کتابخانه تفاسیر

دوّم صراط دنياست كه نمودار صراط آخرت است و آن عبارت از صراط شريعت و راه سعادت و رستگارى است كه دين اسلام و تعاليم قرآن و طريقه امير المؤمنين و اولاد معصومين او عليهم السلام ميباشد كه هر كه اين طريقه را طى كند بسعادت نشأتين نائل گردد و از اينجهت در اخبار گاهى از اين صراط بقرآن مجيد و گاهى بدين اسلام و گاهى بامير المؤمنين عليه السّلام و گاهى بائمه طاهرين تعبير شده و همه آنها يكى است و اختلافى در بين نيست و در قرآن كريم ميفرمايد أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ‏ «1» (بدرستى كه اين راه من است در حالى كه مستقيم است پس آن را پيروى كنيد و راههاى ديگر را پيروى نكنيد كه شما را از راه خدا متفرق ميسازد.) پس هر صراطى غير صراط اسلام و هر كتابى غير قران و هر طريقه غير طريقه امير مؤمنان جزو سبل شيطان است و مستقيم از استقامت بمعنى راستى است كه در آن هيچ اعوجاجى نباشد و استقامت در دين باين است كه نه در عقائد و نه در اخلاق و نه در افعال و كردار انحرافى از جاده شريعت نداشته باشد مثلا در عقائد غير از عقائدى كه در مذهب شيعه اثنا عشرى ثابت شده باشد، هر عقيده ضلالت و گمراهى و اعوجاج و انحراف از صراط مستقيم است و در اخلاق بايد حد وسط كه خالى از افراط و تفريط است رعايت شود مثلا علم كه حدّ وسط جربزه و جهل، و شجاعت كه حد وسط تهوّر و جبن، و عفّت كه حد وسط خمود و شهوت. و سخاوت كه حد وسط اسراف و تبذير و بخل و تقتير، و تواضع كه حد وسط تكبّر و تذليل است و هكذا در ساير صفات نفسانى و در افعال و تكاليف بايد جميع واجبات را بجاى آورد و همه محرّمات را ترك كند و مستحبّات را تا حدّ ميسور اتيان نمايد و از مكروهات تا حدّ مقدور

(1)- سوره انعام آيه 154

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 118

خوددارى كند كه كوتاهى در آنها انسان را از استقامت بيرون ميبرد و همين صراط است كه از مو باريكتر و از شمشير برنده‏تر و از آتش سوزنده‏تر است و از پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم روايت شده كه فرمود

«شيّبتنى سورة هود لمكان قوله فاستقم كما امرت و من تاب معك» «1»

(سوره هود مرا پير كرد بواسطه اين جمله كه ميفرمايد چنانچه امر شده استقامت نماى، خودت و كسانى كه با تو بازگشت كرده‏اند) و استقامت از قيام است و براى آن اضدادى است يكى قعود و دنبال حق نرفتن يكى تحيّر و در راه ماندن، يكى بيراهه رفتن كه ضلالت است و ديگرى عمدا منحرف شدن و از روى عناد بر خلاف حق رفتن كه كفر و عناد است‏ صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالِّينَ‏ (راه كسانى كه بر ايشان نعمت بخشيدى نه راه كسانى كه بر ايشان خشم كردى و نه راه گمراهان) بزرگترين نعم الهى نعمت ايمان است كه هر كه باين نعمت متنعّم شود سعادت و رستگارى دنيا و آخرت را دريابد و اينكه بعضى گفته‏اند بزرگترين نعم الهى وجود يا عقل است اگر اين دو نعمت در راه تحصيل ايمان صرف شود نعمت است و گر نه موجب عذاب ابدى خواهد بود و همچنين است نعم ديگر كه هر كدام در راه تحصيل ايمان بكار رود نسبت بآن شخص نعمت محسوب ميشود و الّا موجب هلاكت و عقوبت بيشتر خواهد بود و مراد «به‏ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» در آيه شريفه اهل ايمان ميباشند و تفسير بانبياء و صدّيقين و شهداء و صالحين كه در آيه شريفه ذكر شده‏ وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً «2» تفسير بفرد اجلا و مصداق اتمّ و اكمل آنها است و از حضرت صادق عليه السّلام روايت شده كه فرمود

«يعنى محمّدا و ذرّيّته» «3»

(1)- كتب تفاسير ذيل همين آيه‏

(2)- سورة النساء آيه 71

(3)- تفسير نجفى‏

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 119

و از كتاب معانى از پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم روايت كرده‏ «1» كه فرمود

«الّذين انعمت عليهم شيعة على»

و غير اينها از اخبار ديگر كه همه آنها بيان مصاديق است و با عموم منافات ندارد و از مرحوم شيخ بهايى قدّس سره نقل است‏ «2» كه مجموع نعم الهى را بر هشت نوع قسمت كرده و فرموده «لانّها امّا دنيويّه او اخرويّه و كلّ منهما امّا كسبى او موهوبى و كل منها امّا روحانى او جسمانى» و براى هر يك مثالى ذكر كرده:

نعمت دنيوى موهوبى روحانى مانند عقل و فهم، و دنيوى موهوبى جسمانى مانند اعضاء و جوارح، و دنيوى كسبى روحانى مانند علم و ملكات حميده، و دنيوى كسبى جسمانى مانند زينت كردن بدن بچيزهاى پسنديده از قبيل لباس و غيره و اخروى روحانى مانند غفران ذنوب كه مسبوق بتوبه نباشد، و اخروى موهوبى جسمانى مانند نهرهاى بهشت از عسل و شير و غيره، و اخروى كسبى روحانى مانند غفران ذنوب مسبوق بتوبه، و اخروى كسبى جسمانى مانند نعم بهشت كه منوط بفعل طاعت باشد «غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ» غضب و رضا و حبّ و بغض و سخط و عاطفه و رحم و امثال اينها حالاتى است نفسانى كه بر انسان عارض ميشود و آثارى در خارج مترتب بر آنها ميگردد و چون ذات مقدّس حق از اينگونه حالات و حوادث منزّه و مبرا است و محل عروض عوارض و حدوث حالات مختلفه نيست اطلاق اين نوع صفات بروى از جهت معامله و رفتارى است كه نسبت بشخص مورد غضب يا رضا و مورد حبّ و بغض مينمايد پس مراد از غضب و بغض عذاب الهى است كه شامل شخص مورد غضب و بغض و مراد از رضا و حبّ الهى ثوابى است كه شامل مرضىّ و محبّ ميگردد بنا بر اين مراد از مغضوب عليهم در آيه شريفه كسانى هستند كه مستحق غضب و عذاب الهى بوده و قابليّت رحمت و ثواب نداشته باشند و تفسير بيهود

(1)- تفسير نجفى‏

(2)- تفسير نجفى‏

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 120

و نصّاب از باب بيان مصداق و فرد اجلاى آن است و معنى و مفاد آيه اينست كه خداوندا ما را براه كفر و عناد و نصب و انكار ولايت نبر.

«وَ لَا الضَّالِّينَ» ضلالت بمعنى گمراهى از جاده مستقيم حق است و ضلالت بر دو قسم است:

قسم اول ضلالتى است كه بواسطه تقصير در مقدمات معرفت و خداشناسى و دين شناسى پيدا ميشود كسانى كه از اينجهت گمراه شده‏اند مستحقّ عذاب الهى و هم از مصاديق‏ «الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ» و هم از ضالّين ميباشند و از اينجهت در بعض اخبار يهود جزو «الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ» شمرده شده چنانچه از كافى از معاوية بن وهب از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده كه فرمود

«المغضوب عليهم و لا الضالّين» هم اليهود و النصارى»

و در بعض اخبار جزو ضالّين شمرده شده‏اند چنانچه از تفسير قمى بسند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده كه فرمود

«المغضوب عليهم النصّاب و الضالّين اليهود و النصارى»

و قسم دوم ضلالتى است كه بواسطه قصور و درك نكردن حق پيدا شده مانند بسيارى از ضعفاء كفّار و اهل تسنّن و زنان و بدويها و غير اينها و يا طالب حق بوده ولى بدستش نيامده و يا ديگران مانع شده‏اند كه بحق نائل گردد و اين قبيل افراد قابل رحمت و سعادت و بهشت نيستند براى اينكه ايمان ندارند و مستحق عذاب هم نيستند چون تقصير نكرده‏اند و خداوند خود ميداند كه با آنها چگونه رفتار نمايد خداوندا ما را بصراط حق و مستقيم انبياء و اولياء و اتقياء و سعداء و شهداء و صدّيقين و اخيار و ابرار از اهل طاعت راهنمايى فرماى و جزو كفّار و مشركين و معاندين و مخالفين و شاكين و متحيّرين و غالين و ارباب ضلالت قرار مده بجاه محمّد و آله و الحمد للَّه اوّلا و آخرا و ظاهرا و باطنا

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 121

سورة البقرة

[سوره البقرة (2): آيات 1 تا 2]

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏

الم (1) ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ (2)

(اين كتاب در آن شكى نيست و راهنماى پرهيزگاران است) درباره حروف مقطّعه قرآن مانند الم، الر، المص، حم و امثال اينها اقوال مفسّرين از عامّه و خاصّه مختلف است كه بعضى از آنها تفسير برأى و استنباط و اجتهاد و تخمين است و برخى مستندش اخبارى است كه سندش ضعيف و يا اعتبارش ثابت نيست و پاره از آنها مستندش اخبارى است كه با قواعد مسلّمه كه در دست است سازش ندارد، و بالجمله قدر مسلّم اينست كه اين حروف از معناى حرفى خارج است ولى مراد حق تبارك و تعالى معلوم نيست و جز خدا و راسخين در علم كسى از آن آگاه نميباشد «سرّ من اسرار اللَّه استاثره اللَّه بعلمه» ولى براى حروف تهجّى در اخبار معانى ذكر شده كه به بعضى از آنها اشاره مينمائيم:

شيخ صدوق عليه الرحمه در كتاب توحيد از حضرت رضا عليه السّلام مسندا نقل كرده كه فرمود

«انّ اول ما خلق اللَّه عز و جل ليعرف به خلقه الكتاب (الكتابة)

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 122

حروف المعجم، و انّ الرجل اذا ضرب على رأسه بعصى فزعم انّه لا يفصح ببعض الكلام فالحكم فيه ان يعرض عليه حروف المعجم ثمّ تعطى الدية بقدر ما لا يفصح منها، و لقد حدّثنى ابى عن ابيه عن جدّه عن امير المؤمنين عليه السّلام فى ا ب ت ث، الالف آلاء اللَّه و الباء بهجة اللَّه و التاء تمام الامر بقائم آل محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم و الثاء ثواب للمؤمنين على اعمالهم الصالحة «الجنّة»، ج ح خ فالجيم جمال اللَّه و الحاء حلم اللَّه عن المذنبين و الخاء خمول ذكر المعاصى عند اللَّه عزّ و جل و خبير، د ذ فالدال دين اللَّه الّذى ارتضاه لعباده و الذال من ذى الجلال و الاكرام، ر ز فالراء من الرؤف الرحيم و الزاء زلزال القيمة، س ش فالسين سناء اللَّه و الشين ما شاء اللَّه و اراد ما اراد و ما تشائون الا ما يشاء اللَّه، ص ض فالصاد من صادق الوعد فى حمل الناس على الصراط و حبس الظالمين عند المرصاد و الضاد ضلّ من خالف محمّدا و آل محمّد صلوات اللَّه عليهم، ط ظ فالطاء طوبى للمؤمنين و الظاء ظنّ المؤمنين باللّه خيرا و ظنّ الكافرين شرّا، ع غ فالعين من العالم و الغين من الغنىّ الّذى لا يجوز عليه الحاجة على الاطلاق، ف ق، فالفاء فالق الحبّ و النوى و فوج من افواج النار و القاف قرآن على اللَّه جمعه و قرآنه، ك ل فالكاف من الكافى و اللام لغو الكافرين فى افترائهم على اللَّه الكذب، م ن فالميم ملك يوم الدين لا مالك غيره و يقول عزّ و جل لمن الملك اليوم ثم تنطق ارواح انبيائه و رسله و حججه فيقولون للَّه الواحد القهّار فيقول جل جلاله اليوم تجزى كل نفس بما كسبت لا ظلم اليوم ان اللَّه سريع الحساب و النون نور اللَّه للمؤمنين و نكاله بالكافرين، و ه فالواو ويل لمن عصى اللَّه من عذاب يوم عظيم و الهاء هان على اللَّه من عصاه، لاى فلام الف لا اله الا اللَّه و هى كلمة الاخلاص ما من عبد قالها مخلصا الا وجبت له الجنّة و الياء يد اللَّه فوق خلقه باسطة الرزق سبحانه و تعالى عمّا يشركون «الحديث»

(بدرستى كه اول چيزى كه خداوند بيافريد تا آفريدگان بواسطه آن كتاب نوشتن را بشناسند حروف معجم بود، و هر گاه عصائى بر سر مردى زده شود پس گمان برد كه‏

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 123

صفحه بعد