب به ايشان چنان نزديك بود [48- پ] كه اين درخت به ما، و بنزديك ما درختى بود. و خداى تعالى اين آيت فرستاده بود: ما كانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرى ؛ بصريان خواندند: «ان تكون»، به «تا»، و باقى قرّاء به «يا» ى معجمه من تحت. حجّت قراءت بصريان، آن است كه: اسرى، جمع است و جمع مؤنّث باشد. و حجّت قراءت آنان كه به «يا» خوانند « «1»» ، آن است كه، فعل مقدّم است و تأنيث نه حقيقى است، و فصلى هست ميان فعل و فاعل بقوله: لَهُ . و اخفش اين اختيار كرد. ابو جعفر تنها خواند: اسارى، و باقى قرّاء خوانند «2» . أَسْرى . ابو على گفت: «اسرى»، بر قياس مطرّدتر است در جمع فعيل، و نظيره: جريح و جرحى، و قتيل و قتلى، و عقير و عقرى، و لديغ و لدغى، اين جمله فعلى است به معنى مفعول. و همچنين- چون مصاب «3» فى بدنه باشد هم اين آيد «4» ، كمريض و مرضى، و احمق و حمقى، و سكران و سكرى، و اسارى در جمع اسير خلاف قياس است و انّما شبّهوه بكسلان و كسالى. و ابو الحسن فرق كرد ميان «اسرى» و «اسارى»، گفت: اسرى، اسيران بىبند باشند و اسارى، اسيران با بند باشند. و ازهرى گفت: اسرى، جمع اسير است و اسارى جمع اسرى، فهو اذا جمع الجمع. و اصل كلمه شدّت «5» باشد، و اسير مشدود بود، فعيل به معنى مفعول، و منه قوله: وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ «6» ... ، اى احكمنا خلقهم، و قتب مأسور، اى مشدود بالقدّ، و قوله: حَتَّى يُثْخِنَ فِي الْأَرْضِ ، اثخان، مبالغت در قتل باشد و تغليظ حال من الثّخانة و هى الغلظة و الكثافة. حق تعالى اين آيت بر آن فرستاد كه، هواى صحابه رسول الّا من شذّ عنهم «7» بر آن بود كه، اسيران را نكشند و فديه ستانند؛ چه ايشان را ميل به مال بود و آنچه خداى دانست.
(2- 1). همه نسخه بدلها: خواندند.
(3). اساس: مضاف؛ به قياس با نسخه آو، تصحيح شد.
(4). اساس: اين آيت آمد؛ ظاهرا روى كلمه آيت خط كشيده شده است؛ متن به قياس با نسخه مل، تصحيح شد.
(5). همه نسخه بدلها: شدّ.
(6). سوره انسان (76) آيه 28.
(7). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: عندهم.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج9، ص: 151
مصلحت در كشتن ايشان صحابه ندانستند، متّفق شدند كه اينان را فديه بايد ستدن و رها كردن. خداى تعالى اين آيت «1» به عتاب به ايشان فرستاد و اگر چه خطاب با رسول است و حوالت اسيران و اضافت ايشان با رسول عتاب با قوم است، في قوله: تُرِيدُونَ «2» عَرَضَ الدُّنْيا .
و قول آن كس كه گفت: رسول داخل است در عتاب، باطل است براى آن كه خداى تعالى توجيه عتاب «3» بجز او كرد و آنچه عتاب «4» بر آن متوجّه است از محبّت دنيا كس نگفت كه رسول ما- صلّى اللّه عليه و آله- به آن موصوف بوده است، بل خداى تعالى دنيا و ملك دنيا بر او عرضه كرد او قبول نكرد.
و مذهب ما آن است كه: رسول- صلّى اللّه عليه و آله- هر چه كرد الّا از وحى منزل نكرد، و اگر از مشورت كرد هم براى آن بود كه او را رخصت داده بودند در مشورت، پس به هيچ وجه بر او عتابى «5» متوجّه نيست. و مال از عرض خواند تشبيها بالعرض الّذى لا يبقى بقاء الاجسام، يعنى همچنان بنماند كه عرض چنان كه بيشترين عرض لا يبقى بود مال و ملك دنيا همچنين باشد. وَ اللَّهُ يُرِيدُ الْآخِرَةَ ، و خداى تعالى آخرت مىخواهد، يعنى براى شما ثواب آخرت و نعيم ابد كه آن را انقطاع نبود و با تعظيم و تبجيل مقرون. و او خداى عزيز و غالب است و حكيم و محكمكار، و در آيت دليل است بر بطلان مذهب مجبّره، براى آن كه خداى تعالى در آيت ارادت «6» خود از ارادت «7» ما منفصل بكرد، گفت: ارادت شما به دنياست، يعنى به عمل و مال دنيا، و ارادت من به عمل آخرت از طاعات. و مذهب مجبّره آن است كه: هر چه مراد ماست، مراد خداى است، بل واجب باشد كه جمله مرادات مراد او بود. بر هر دو مذهب، اعنى مذهب نجّار و مذهب اشعرى، كه اين مريد الذّات «8» گويد خداى را، و او مريد به ارادت قديم، و بر هر دو وجه، واجب باشد كه جمله مرادات مراد او بود؛ پس چون چنين بود، فصل كردن «9» ميان مراد ما و مراد او
(1). آج، لب+ را.
(2). اساس: يريدون، به قياس با قرآن مجيد تصحيح شد.
(3). لب: عقاب.
(4). آو، آج، بم، آن: عقاب.
(5). همه نسخه بدلها: عتاب.
(6). آو، آج، لب: ارادات.
(7). بم، مل، لب: ارادات.
(8). آو، آج، بم: لذاته.
(9). اساس: فصل بايد كردن به قرينه نسخه آو، و اتفاق نسخهها و سياق عبارت لفظ «بايد» زايد مىنمايد.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج9، ص: 152
محال بود.
لَوْ لا كِتابٌ مِنَ اللَّهِ ؛ اگر نه نوشتهاى است از خداى سابق شده. عبد اللّه عبّاس گفت: غنايم بر امّتان ديگر حرام بود، خداى تعالى چنان فرمود ايشان را كه: آنچه حاصل شود از غنايم، در وجه قربان كنند، [49- ر] پس خداى تعالى در «1» لوح محفوظ بنوشت كه: غنيمت و اسيران «2» حلالاند امّت محمّد را- صلّى اللّه عليه و آله. چون روز بدر بود مسلمانان حرص نمودند بر غنيمت و فداء اسيران. خداى تعالى اين آيت بفرستاد و گفت: اگر نه آنستى كه در لوح محفوظ بنوشته است «3» كه حلال است شما را غنيمت، به شما رسيدى بدانچه كرديد عذابى عظيم «4» . حسن و مجاهد گفتند و سعيد جبير: اگر نه آنستى كه خداى تعالى بنوشت در لوح محفوظ كه عذاب نكند اهل بدر را. ابن جريج گفت: اگر نه آنستى كه من بنوشتهام كه اينان را كه مهتدى شدند اضلال نكنم، و ذلك قوله: وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْ حَتَّى يُبَيِّنَ لَهُمْ ما يَتَّقُونَ «5» ... ، و آن كه هيچ كس را عذاب نكنم تا بيان نكنم ايشان را.
شما را عذابى عظيم رسيدى بدانچه گرفتيد از غنيمت. محمّد بن سيرين روايت كرد از عبيدة السّلمانى كه رسول- عليه السّلام- صحابه را گفت در باب اسيران بدر- و ايشان هفتاد مرد بودند: كدام اختيار كنيد؟ خواهيد بكشيد ايشان را و شما مسلّميد از آفت، و اگر خواهيد فدا بستانيد و باز فروشيد ايشان را به عدد ايشان از شما بكشند ايشان وقتى دگر. ايشان اختيار فدا كردند و شهادت، لا جرم روز بدر هفتاد مرد را باز فروختند و روز احد هفتاد مرد را از مسلمانان بكشتند.
فَكُلُوا مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلالًا طَيِّباً ، گفت: بخوريد از آنچه به غنيمت برگرفتيد حلال پاك «6» .
ابو هريره روايت كرد از رسول- صلّى اللّه عليه و آله- كه گفت: خداى تعالى غنيمت حلال نكرد بر آنان كه پيش ما بودند و بر ما حلال كرد، از آن جا كه ضعف و
(1). آو، آج، بم: از.
(2). اساس: اسبان؛ ظاهرا تحريفى در كلمه پديد آمده؛ به قياس نسخه آو، و اتّفاق نسخ، تصحيح شد.
(3). همه نسخه بدلها: بنوشتهام.
(4). مل+ قوله: فِيما أَخَذْتُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ .
(5). سوره توبه (9) آيه 115.
(6). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: پاكيزه: مل، مج: طيّب.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج9، ص: 153
عجز ما ديد. عبد اللّه عبّاس گفت، رسول- صلّى اللّه عليه و آله- گفت: خداى تعالى مرا پنج چيز داد كه هيچ پيغامبر را نداد پيش از من.
زمين را مسجد «1» و طهور من كرد تا هر كجا رسم نماز كنم و هر گه كه آب نيابم به خاك تيمّم كنم، و هيچ پيغامبر را نماز روا نبودى مگر در محرابش.
و مرا ترس دادند در دلهاى دشمنان تا هر كجا من روم «2» ، يك ماهه راه ترس من از پيش من مىشود.
سديگر آن كه: خداى تعالى پيغامبران را به خاصّه و قوم خود فرستاد جز من كه مرا به جنّ و انس فرستاد.
و پيغامبران ديگر، خمس از مال «3» جدا كردندى تا آتش بيامدى و بخوردى آن را و مرا فرمودند تا بر قوم خود قسمت كنم.
پنجم: هر پيغامبرى را مرادى بدادند، و حاجت من شفاعت من كرد [ند] «4» ذخيره براى امّت من.
فَكُلُوا ، لفظ او، امر است و مراد اباحت است، «من»، شايد تا تبعيض بود و شايد كه تبيين بود و «ما»، موصوله است بمعنى الّذى. حَلالًا طَيِّباً ، نصب او بر حال است از مفعول، يعنى در آن حال كه حلال و پاكيزه است. وَ اتَّقُوا اللَّهَ ؛ از خداى بترسيد كه خداى تعالى غفور و رحيم است، آمرزنده و بخشاينده است.
يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِمَنْ فِي أَيْدِيكُمْ مِنَ الْأَسْرى ، آنگه امر كرد رسول را- عليه السّلام- گفت، بگو اين اسيران را كه در دست تواند كه: اگر خداى تعالى در دل شما خيرى داند، يعنى ايمان، و گفتند: مراد نيّت و عزم بر خير و طاعت است، و حمل كردن بر عموم افعال قلوب از باب خير اوليتر باشد.
ابو عمرو خواند و ابو جعفر «5» : من الاسارى، باثبات الالف بين السّين و الرّاء، و باقى قرّاء خواندند: مِنَ الْأَسْرى .
يُؤْتِكُمْ خَيْراً ، شما را بدهد به از آن كه [از] «6» شما گرفته باشند «7» و بر سرى
(1). همه نسخه بدلها، بجز مج: زمين بمسجد.
(2). همه نسخه بدلها، بجز مل: مى روم.
(3). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج+ خود.
(4). اساس: ندارد؛ از آو، افزوده شد.
(5). همه نسخه بدلها، بجز مل و مج: ابو حفص.
(6). اساس: ندارد؛ از آو، افزوده شد.