کتابخانه تفاسیر

آيا با طلوع عقل فطرى از افق غرائز و حواس كمال مطلوب حاصل شده و در اينجا تربيت و هدايت متوقف ميگردد؟ با آنكه طليعه فطرت تنها آمادگى براى جهش و آزادى از جهان حيوانات است، عقل فطرى پيوسته در بند و پا بسته حواس و غرائز بلكه محكوم آنها مى‏باشد، و شعاعهاى كوتاه و كم نور آن حق و باطل را در نظر و صلاح و فساد را در عمل از هر جهت روشن نميسازد، و در معرض طغيان و كوران هواها و شهواتى كه از منفعت و لذت جويى و غرائز بر انگيخته مى‏شود خاموش و محكوم ميگردد چنان كه گويا چنين جهش و تحولى در حيات وجود نيافته. اگر پرتو هدايتى بكمكش نرسد و مستقل و حاكمش نگرداند تكامل متوقف بلكه معكوس مى‏گردد، پس هدايت نهايى كه هدايت دين- وحى و الهام- است به قانون خلقت كه همان قانون تكامل است ناچار بايد باشد، در مسير احتياج تجربيات و اكتشافات مى‏تواند عقل فطرى را آماده و مقتدر سازد ولى مستقل و آزاد و حاكم نمى‏گرداند، بفرض آنكه با كندى و طول زمان تك تك مردمى باين مقام رسند، سرعت و عموميت ندارد.

هدايت غريزى و حسى و فطرى بيرون از اراده و خواست است، پس از طلوع فطرت كه سر آغاز اراده و اختيار است تكميل و استقلال و استقامت عقل فطرى مربوط به اراده و خواست يعنى آمادگى و قابليت اختيارى مى‏باشد، پس مقصود از اين دعاء- اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ‏ - هدايت گذشته غير اختيارى نيست؛ اگر «ما» اشاره بحقيقت و فصل مميّز انسان كه همان عقل فطرى و استعدادى است باشد، در اين دعاء درخواست دوام هدايت و تكميل آنست، يعنى پرده غفلت و جهل را از عقل ما بردار و از انحراف و لغزشش باز دار و بفعليت و كمالش رسان و مستقل و مستقيمش بدار و ادراكات اجمالى و نظرى ما را اكتسابى و تفصيلى ساز، و اگر «ما» مربوط بمجموع جنس و فصل انسان باشد، يعنى همه قوا و غرائز و ادراكات ما را در پرتو هدايت هم آهنگ و مستقيم پيش ببر، و چون استعداد كمالى همه موجودات و جنبندگان در سرشت‏

پرتوى از قرآن، ج‏1، ص: 39

انسانى تحقق يافته، مى‏تواند اين دعا زبان استعداد همه باشد، يعنى همه را بر اين صراط تكامل مستقيم بدار.

خلاصه، هدايت دين است كه عقل فطرى را مستقيم ميدارد و در روابط عمومى و هر جانب زندگى و آثار خير و شر را مينماياند ...: « فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها ... » چون نظام دينى و تعليم دستورات و مقررات كلى و بيان معارف مبدء و معاد بوسيله پيمبران تبليغ و تكميل شده پس مانند هدايت غريزى و فطرى مورد درخواست بنده نيست، آنچه پيوسته بايد درخواست شود هدايت در تشخيص و تطبيق است، تا بعنايت و لطف ربوبى معارف آن را بفهمد و نيات و اعمال خود را با آن منطبق گرداند، چون از اين جهت همواره انسان در معرض انحراف و لغزش است پس بايد ايندعاء هميشگى باشد.

از نظر روايات‏

از امير المؤمنين (ع) در تفسير اين آيه چنين است: «آن توفيق كه در گذشته روزگار ما را باطاعت تو داشته پيوسته دار تا در آينده عمر هم ترا اطاعت نمائيم.» از صادق (ع): «يعنى ما را بملازمت راهى رهنمايى نما كه بدوستى و بهشت رساند، و از هواها و آرايى كه ما را دچار رنج و فناء ميگرداند باز دار.» چنانچه از اين دو روايت بر مى‏آيد مقصود از طلب هدايت دوام اطاعت و نگهدارى از هواها و آرائيست كه بصورت دين در مى‏آيد و موجب انحراف از صراط مستقيم مى‏شود چه رنگ و صورت غرور انگيز انحرافهاى دينى خطرش از بيدينى بيش است.

اگر فاتحة الكتاب از سوره‏هاى اول باشد- چنان كه از بعضى روايات استفاده ميشود و جزء نماز است- مسلمانان اول درخواست توضيح و بيان بيشتر را به وسيله وحى مى‏نمودند، پس از آن ديگر مسلمانان بايد پيوسته طلب فهم و تشخيص و اجتهاد را نمايند.

بنا بر آنچه گفته شد صراط- همانگونه كه در روايات از رسول خدا و ائمه هدى رسيده-:

«اسلام و آئينى است كه جز آن پذيرفته نيست» «صراط مستقيم در دنيا چنان راهى است كه از غلو باز دارد و از تقصير برتر آرد و راه رو را مستقيم گرداند، و در آخرت راه بسوى‏

پرتوى از قرآن، ج‏1، ص: 40

بهشت است». مضمون روايت ديگرى كه مرحوم فيض در تفسير صافى آورده چنين است:

صورت و حقيقت انسانيت راه مستقيم بسوى هر خير و پلى است كه در ميان بهشت و جهنم كشيده شده»- صورت حقيقى انسان عقل فطرى است كه بوسيله راهنمايى دين بايد مستقل و آزاد گردد، بنا بر اتحاد عاقل و معقول راه و راه رو يكى مى‏شود كه پيوسته نتيجه را مقدمه قرار ميدهد و مقدمه بنتيجه ديگر ميرساند، و هر فكر و ادراك تازه‏اى منشأ عمل و اثر ميگردد و اعمال و آثار منشأ اخلاق و ملكاتى مى‏شود، همى در فكر و اخلاق و آثار و مكتسبات پيش مى‏رود.

در چند روايت ديگر از طريق خاصه: «صراط مستقيم امير المؤمنين، ائمه هدى، معرفت آنان است» چون نمونه كامل عقل مستقل ايمانى و فضائل خلقى و روش عالى عمل اينها هستند، شناسايى و خلق و عملشان از هر انحراف و لغزشى باز ميدارد، و نظر داشتن بسمت حركتشان بسوى صراط هدايت پيش مى‏برد.

چنان كه امير المؤمنين ع در خطبه 93 نهج البلاغه ميگويد:

«انظروا اهل بيت نبيكم فالزموا سمتهم و اتبعوا اثرهم، فلن يخرجوكم من هدى و لن يعيدوكم فى ردى، فان لبدوا فالبدوا و ان نهضوا فانهضوا و لا تسبقوهم فتضلوا، و لا تتأخروا عنهم فتهلكوا»

يعنى: چشم باهل بيت پيمبر خود داشته باشيد و ملازم سمت حركت آنها باشيد، و از آثار آنان پيروى نمائيد، چه آنان شما را از صراط هدايت هيچگاه بيرون نميبرند، و بسوى پرتگاه گمراهى باز نميگردانند، اگر بجاى ايستادند بايستيد، اگر بپاى خاستند برخيزيد، از آنها پيشى نگيريد تا گمراه شويد، و عقب نمانيد تا هلاك گرديد.

از امام صادق (ع): «صراط راه بسوى شناسايى خداست، و آن دو صراط است، صراط در دنيا و صراط در آخرت، صراط در دنيا امام مفترض الطاعه است، كسى كه در دنيا او را بشناسد و پيروى از هدايتش نمايد از صراطى كه پل جهنم است در آخرت ميگذرد، كسى كه او را نشناسد قدمش مى‏لغزد و در آتش جهنم پرت ميگردد.» از آنچه تا اينجا در معناى صراط گفته شد و از مضمون ديگر آيات و روايات چنين مى‏فهميم كه صراط را حقيقت و واقعيتى است كه همان راه تكامل و قرب بمبدء

پرتوى از قرآن، ج‏1، ص: 41

كمال است و بحسب عوالم و مراتب ادراك بشرى به صورتها و تعبيرات مختلف درآمده، و تعبير نهايى از آن پل روى جهنم است كه صاحبان عقل و تكليف بايد از آن بگذرند، اين مانند هر حقيقتى است كه آن را عقول و ادراكات بشرى باندازه قدرت و ضعف تفكر بصورتى درك مينمايد و در عالم خيال و حس نيز بصورتهاى مختلفى در مى‏آيد، چنان كه راه و روش و هدفهاى هر فردى در رفت و آمدها و زندگى روزانه‏اش بصورتى در مى‏آيد كه در عالم خيال و عقل صورت ديگرى دارد و در خواب چون راه هموار آسان يا راه‏هاى پر پيچ و خم تاريك و پرتگاه‏هاى هراس انگيز مى‏نمايد، عقل آزاد و طريق كمال در حقيقت راه يا پلى است بالاى پرتگاه شهوات و هواها آن كس بآسانى ميتواند از آن بگذرد كه نور ايمان رهنما و نيروى عمل نگهدارش باشد و پيروى از امام بحق نمايد، با اين نور و نيرو و جذبه ميتوان از جاذبه غرائز رهايى يافت و از ميان آتش شهوات برتر آمد و از انحراف بافراط و تفريط مستقيم گرديد و شتابان يا چون برق- چنان كه در روايات آمده- عبور كرد، و در هر انديشه و خلق و عمل كوچك و بزرگى هدايت بصراط مستقيم را خواست و چشم به پيشواى حق داشت، سستى اين جاذبه و غفلت از اين دعاء موجب انحراف و سقوط است، چنان كه انحراف بسوى شهوات شعله‏هاى حرص و طمع را مى‏افروزد و قواى خير و حق جويى و عفت و غيرت را مى‏سوزد و محيط چنين مردمى را سراسر خشم و بدبينى و بد انديشى و حق كشى فرا مى‏گيرد، تفريط يا تعطيل غرائز هم موجب فقر و زبونى و سقوط فكر و اخلاق و اجتماع است، اين راه وسط- چنان كه در روايات آمده- بس باريك و دشوار است و جز با كشش ايمانى و اخلاص و بصيرت نتوان پيمود.

صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ ... : نعمت بمعناى آسايش، وسيله زندگى است، براى آدمى كه موجودى انديشنده رونده است جز هدايت براه مستقيم كه پس از تشخيص مقصد و مطلوب است آسايشى نيست- ان الحياة عقيدة و جهاد- رهرو و مسافرى كه سر منزل و راه را بشناسد رنج سفرش آسان ميشود و از كم و كاست زاد و توشه نميهراسد، مال برايش وبال و خود و هر چه دارد در معرض فناء و زوال است،- هر كه وى از راه حق گشتى جدا- بينوا

پرتوى از قرآن، ج‏1، ص: 42

شد گر چه دارد صد نوا. در آيه ديگر صاحبان اين نعمت را بحسب مراتب بيان كرده:

وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ‏ آنان كه خدا و رسول را اطاعت كردند پس اين بزرگان همراه كسانى‏اند كه خداوند بر آنها نعمت ارزانى داشته از پيمبران و تصديق كنندگان نخستين و شهيدان و شايستگان» قافله‏هايى كه وارد عرصه اين جهان شدند و در گذشتند با آثار نيك و بد و خير و شرى كه از خود باقى گذاردند، صراط مستقيم و غير مستقيم را رسم نمودند، آنچه داشتند و بخود بسته بودند فانى شده نتيجه و اثر باقى آمد و رفتشان همين بوده، عموم مردم اينگونه حقايق را با توجه بامثال و نمونه‏هاى تاريخى مى‏توان درك و تصوير نمايند، بلكه تاريخ جز اعمال و حركات مستقيم و غير مستقيم گذشتگان نيست، ديگر مطالب نتايج و آثار آن اعمال است. گذشتگان بشر با همه آداب و رسوم و قدرت و تمدنشان مانند جانوران ريز و درشت يا در صراط مستقيم تكامل پيش رفتند و فرد و نوع و آثار خود را باقى گذاردند؛ يا متوقف شده بزودى منقرض شدند، و يا منحرف شده پس از چندى از ميان رفته‏اند، اين روح و فلسفه تاريخ امم و ملل است، و درباره هر زنده و متحركى صادق است.

در روايات «مغضوب عليهم» تطبيق بر يهود شده، «ضالّين» تطبيق بر نصارى، با توجه بوضع روحى و اخلاقى يهود و نصارى اينان مصداق واضح‏اند، زيرا طرز تفكر عمومى يهود سرپيچى از حق و كمال است، يهود از جهت تربيت نژادى و غرور دينى جهان و مردم جهان را ملك و مال خود ميداند و چنين معتقد است كه خدا خداى يهود و دنيا از آن يهود و مردم آن بردگان يهود و سراى جاودان براى يهود است، اثر اينگونه عقيده و غرور كشته شدن روح خير و رحمت و عواطف و فضائل انسانى است، مردمى كه اين معانى و فضائل را فاقد شدند روح تكامل و قدرت معنوى نخواهند داشت، بجاى قدرت معنوى بماده و پول بيش از حد علاقمند مى‏شوند و بدون هيچگونه خدمت و مبادله درستى از هر راه بهر صورت هدفشان جمع ثروت مى‏گردد تا آنجا كه كوشش براى علم و صنعت و انتساب بآيين هم در نظر آنها مقدمه براى قدرت مالى است، اين خلق و روحيه است كه آنها را مورد خشم خدا و خلق و نظامات عالم قرار داده و از

پرتوى از قرآن، ج‏1، ص: 43

تكامل معنوى و فضائل خلقى كه علم هم وسيله براى آنست بازداشته،- غضب، حالت نفسانى و اثرش دور داشتن است، بخلاف رحمت، غضب مانند هدايت بخداوند نسبت داده نشده، زيرا هدايت لطف مخصوص خداوند و غضب اثر خلق و عمل است، هدايت تنها از او، غضب از محيط و هستى منعكس ميگردد.

نصارا گر چه از جهت كمالات عقلى و خلقى و عواطف انسانى پيش رفتند ولى در آن زمان بركنارى از زندگى و بريدن علاقه زن و فرزند و دنيا را شرط رستگارى و كمال معنوى پنداشتند و از صراط مستقيم منحرف و گمراه گشتند، اين توجه افراطى بثروت و ماديات كه اساس و پايه تمدن غربى مسيحى است و دنيا را مضطرب كرده و آسايش را از ساكنين اين سياره ربوده واكنش همان تفريط و رهبانيت ساختگى است.

عطف به لا، اين را ميرساند كه اينها دو دسته ممتازند و مغضوب عليهم كه با «غير» آمده فاصله‏اش از صاحبان نعمت بيشتر از ضالين است يا در جهت مقابل قرار گرفته، و گمراهان «ضالين» چون راهى دارند و گمند بدسته نخستين نزديكترند، « وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ قالُوا إِنَّا نَصارى‏ .»

با ديده پاك عقل فطرى‏

اكنون كه از حمدستان (بوستان حمد) دور مى‏شويم بار ديگر نظرى بآيات آن نمائيم، آدمى كه با فطرت درخشان و پاك چشم باين عالم مى‏گشايد سراسر آن را جمال و نعمت، و كمال و حكمت مينگرد، و در درون خود خواست و جنبشى شديد بسوى كمال و بقاء احساس مينمايد، ناچار جمال و نعمت و حكمت هستى عقلى فطرى را بسوى اصل و سرچشمه آنها پيش ميبرد و ظهور اينها را از مبدء غير متناهى در كمال و هستى درك مينمايد و زبانش به كلمه « الْحَمْدُ لِلَّهِ‏ » گويا ميگردد، آن مبدئى كه عنايت تربيتش با دو گونه رحمت همه عوالم را فرا گرفته، و اعمال و آثار را با تصرف مالكانه‏اش بسوى بقاء ميبرد- اينجا است كه خواست و مطلوب و مقصود حقيقى خود را در پرتو اين صفات مى‏يابد، چون مطلوب را تشخيص داد از پراكندگى بسوى او مى‏گرايد و تنها از او كمك مى‏جويد: « إِيَّاكَ نَعْبُدُ ... » پس از اين درك و تشخيص‏

پرتوى از قرآن، ج‏1، ص: 44

و آمادگى نيازمند براهى است كه در آن انحراف و لغزش و توقف نباشد ناچار اين را هم بايد از همو بخواهد چه عقل بشرى از تشخيص آن ناتوان است، راهى كه بهدايت او تشخيص دهد و بكمكش پيش رود و با بصيرت ايمانى خود با راه و روش گذشتگان تطبيق نمايد.

چون هدايت براه مستقيم مبدء و سرچشمه هر خير و سعادت است طلب آن در متن سوره حمد آمده و سوره حمد جزء مكمل نماز قرار گرفته-

لا صلاة الا بفاتحة الكتاب‏

- هيچ جمله و كلمه‏اى مانند اين دعاء در اطراف زمين پيوسته و هم آهنگ گفته نميشود، در هر شبانه روزى كه نور با جمال و جلالش بر آفاق زمين دامن ميگستراند و باز ميكشد و در فصول طلوع و غروب آفتاب، ميليونها مسلمانان پراكنده و در صف هر يك ده‏ها بار اين جمله را ميگويند و ميشنوند، اين دعاء جامع و فاتحه هر خير است و اين سوره جامع قرآن و ام الكتاب و فاتحه آنست، زيرا اصول قرآن و فهرستش بطور جامع در اين سوره است.

آيات حكيمانه قرآن راجع به پنج مطلب: مبدء، معاد، انسان، احكام، گذشتگان است، سوره حمد هفت آيه و هر آيه مشتمل دو جمله يا دو كلمه است كه اصول و ريشه و ام الكتاب‏اند و آيات ديگر فروع و شاخه‏هاى آنها است (گويا بهمين جهت يكى از نامهاى اين سوره سبع المثانى است، و گفته‏اند از آن جهت است كه در هر نماز اين هفت آيه دو بار بايد خوانده شود، و از جهت آنكه اصول مطالب قرآن در اين سوره فشرده است گويا قرآن مستقلى است چنان كه در آيه سوره حجر مستقل يادآورى شده و قرآن عطف بآن گرديده: « وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ‏ ».

صفحه بعد