کتابخانه تفاسیر

اى گروه ناس بپرهيزيد از مخالفت پروردگار خود و بترسيد روزى را كه پدر را مجازات نميكنند بجاى پسر و ولد و اولاد جزا داده نميشود بجاى والد و پدر خود خردلى هيچ كدام تحمل از ديگرى نميكنند هر كس گرفتار عمل خود ميشود.

يا أَيُّهَا النَّاسُ‏ خطاب بجميع افراد بشر است.

اتَّقُوا رَبَّكُمْ‏ تقوى بمعنى پرهيز است از امورى كه براى انسان ضرر داشته باشد و اين اقسامى دارد: تقواى از عقائد فاسده مثل شرك و كفر و ضلالت و بدعت و انكار ضروريات كه از ايمان خارج ميشود، تقواى از اخلاق رذيله و صفات خبيثه كه هر كدام مضار دنيوى و اخروى دارد، تقواى از محرمات و معاصى كه هر كدام عقوبت خاصى دارد.

وَ اخْشَوْا يَوْماً روز قيامت و بعث و حشر و نشر.

لا يَجْزِي والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَيْئاً احدى فريادرس نيست تمام فرياد وانفساه آنها بلند است احدى بفكر ديگرى نيست‏ يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِيهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِيهِ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ‏ (عبس آيه 34 الى 37) لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اكْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ‏ (نور آيه 11) بلى انبياء و ائمه هدى و صديقه طاهره و علماء و صلحاء در حق مؤمنين شفاعت ميكنند آنهم مشروط باذن و اجازه حق است و قابليت محل و مسئله شفاعت را ما مكرر تذكر داده‏ايم و اختلاف سنى و شيعه را گوشزد كرده‏ايم.

إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ محققا وعده الهى حق است تخلف پذير نيست پس مغرور نكند شما را زندگانى دنيوى و مغرور نكند شما را بخدا شيطان فريب دهنده.

إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌ‏ گفتيم كه خلف وعيد اگر چه قبح ندارد لكن اگر بطور اخبار باشد

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏10، ص: 441

ممكن نيست تخلف پيدا كند زيرا كذب لازم ميآيد و محال است و در عذاب كفار و مشركين و ظالمين و معاندين و مخالفين و منافقين و ضالين و مضلين و جاحدين و مبدعين و منكرين در قرآن مجيد و در اخبار آل اطهار بسيار بطور اخبار است و يقينا واقع ميشود و تخلف پذير نيست حتى خداوند در بسيارى از آيات بطور قسم ياد فرموده و در دعاء كميل ميخوانى‏

«لكنك تقدست اسماؤك اقسمت ان تملأها من الكافرين من الجنة و الناس اجمعين و ان تخلد فيها المعاندين».

فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا خيال كنيد هميشه در دنيا هستيد و آخرت خبرى نيست و دنيا را نقد بدانيد و آخرت را نسيه و بقول عمر سعد «و ما عاقل باع الوجود بدين» و امروز نوع مردم حتى فساق و فجار خود ما چنان فريب دنيا را خوردند كه ديگر بفكر آخرت و قيامت نيستند و ابدا بفكر دين و نماز و روزه و خمس و زكاة و ساير فرائض الهى و تحصيل علم واجب، نميافتند و غرق شهوات نفسانى و جمع زخارف دنيوى و اشتغال بلهويات و معاصى و بى عفتى و بى حيائى شده‏اند و روز بروز در تزائد است.

وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ غرور شيطان است و دامهاى او بسيار است و جنود او از شياطين انسى و جنى زياد هستند هر كه را بيك راهى و حيله و تزويرى فريب ميدهند جايى كه دست از سر آدم برنداشت با ديگران چه ميكند.

[سوره لقمان (31): آيه 34]

إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ يَعْلَمُ ما فِي الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ ما ذا تَكْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ (34)

محققا خداوند نزد او است علم ساعة كه قيامت باشد و علم به اينكه در چه موقع نازل ميفرمايد باران را و ميداند آنچه در ارحام است و نميداند نفسى چه چيز فردا براى او پيش ميآيد و بدست ميآورد و نميداند بكدام نقطه زمين اجل او ميرسد بدرستى كه خدا دانا و خبير است.

تنبيه: اين آيه شريفه يكى از مشكلات آيات است مفسرين و اخبارى از ائمه طاهرين.

داريم كه ميفرمايند پنج علم است مختص بذات اقدس حق است علم ساعة و علم نزول غيث‏

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏10، ص: 442

و علم بآنچه در ارحام است و علم به اينكه بندگان براى آنها چه پيش ميآيد و علم به اينكه اجل، آنها چه موقع ميرسد و بكجا ميميرند و اين مفاد منافى با اخبار بسياريست در موارد مختلفه مثل خبرى كه پيغمبر بخديجه دادند كه اين بچه در رحم تو دختر است و از او نسل من تا قيامت باقيست و بصديقه طاهره در مورد حسن و حسين و محسن حتى اسم او را هم گذاردند و از ائمه طاهرين نسلا بعد نسل تا حضرت بقية اللَّه خبر دادند و مثل دعاء ندبه‏

«علمته علم ما كان و ما يكون الى انقضاء خلقه»

و صديقه طاهره بامير المؤمنين گفت:

«يا ابا الحسن ادن منى حتى اخبرك بما كان و ما يكون الى انقضاء خلقه»

و سيد الشهداء باصحابش شب عاشورا خبر داد كه فردا تمام كشته ميشويد غير از فرزندم زين العابدين. و پيغمبر بعمار خبر داد آخرين- روزى تو يك ظرف شير است و حضرت رضا فرمود بعد از دعاء باران كه مأمور نيستند ببارند تا شما بمنزلها برسيد.

و تحقيق كلام: اينكه اين آيه براى رد منجمين و كسانى كه حدس ميزنند از روى قواعد ظاهريه كه چه پيش ميآيد لذا گفتند المنجم كذاب خدا ميفرمايد اين علم از علم غيب است‏ لا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ» ولى از باب معجزه مثل ساير معجزات كه از قدرت بشر خارج است ممكن است خداوند بانبياء و اولياء و ائمه پاره‏اى از آنها را عنايت فرمايد «هذا ما عندنا و اللَّه العالم».

تمّ بحمد للَّه تفسير سورة لقمان و يتلوه انشاء اللَّه تعالى سورة السّجدة و ساير السّور القرآنية الى سورة النّاس و الحمد للَّه و الشّكر له و الصّلاة و السّلام على نبيّه و آله- احقر سيّد عبد الحسين طيّب.

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏10، ص: 443

سورة السجده 30 آيه- مكى‏

بسم اللَّه و باللّه و الحمد للَّه و الصّلاة على رسول اللَّه و على آله آل اللَّه و اللّعن على اعدائهم اعداء اللَّه من الان الى يوم لقاء اللَّه فضل سوره: در روايت حسين بن ابى العلاء كه ابن بابويه مسندا از او روايت مى‏كند از حضرت صادق (ع) فرمود:

«من قرء سورة السجدة فى كل ليلة جمعة اعطاه اللَّه تعالى كتابه بيمينه و لم يحاسبه بما كان منه و كان من رفقاء آل محمد و اهل بيته عليهم الصلاة و السلام».

و در روايت ليث بن ابى الزبير از جابر گفت:

«كان رسول اللَّه (ص) لا ينام حتى يقرأ الم تنزيل و تبارك الذى بيده الملك»

و در روايت طاووس است:

«من قرء بما كتب له ستون حسنة و محى عنه ستون سيئة و رفع له ستون درجة».

[سوره السجده (32): آيات 1 تا 2]

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏

الم (1) تَنْزِيلُ الْكِتابِ لا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ (2)

الم‏ رمز است بين خداوند و رسول او چنانچه مكررا تذكر داده شده و ما در مجلد اول اين تفسير (ص 121 تا 125) اقوالى كه در حروف تهجى و حروف ابجد و اخبارى كه نقل كرده‏اند و تحقيق كلام در آنها را بيان كرده‏ايم رجوع فرمائيد.

تَنْزِيلُ الْكِتابِ‏ ظاهرا خبر مبتداء محذوف است مثل «هذا القرآن و هذه السورة تنزيل الكتاب» است. و اطلاق كتاب بر قرآن يا براى اين است كه به يد قدرت در لوح محفوظ نوشته شده چنان چه مى‏فرمايد بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ (بروج آيه 21 و 22) يا ملائكه كتبه نوشته‏اند يا مسلمين در بين الدفتين ثبت كرده‏اند كه آنها را كتاب وحى مى‏گويند و اطلاق كتاب بر مكتوب بسيار متعارف است.

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏10، ص: 444

لا رَيْبَ فِيهِ‏ ريب به معنى شك است در موردى كه جاى شك نباشد از شدت وضوح يعنى قرآن مجيد جايى از براى شك باقى نگذاشته و گمان بد در او نبايد كرد كه از جانب خدا نباشد يا جامع سعادت دنيا و آخرت بشر نباشد يا كلمه‏اى بر خلاف يا خطا و اشتباهى در او شده يا عيب و نقصى در او مشاهده شود حاشا و كلا و لذا شخص متهم را مريب گويند، و در خبر است‏

«لا يقبل شهادة المريب»

و تهمت را ريبة گويند.

مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ و دليل بر اين اعجاز قرآن است كه از قدرت بشر خارج است و وجوه معجزه، بودن قرآن در مقدمه اين تفسير (صفحه 40 الى 58) بيان شده رجوع فرمائيد.

[سوره السجده (32): آيه 3]

أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ (3)

آيا مى‏گويند اين كفار قريش و مشركين كه اين پيغمبر افترا مى‏زند اين قرآن را كه مى‏گويد از جانب خدا است و از جانب خدا نيست و دروغ است بلكه چنين نيست اين قرآن حق است از جانب پروردگار تو براى اين كه انذار كنى قومى را كه نيامد بر آنها از انذار كننده از پيش از تو باشد كه آنها هدايت شوند.

أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ‏ نسبت‏هاى ناروايى كه كفار قريش و مشركين به قرآن مجيد دادند بسيار است. گاهى گفتند: أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَها فَهِيَ تُمْلى‏ عَلَيْهِ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا (فرقان آيه 5) گاهى گفتند: إِنْ هَذا إِلَّا إِفْكٌ افْتَراهُ وَ أَعانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ‏ (فرقان آيه 5).

گاهى گفتند ما هذا إِلَّا إِفْكٌ مُفْتَرىً وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ‏ (سبأ آيه 43) الى غير ذلك از كفريات و مزخرفات.

بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ‏ حق ثابت و محقق بر طبق واقع موافق حكمت و مصلحت بجا و بموقع مقابل باطل است كه واقعيت ندارد با عيب‏هاى ديگر و از جانب پروردگار تو است زيرا قبل از بعثت مشاهده كرده بودند كه حضرتش نه خط مى‏نوشت و نه مى‏خواند چنانچه مى- فرمايد: ما كُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ‏ (عنكبوت آيه 48).

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏10، ص: 445

لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ‏ زيرا مشركين حجاز قبل از بعثت پيغمبرى نداشتند زيرا از زمان آدم تا زمان ابراهيم بيابانى بود كه غير مسكون بود كه حضرت ابراهيم بناى كعبه كرد كه: إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً و گفت: إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ‏ (ابراهيم آيه 37) و بعد از حضرت اسماعيل كه مسكون شد پيغمبرى بر آن ها مبعوث نشد فقط اوصياء ابراهيم بودند و آنها هم متروك و مردود بودند كه آخرين آنها حضرت ابى طالب بود و انبياء بنى اسرائيل از اسحاق و يعقوب و شعيب و داوود و سليمان و زكريا و يحيى و عيسى هم بر اين‏ها مبعوث نبودند بر بنى اسرائيل و ديگران مبعوث شدند لذا مى‏فرمايد:

لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ‏ .

لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ‏ گفتيم «لعل» از جانب خدا به معنى ترديد نيست بلكه به معنى بايد است: بايد هدايت شوند.

[سوره السجده (32): آيه 4]

اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْشِ ما لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا شَفِيعٍ أَ فَلا تَتَذَكَّرُونَ (4)

خداوند، آن خدايى كه خلق فرمود آسمان‏ها را و زمين را و آن چه بين آسمان و زمين است در شش روز پس از آن استقرار پيدا كرد بر سرير ملك و ملكوت يعنى قيام فرمود بر عرض اعظم محيط به جميع مخلوقات و مملكت خود نيست از براى شما از غير از او صاحب اختيارى و شفيعى آيا پس از اين متذكر نمى‏شوند.؟

اشكالات: اولا، خداوند قدرت دارد بر اين كه به مجرد اراده ايجاد فرمايد براى چه در مدت شش روز ايجاد فرمود؟.

و ثانيا، اين آيه منافى است با آيه شريفه در سوره فصلت كه اولا مى‏فرمايد: خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ‏ بعد از آن مى‏فرمايد: وَ قَدَّرَ فِيها أَقْواتَها فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ‏ بعد ميفرمايد:

فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِي يَوْمَيْنِ‏ (آيه 8 و 9 و 11) و مجموع آنها هشت روز مى‏شود.

و ثالثا خداوند جسم نيست كه بر عرش جلوس كند چنانچه مجسمه قائل شدند معناى‏

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏10، ص: 446

«اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْشِ» چيست؟

جواب: اما از اول اين كه خدا بر همه چيز قادر است لكن افعالش كلا موافق حكم و مصالح است و عالم به جميع حكم و مصالح او است و بس، بسا حكمت اقتضاء فوريت مى‏كند و بسا اقتضاء تدريجى عيسى به فوريت به دنيا مى‏آيد بقيه به تدريج نه ماه در رحم مادر هر دو قسم افعال دارد.

اما از ثانى كلمه «اربعة ايام» با «يومين» قبل، داخل است يعنى دو روز خلق فرمود زمين را و اين دو روز با تقدير اقوات چهار روز شد و دو روز هم آسمان‏ها را خلق فرمود مجموعا شش روز است.

و اما از ثالث اين معنى نظير اين است كه بگويى فلان بر اريكه سلطنت مستقر شد و فلان بر فلان امر قيام نمود «اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْشِ» قيام بر افعال الهى است از خلق و رزق و اماته و احياء و ساير تكوينيات و بر تشريعيات از ارسال رسل و انزال كتب و جعل احكام و ساير افعال الهى كه تدبير امور مملكت خود باشد.

اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ‏ هفت طبقه آسمان‏ها را.

وَ الْأَرْضَ‏ كره زمين را.

وَ ما بَيْنَهُما از اين كرات جويه و مخلوقات در آنها و آن چه در فواصل آنها است كه‏ «لا يَعْلَمُها إِلَّا هُوَ» .

فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ‏ يعنى در مدت شش روز و الا در آن موقع روز و شبى نبود كه يهود گفتند:

يك شنبه شروع كرد و جمعه فارغ شد نه يكشنبه‏اى بود و نه جمعه‏اى.

صفحه بعد