کتابخانه تفاسیر
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن
سرآغاز
مقدمه تفسير
مقدمه
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج20، ص: 288
نفسك فجاوزها و قد فزت، گفت: نفس تو است، از او در گذر و رستى. و اين معنى نزديك است به قول قتاده، براى آن كه مراد مخالفت هواى نفس است و تكلّف «1» او با صعود عقبه ماند، و معنى آيت و نظم او على احد الوجهين باشد بر اختلاف اين اقوال كه رفت، براى آن كه قديم تعالى تفسير داد عقبه را في قوله: وَ ما أَدْراكَ مَا الْعَقَبَةُ، فَكُّ رَقَبَةٍ ، كأنّه قال: هى فكّ رقبة.
بر قول آنان كه گفتند: مراد به «عقبه» تكليف است، گفتند: اين شرح و بيان آن است كه اين عقبه، آزاد كردن گردنى باشد با «2» طعام دادن مسكينى بر آن تأويل كه از قتاده حكايت كرده شد. و بر قول آنان كه گفتند: «عقبه» دوزخ است يا صراط است، يا واديى است، يا عقبه قيامت است، تقدير محذوفى كرد، گفت تقدير آن است كه: و ما أدريك ما اقتحام العقبة إنّها من «3» فكّ رقبة أو اطعام، تو چه دانى اى محمّد كه اين عقبه به چه گذارند، به اين چيزها كه در عقب آيت هست: از فكّ رقبت و طعام دادن مسكين على حذف المضاف و اقامة المضاف إليه مقامه لدلالة الكلام عليه چه اگر اين تقدير نكنند معنى مستقيم نشود.
حق تعالى گفت: اقتحام اين عقبه و باز گذاشتن او به اين توان كردن كه اين تكاليف را امتثال كنند، منها: فَكُّ رَقَبَةٍ ، از آن جمله آن كه گردن [130- ر] آن كه در بند بندگى او باشد، يا در بند وام يا ديت يا مانند اين باشد، آزاد كند و بگشايد. و «فكّ» و «فتق» و «فرق» و «فلق» نظايراند. و قرّاء خلاف كردند در اين. ابن كثير و ابو عمرو و كسائي و رشاد «4» و ابو رجاء و حسن بصرى بخواندند: و فكّ رقبة و أطعم، على الفعل، و رقبة منصوب بوقوع الفعل عليه. باقى قرّاء بر اسم خواندند مرفوع على انّه خبر المبتدإ المحذوف «5» ، تقديره هى فكّ رقبة أو
(1). آج: تكليف.
(2). آج يا.
(3). آج و ديگر نسخه بدلها: هو.
(4). آج و ديگر نسخه بدلها: و در شاذّ.
(5). كا، آد، گا: خبر مبتدا محذوف.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج20، ص: 289
اطعام. و ابو عبيده «1» و ابو حاتم اختيار اين كردند براى آن كه تفسير اسم است، و تفسير اسم، به اسم، اوليتر باشد از آن كه به فعل. فرّاء و بعضى دگر گفتند «2» اختيار آن كردند لعطف الفعل عليه في قوله: ثُمَّ كانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا «3» .
أَوْ إِطْعامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ ، يا طعام دادن در روزى خداوند گرسنگى «4» روزى گرسنه، من باب قولهم: ليل قائم و نهار صائم.
يَتِيماً ذا مَقْرَبَةٍ ، نصب «يتيما» بر عمل مصدر است كه مصدر عمل فعل خود كند، تقول: عجبت من ضرب زيد عمرا، أى من أن يضرب زيد عمرا. ذا مَقْرَبَةٍ ، خداوند خويشى و نزديكى، چنان كه گفت: وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى «5» .
و بعضى دگر گفتند: ذا مَقْرَبَةٍ ، از قرابت نيست، بل از قرب است كه تهيگاه « «6»» باشد، يعنى ذا خاصرة مطويّة متلاصقة من الجوع، تهيگاه «7» به هم آمده از گرسنگى.
أَوْ مِسْكِيناً ذا مَتْرَبَةٍ ، [اى] «8» ذا فقر و حاجة، يقال: ترب الرجل إذا افتقر حتّى لصق بالتراب من الفقر و الذلة، از درويشى با خاك برابر باشد به مذلّت، چنان كه مسكين گويند لسكون حركاته، و فقير گويند لانكسار فقار ظهره. و گفتند: براى آن كه مأواى او خاك باشد [130- پ]، فرش و بسطى ندارد. و ابو حامد الخارزنجي گفت: «متربة» از تربت است، و هى شدّة الحال، قال الشّاعر:
و كنّا اذا ما الضيف حل بأرضنا
سفكنا دماء البدن في تربة الحال
براء بن عازب روايت كرد كه: اعرابيي بنزديك رسول آمد- صلوات اللّه عليه- و گفت: يا رسول اللّه! علمني عملا يدخلني الجنة، گفت: يا رسول اللّه مرا علمى بياموز كه مرا به بهشت برد، رسول- عليه السلام- گفت: اگر چه سؤال به لفظ
(1). كا، آد، گا: ابو عبيد.
(2). اساس+ گفتند، با توجّه به آج و ديگر نسخه بدلها زايد مىنمايد.
(3). سوره بلد (90) آيه 17.
(4). كا، آد، گا+ و.
(5). سوره بقره (2) آيه 177.
(7- 6). اساس: تهى گاه.
(8). اساس: ندارد، با توجّه به آج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج20، ص: 290
مختصر گفتى، به معنى بزرگ است. برو عتق نسمت كن و فكّ رقبت. گفت: يا رسول اللّه: نه هر دو يكى باشد؟ گفت: نه، «عتق» آن باشد كه تو برده خود را آزاد كنى، و «فكّ» آن باشد كه او را بر بها دادن خود يارى دهى، يعنى مكاتب را و منحت روان دارى، يعنى شتر و گوسفند بدهى تا يك دو روز مردمان درويش بدوشند و به شير آن منتفع شوند، و عطا و مبرت بازنگرى از خويشان و اگر چه ظالم باشند. اگر اين نتوانى كردن، گرسنه را طعام ده و تشنه را آب ده و مرا معروف كن و نهى منكر كن. اگر اين نيز نتوانى كردن، زبان نگاه دار الّا از خيرى.
ثُمَّ كانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا ، عطف است على قوله: فَلَا اقْتَحَمَ ، و «فكّ» و «أطعم» على قراءة من قرأبهما، پس از آنان باشد كه ايمان آرند به خداى و عمل صالح كنند. وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ ، و يكديگر را اندرز كنند به صبر كردن «1» و به رحمت كردن بر يكديگر. و «مرحمت «2» » مصدر است و هى مفعلة من الرحمة.
أُولئِكَ أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ ، ايشان مردمان دست راست باشند، مفعلة من اليمين، و اين به موضع لايق باشد، يعنى به ره «3» دست راست به بهشت روند [131- ر].
وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِنا هُمْ أَصْحابُ الْمَشْأَمَةِ ، و آنان كه به آيات ما كافر باشند، اصحاب دست چپ باشند، يقال: خرجت يمنة و شأمة، و لا يقال شملة، و منه اليمن فى التقوى و الشوم فى التطير، و منه اليمن و الشّام لانهما على يمين القبلة و شمالها.
عَلَيْهِمْ نارٌ مُؤْصَدَةٌ ، بر ايشان آتشى باشد در فروگرفته و بسته. ابو عمرو و حمزه و يعقوب «مؤصدة» خواندند به همز « «4»» ، و دگر قرّاء بى همز. فرّاء و ابو عبيد گفتند: اين دو لغت است. اصدت الباب و أوصدته لغتان، و بعضى دگر گفتند:
همز « «5»» به معنى اطباق باشد، و ترك همز «6» به معنى اغلاق- و اللّه الموفّق.
(1). كا، آد، گا+ و تواصوا بالمرحمة، و اندرز كنند.
(2). كا: رحمت.
(3). كا، آد، گا: به جانب.
(6- 5- 4). آج: همزه.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج20، ص: 291
سورة الشمس
اين سورت مكّى است و پانزده «1» آيت است و پنجاه و چهار كلمت است و دويست و چهل و هفت حرف است. و ابى كعب روايت كرد از رسول- عليه السلام- كه او گفت: هر كه او سورة الشمس بخواند، خداى تعالى او را چندان ثواب دهد كه ثواب آنان باشد كه هر چه آفتاب و ماه «2» بر او تابد «3» به صدقه داده باشند «4» .
[سوره الشمس (91): آيات 1 تا 15]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
[ترجمه]
به حقّ آفتاب و چاشتش.
و به حقّ ماه چون از پى او مىرود.
و روز چون روشن كند.
و به حقّ شب چون بپوشاند آن را.
و به آسمان و بناى آن.
(1). اساس: هشده/ هجده، با توجّه به آج و ديگر نسخه بدلها.
(2). آج: ماهتاب.
(3). كا: تافته باشد، آد، گا: تابيده باشد ثواب.
(4). كا، آد، گا: صدقه بنويسند، آج+ صدق رسول اللّه- صلى اللّه عليه و آله.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج20، ص: 292
و زمين و گستردگى آن.
و تن و راستى آن.
الهام داد او را بىسامانى و پرهيزگارىاش «1» .
ظفر يافت آن كس كه پاك داشت آن را.
و نوميد شد آن كه بپالود آن را.
دروغ داشتند ثمود به عصيانشان.
چون انگيخته شد بدبختترين ايشان.
گفت ايشان را پيغامبر خداى، شتر خداى و آبخورش «2» او.
دروغ داشتند او را و بكشتند آن را هلاك كرد بر ايشان خدايشان به گناهشان راست بكرد آن را.
و نترسيد عاقبت آن.
قوله: وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها ، حق تعالى قسم كرد به اين چيزها «3» و بيان قسم او رفته است پيش از اين. اوّل قسم كرد به آفتاب و چاشت او، و براى آن اين وقت را تخصيص كرد به او و اضافت كرد با او كه در آن وقت ارتفاع او باشد و نزديك استواى او در قطب آسمان. مجاهد گفت: ضُحاها ، ضوءها، روشناى «4» آفتاب خواست. قتاده گفت: به «ضحى» جمله روز خواست [مقاتل گفت: گرماى او خواست] «5» ، بيانش قوله: لا تَظْمَؤُا فِيها وَ لا تَضْحى «6» .
(1). اساس: پرهيزگاريش.
(2). اساس: آب خورش.
(3). آد، گا: دو چيز.
(4). آج و ديگر نسخه بدلها: روشنايى.
(5). اساس: ندارد، با توجّه به آج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.
(6). سوره طه (20) آيه 119.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج20، ص: 293
وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها ، أى تبعها، به حقّ ماه چون از پى آفتاب برود، يقال: تلوت الرجل اذا تبعته اتلوه تلوا. ابن زيد گفت: ماه از پى او «1» رود، و در اوّل ماه چون آفتاب بر آيد، ماه از پى ماه او بر آيد، و در آخر ماه تابع او باشد. در غروب چون آفتاب فرو شود [132- ر]، ماه از پى او فرو شود. حسن بصرى گفت: إذا تليها ليلة الهلال، چون از پى او رود آن شب كه نو شود. و گفتند: از پى او مىرود و از او نور مىستاند، چه «2» ماه هم آن رنگ دارد كه در اوايل ماه بينند او را بى نور، چندان كه ملاقات او بيشتر باشد با آفتاب، نورانىتر بود تا شب بدر كه به يكديگر «3» مقابل شوند جمله نورانى شود.
وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها ، و به حقّ روز كه آفتاب را روشن كند، يعنى آفتاب را پديد آرد و پيدا كند، چه آفتاب در روز پديد آيد و در شب در زير زمين بود- على اختلاف الأقوال فيه. و گفتند «4» : «ها» كنايتى است از نامذكورى، يعنى إذا جلّى الظلمة، چون روشن كند تاريكى را.
وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشاها ، و به حقّ شب چون باز پوشد آفتاب را، چه آفتاب در شب نا پيدا بود.
وَ السَّماءِ وَ ما بَناها ، در او [دو] «5» قول گفتند: يك قول آن است كه «ما» به معنى «من» است، چنان كه گفت: فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ «6» ، أى من طاب، و قوله: وَ لا تَنْكِحُوا ما نَكَحَ آباؤُكُمْ مِنَ النِّساءِ «7» . و قولى ديگر آن است كه:
«ما» مصدرى است، يعنى و السماء و بنائها، به حقّ آسمان و آن كه آن را بنا كرد، بر قول اوّل يعنى خداى- عز و جل. و بر قول دوم: به حقّ آسمان و بناى آن، چنان
(1). كا، آد، گا: آفتاب.
(2). آج و ديگر نسخه بدلها+ جرم.
(3). آج: كه نيك.
(4). كا، آد، گا+ ضمير.
(5). اساس: ندارد، با توجّه به آج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.
(6). سوره نساء (4) آيه 3.
(7). سوره نساء (4) آيه 22.
روض الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، ج20، ص: 294
كه گفت: وَ ضاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ «1» ، أى برحبها، و قوله: بِما غَفَرَ لِي رَبِّي «2» ، أى بغفران الله.
وَ الْأَرْضِ وَ ما طَحاها ، و به حقّ زمين. و «ما» همچنان محتمل است آن دو وجه را. و به حقّ آن خداى كه زمين بگسترد، يا به حقّ زمين و بسط او و گستريدگى «3» او، يقال: طحا يطحو طحوا، و دحا يدحوا دحوا إذا بسط و مد، قال علقمة:
طحا بك قلب فى الحسان طروب
و تطاحى القوم اذا تدافعوا دفعا [132- پ] شديد الانبساط.
وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها ، «ما» «4» محتمل است آن دو وجه را «5» ، چنان كه «6» مصدرى و [يكى به] «7» معنى «من»، و به حقّ نفسى و تسويت او و استقامت و تعليل او در خلقت، يا به حقّ نفسى و به حقّ خدايى كه او را بيافريد نكو آفريد. حسن گفت: مراد به «نفس» آدم است و تسويت او در خلقت كه خداى تعالى او را منتصب «8» آفريد و دگر حيوان را منبطح «9» .
فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها ، الهام داد، يعنى اعلام كرد و تعريف كرد او را ره خير و شر و طريق طاعت و معصيت، و او را مخيّر كرد در اين هر دو تا اگر خواهد اختيار خير كند مستحقّ ثواب شود يا اختيار شرّ كند مستحقّ عقاب شود. و گفتند:
مراد به الهام توفيق و خذلان است كه تقوى و فجور به توفيق و خذلان او كنند.
قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها ، اين جواب قسم است و «لام» در او مضمر است، و التقّدير «10» : لقد أفلح، چه جواب قسم چون موجب باشد از «لام» مستغنى نباشد،
(1). سوره توبه (9) آيه 25.
(2). سوره يس (36) آيه 27.
(3). آج: گسترگى، كا، آد، گا: گستردگى.
(4). كا، آد، گا+ هم.
(5). آج: از دو وجه.
(6). كا، آد، گا: يكى.
(7). اساس: ندارد، با توجّه به آج و ديگر نسخه بدلها افزوده شد.
(8). كا، آد، گا: مستوى.
(9). آج: مسطّح.