کتابخانه تفاسیر

«1» (و شتاب مكن بتلاوت قرآن پيش از آنكه وحى بتو رسد) بر اينمطلب اشعار دارد بلكه خالى از دلالت نيست امر دوم: از آيه شريفه‏ بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ استفاده ميشود كه قرآن مجيد تا قيامت باقيست و نسخ در آن راه ندارد و اگر مانند كتب انبياء سلف قابل نسخ بود جاى آن در لوح محفوظ نبود و همين آيه دليل بر خاتميت حضرت رسول اكرم صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم و بقاء دين اسلام تا دامنه قيامت است علاوه بر آيات ديگر كه صريح در اين موضوع است مانند إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ‏ «2» و آيه‏ لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ «3» و آيه‏ وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ‏ «4» و آيه‏ ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيِّينَ‏ «5» و غير ذلك از آيات ديگر و اخبار متواتره كه در كلم الطيب شرح داده‏ايم‏ «6» امر سوم: روح الامين در اخبار بجبرئيل كه يكى از ملائكه مقربين است تفسير شده.

و در حقيقت ملائكه ميان حكماء الهى و حكماء طبيعى و علماء اسلام اختلاف شده، حكماء الهى ملائكه را از عالم عقول و مجردات و حكماى طبيعى قواى عالم طبيعت دانسته و بعضى از ارباب حديث آنها را اجسام لطيفه تصور كرده‏اند و خلاصه آنچه از آيات و اخبار استفاده ميشود در كلم الطيب تذكر داده‏ائيم‏ «7» و تفصيل و تحقيق كلام را در ضمن قصّه آدم و ملائكه متذكر خواهيم شد انشاء اللَّه تعالى‏

(1)- سوره طه آيه 114

(2)- سوره حجر آيه 15

(3)- سوره فصلت آيه 32

(4)- سوره انعام آيه 115

(5)- سوره احزاب آيه 40

(6)- مجلد اول ص 380

(7)- مجلد سوم ص 55

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 72

گفتار دهم در بيان استعاذه قبل از قرائت قرآن‏

در قرآن مجيد ميفرمايد فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيمِ‏ «1» (هر گاه قرآن قرائت كردى پناه بخدا ببر از شيطان رانده شده) و در اينموضوع در چند مقام بحث ميشود:

مقام اول در حقيقت استعاذه: از طريق آيات و اخبار و برهان عقل ثابت شده كه انسان بايد هميشه اوقات و در جميع حالات بخدا پناه برد و از شر حوادث و آفات و شرور بحصن حصين و دژ محكم الهى ملتجى گردد چنانچه خداوند تبارك و تعالى ميفرمايد قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ‏ الآيات‏ «2» و نيز ميفرمايد قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ مَلِكِ النَّاسِ إِلهِ النَّاسِ مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ‏ الآيات‏ «3» (بگو پناه ميبرم بپروردگار مردم و پادشاه مردم و معبود مردم از شر وسواس تا آخر آيات سوره) و حكايت از قول حضرت نوح ميفرمايد قال‏ أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَسْئَلَكَ ما لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ‏ «4» (نوح گفت پروردگارا پناه ميبرم بتو از اينكه سؤال كنم چيزى را كه دانشى براى من نسبت بآن نيست) و از قول حضرت يوسف حكايت ميفرمايد قالَ مَعاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوايَ‏ «5» (پناه ميبرم بخدا بدرستى كه او پروردگار من است كه درباره من احسان فرموده)

(1)- سوره نحل آيه 100

(2)- سوره فلق آيه 4

(3)- سوره الناس آيه 5

(4)- سوره هود آيه 74

(5)- سوره يوسف آيه 22

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 73

و از قول حضرت موسى حكايت ميفرمايد أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجاهِلِينَ‏ «1» (پناه ميبرم بخدا از اينكه از نادانان باشم) و از قول حضرت مريم ميفرمايد إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيًّا «2» (محققا من بخداوند از تو پناه ميبرم اگر پرهيزگار بوده باشى) و غير اينها از آيات ديگر و اخبار نيز در اين موضوع بسيار و اكثر ادعيه و عوذات كه از رسول اكرم صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم و ائمه اطهار روايت شده متضمن اين قسمت ميباشد مانند خبرى كه از پيغمبر «3» روايت شده‏

«اعوذ بوجه اللَّه الكريم و بكلمات اللَّه الّذى لا يجاوزهنّ برّ و لا فاجر من شرّ ما ينزل من السماء و ما يعرج فيها و شرّ ما ينزل من الارض و ما يخرج منها الحديث»

(پناه ميبرم بذات خداوند كريم و بكلمات الهى كه هيچ آدم خوب و بدى از آنها تجاوز نميكند (از نعم و بليات دنيوى) از شرّ آنچه از آسمان فرود ميآيد و آنچه در آن بالا ميرود و از شر آنچه از زمين فرود ميآيد و آنچه از زمين خارج ميشود) و مانند حديثى كه در كافى‏ «4» از حضرت صادق عليه السّلام روايت ميكند كه فرمود

«اذا اصبحت فقل اللّهمّ انى اعوذ بك من شرّ ما خلقت و ذرأت و برأت فى بلادك و عبادك اللهم اسئلك بجلالك و حلمك و كرمك كذا و كذا»

(هر گاه داخل صبح شدى بگو خدايا پناه ميبرم بتو از شر آنچه آفريدى در شهرها و در ميان بندگانت خدايا از تو سؤال ميكنم بجلال و حلم و كرمت چنين و چنان) و غير اينها از اخبار ديگر و ببرهان عقل نيز اين مطلب (يعنى پناه بردن بخدا در همه امور) ثابت است زيرا انسان قدرت و نيروى مستقلّى ندارد كه دفع شرور و مضرات و آفات‏

(1)- سوره بقره آيه 63

(2)- سوره مريم آيه 18

(3، 4)- كتاب الدعاء باب القول عند الاصباح و الامساء حديث 15

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 74

و بليات دنيوى و اخروى، ارضى و سماوى، باطنى و ظاهرى را از خود بنمايد مگر بحفظ و حراست خداوند چنانچه قدرت جلب نفعى را هم ندارد مگر بفضل و عنايت حق‏

«لا يملك لنفسه نفعا و لا ضرّا و لا موتا و لا حياتا و لا نشورا»

و اين بديهى است كسى كه نيرو و قدرتى از خود ندارد بايد هميشه بمنبع فيض و قدرت مطلقه پناهنده شود تا از حوادث روزگار مصون بماند و بايد دانست كه استعاذه تنها بگفتن كلمه «اعوذ باللّه من الشيطان الرجيم» نيست، زيرا جمله لفظ و خبر حاكى از باطن و واقع است و اگر در واقع بخدا پناه نبرده باشد دروغگو بوده است، و پناه بردن حقيقى منوط بدو امر است:

يكى فرار از شيطان و طرق آن بواسطه ازاله اخلاق رذيله و عقائد فاسده و ترك معاصى و هواهاى نفسانى، و ديگر رفتن رو بخدا و حصن حصين الهى بوسيله تكميل عقائد حقه و تحصيل اخلاق پسنديده و بجا آوردن اعمال شايسته.

ضمنا از كلمه استعاذه بطلان جبر و تفويض و ثبوت مذهب اختيار نيز استفاده ميشود زيرا اگر جبر باشد استعاذه از جانب عبد معنى ندارد و اگر تفويض باشد احتياج باستعاذه نخواهد داشت و تفصيل اينمطلب را در ذيل آيه شريفه‏ إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ‏ بيان خواهيم نمود انشاء اللَّه تعالى مقام دوم در مستعيذ (پناه برنده): در حكمت ثابت و محقق شده كه ممكن از حيث ذات، فقر و احتياج محض است و همين طور كه در وجود محتاج بموجد است در بقاء نيز محتاج باوست و بايد آن بآن از مبدء فيض باو افاضه وجود شود و همين نحو كه در ذات محتاج باوست در افاضه جميع كمالات و نعم داخلى و خارجى نيازمند باو ميباشد بلكه هر چه افاضات الهى باو بيشتر شود احتياجش زيادتر گردد، و هم چنان كه در جلب منافع محتاج بمبدء است در دفع مضارّهم احتياج باو دارد، از اين جهت دائما بمبدء فياض ملتجى شده و پناه باو برد، و چون‏

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 75

انسان در بين ممكنات قابليتش از همه بيشتر است تفضلات و نعم الهى در حق او فزون‏تر و لذا احتياجش شديدتر است و علاوه بر احتياجات ظاهرى حوائج ديگرى دارد كه آنها اهم بلكه علّت غايى خلقت او است و آن رسيدن بسعادت اخروى و درك فيوضات كامله الهى است در سير اين طريق بموانع و محظورات و دشمنان و راهزنان و منحرف و گمراه كنندگان بسيارى برخورد ميكند كه بسا انسان را از جاده منحرف ساخته و بپرتگاه ابدى او را سرنگون ميگردانند و بزرگترين آنها شيطان است كه بعزّت خداوند قسم ياد كرده جز بندگان خالص حق، همه را گمراه كند و خداوند ميفرمايد إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ‏ و چه بسيار اشخاصى را كه از طريق حق منحرف ساخته و در تيه ضلالت و هلاكت و شقاوت و بدبختى هميشگى گرفتار نموده است بنا بر اين بر انسان لازم است كه آنى از توجه بحق غافل نشود و در همه حال خود را در حرز الهى مصون و محفوظ دارد مقام سوم در مستعاذ به (چيزى كه باو بايد پناه برد):

واضح است كه انسان عاقل دست احتياج بجانب كسى دراز ميكند كه بر رفع احتياج او قادر باشد و بكسى التجاء ميبرد كه التجاء باو، وى را از ترس و وحشت و خسران و هلاكت رهايى بخشد، و هويداست كه جز ذات بى‏نياز و غنى على الاطلاق كسى شايسته التجاء و پناه بردن نميباشد، زيرا هر كه جز اوست خود محتاج و نيازمند باو است و كسى كه فاقد چيزى است نميتواند معطى آن چيز باشد، بنا بر اين انسان بايد بخدا پناه برد زيرا پناه‏گاه و پناه دهنده جز او نيست «لا ملجأ الّا اليه» و پناه بردن بخدا تقرب باو است و هر چه انسان در مقام معرفت كاملتر و در تحصيل ملكات و اخلاق فاضله ساعى‏تر و در اطاعت و بندگى حق كوشاتر باشد

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 76

بخداوند نزديكتر شود و از مكائد شيطان و نفس اماره بيشتر مصون و محفوظ ماند، و هر چه در مقام معرفت سستى ورزد و در ملكات رذيله و اعمال سيئه بيشتر فرو رود از حق دورتر و در چنگال شيطان بيشتر گرفتار گردد، و بالجمله ملجأ و پناهى جز خدا نيست و پناه بردن باو جز در طريق معرفت و بندگى و اطاعت او حاصل نشود و امّا پناه بردن بوسائط فيض الهى چنانچه در ادعيه و عوذات مأثوره وارد شده مانند

«اعوذ بعزّة اللَّه و اعوذ بقدرة اللَّه و اعوذ بجلال اللَّه و اعوذ بعظمة اللَّه و اعوذ بجمع اللَّه و اعوذ برسول اللَّه و اعوذ باسماء اللَّه الحديث» «1»

و مانند

«اعوذ بوجه اللَّه العظيم و بكلماته التامات الّتى لا يجاوزهنّ برّ و لا فاجر و باسمائه كلّها» «2»

و در حديث وارد شده‏

«نحن كلمات اللَّه التامّات» «3»

«نحن وجه اللَّه الّذى منه يؤتى» «4»

«نحن الاسماء الحسنى» «5»

- عين پناه بردن بحق تبارك و تعالى است زيرا پناه بواسطه عين پناه بذى الواسطه است و خاندان نبوت و ولايت حبل اللَّه المتين و عروة الوثقى و وجود ربطى بين خالق و خلقند، و لحاظ استقلال در آنها شرك است نه لحاظ ارتباط و اتصال.

مقام چهارم در مستعاذ منه (از آن چيزى كه بايد پناه برد) چيزهايى كه بايد از شر آنها بخدا پناه برد دو دسته‏اند:

اوّل شياطين اعمّ از شياطين جنّى و انسى چنانچه خداوند ميفرمايد قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ مَلِكِ النَّاسِ إِلهِ النَّاسِ مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ‏ (بگو بپروردگار و پادشاه و معبود مردم پناه ميبرم‏

(1)- كافى كتاب الدعاء باب الدعاء للعلل و الامراض‏

(2)- بحار جلد 19 باب 39 ص 120

(3)- بحار جلد 7 باب 50 ص 126

(4)- بحار جلد هفتم باب 18 ص 130

(5)- كافى از حضرت صادق (ع)

نحن و اللَّه الاسماء الحسنى الحديث‏

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 77

از شرّ وسوسه كننده و پنهانى كه وسوسه ميكند در دل آدميان از جنيان و آدميان) و اصل شيطان بمعنى سركش و متمرد است‏ «1» و از اينجهت بر هر عاتى و متمرّدى اطلاق ميشود چنانچه ميفرمايد و جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَياطِينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِ‏ و اطلاق شيطان بر نفس امّاره و قوه شهوت و غضب و انسان مكّار و مفسد و سركش و شرور از اينجهت است و امّا شيطان كه در قرآن از آن بابليس نيز تعبير شده و از سجده كردن بآدم ابا و امتناع نمود از آيات قرآن ظاهر ميگردد كه از طايفه جنّ بوده است مثل آيه‏ وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ‏ «2» و ياد كن زمانى را كه بفرشتگان گفتيم براى آدم سجده كنيد پس همه سجده كردند مگر ابليس كه از جنّ بود پس از امر پروردگارش عصيان ورزيد.

و آيه كه از قول شيطان حكايت ميكند خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ‏ بضميمه آياتى كه ميفرمايد طايفه جنّ را از آتش آفريديم مثل‏ وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ‏ سوره حجر آيه 270 و جنود و ذريّه بسيارى دارد كه براى اغواى اولاد آدم گمارده است چنانچه ميفرمايد وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ وَ أَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَ رَجِلِكَ وَ شارِكْهُمْ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما يَعِدُهُمُ الشَّيْطانُ إِلَّا غُرُوراً «3» (و بر- انگيز و سبك گردان هر كه را ميتوانى بآواز خود و گرد آور آنها را بواسطه سواره‏گان و پيادگانت و مشاركت كن با ايشان در مالها و فرزندان و وعده بده ايشان را، و وعده نميدهد شيطان مگر از روى فريب و غرور)

(1)- الشيطان: كل عات متمرد من انس او جن او دابة (المنجد)

(2)- سوره كهف آيه 48

صفحه بعد