کتابخانه تفاسیر
ترجمه تفسير الميزان
جلد اول
مقدمه مؤلف(در توضيح روش تفسيرى كتاب)
(1) سوره حمد
[سوره الفاتحة(1): آيات 1 تا 5]
بيان سبب ابتداء به بسم الله
[سوره الفاتحة(1): آيات 6 تا 7]
بيان
(2) سوره بقره مشتمل بر دويست و هشتاد و شش آيه(286)
[سوره البقرة(2): آيات 1 تا 5]
[سوره البقرة(2): آيات 21 تا 25]
بيان
اثبات بىپايگى سخنان عالم نمايانى كه در صدد تاويل آيات داله بر وقوع معجزه، بر آمدهاند در چند فصل
[سوره البقرة(2): آيات 26 تا 27]
[سوره البقرة(2): آيه 34]
[سوره البقرة(2): آيات 47 تا 48]
بيان
[سوره البقرة(2): آيات 63 تا 74]
[سوره البقرة(2): آيات 102 تا 103]
[سوره البقرة(2): آيات 106 تا 107]
[سوره البقرة(2): آيه 124]
بيان
[سوره البقرة(2): آيات 125 تا 129]
بحث روايتى(شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته مربوط به هجرت ابراهيم به مكه و بناى كعبه و دعاى ابراهيم...)
[سوره البقرة(2): آيات 130 تا 134]
بيان
[سوره البقرة(2): آيات 142 تا 151]
بيان(در باره قبله شدن كعبه براى مسلمين)
[سوره البقرة(2): آيات 153 تا 157]
بحث اخلاقى تعريف علم اخلاق و بيان اينكه سه نيروى عمومى: شهويه، غضبيه و نطقيه فكريه منشا اخلاق آدمى است
[سوره البقرة(2): آيات 163 تا 167]
بيان
جلد دوم
ادامه سوره بقره
[سوره البقرة(2): آيات 183 تا 185]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 190 تا 195]
معرفى جهادى كه قرآن بدان فرمان داده
[سوره البقرة(2): آيات 196 تا 203]
[سوره البقرة(2): آيه 213]
بيان آيه
بحث روايتى(شامل رواياتى در ذيل آيه كان الناس... و پيرامون نبوت و مسائل آن)
بحث اجتماعى(در باره نبوت و پاسخ به شبهات و اشكالات)
[سوره البقرة(2): آيات 216 تا 218]
گفتارى پيرامون حبط
گفتارى پيرامون احكام اعمال از حيث جزا
[سوره البقرة(2): آيات 219 تا 220]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيه 221]
بيان آيه
[سوره البقرة(2): آيات 222 تا 223]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 228 تا 242]
بيان آيات
بحث علمى(پيرامون زن، حقوق و شخصيت و موقعيت اجتماعى او از نظر اسلام و ديگر ملل مذاهب).
[سوره البقرة(2): آيات 244 تا 252]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 253 تا 254]
بيان آيات
گفتارى پيرامون تكلم خداى تعالى
[سوره البقرة(2): آيه 255]
بيان آيه
[سوره البقرة(2): آيات 256 تا 257]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 258 تا 260]
بيان آيات
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 261 تا 274]
گفتارى پيرامون انفاق
بحث روايتى(در ذيل آيات انفاق)
[سوره البقرة(2): آيات 275 تا 281]
بيان آيات بررسى آيات تحريم ربا
[سوره البقرة(2): آيات 285 تا 286]
بيان آيات
جلد سوم
(3) سوره آل عمران در مدينه نازل شده، و مشتمل است بر دويست آيه(200)
[سوره آلعمران(3): آيات 1 تا 6]
[سوره آلعمران(3): آيات 7 تا 9]
بيان آيات
بحثى تفصيلى پيرامون محكم و متشابه و تاويل
4 - آيا كسى جز خدا تاويل قرآن را مىداند؟
5 - چرا كتاب خدا مشتمل بر متشابه است؟
بحث روايتى ديگر(در باره تفسير به رأى)
[سوره آلعمران(3): آيات 10 تا 18]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 26 تا 27]
بيان آيات
رزق از نظر قرآن به چه معنا است؟
[سوره آلعمران(3): آيات 28 تا 32]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 35 تا 41]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 42 تا 60]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 61 تا 63]
بيان آيات
بحث روايتى(رواياتى در باره: محاجه پيامبر(ص) با نصاراى نجران و داستان مباهله و انطباق آيه مباهله با اهل بيت رسول الله(ص) و...)
[سوره آلعمران(3): آيات 64 تا 78]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 79 تا 80]
خاتمة: چند بحث پيرامون اين آيات چند بحث پيرامون آيات مربوط به عيسى(على نبينا و آله و عليه السلام)
5 - مسيح يكى از شفيعان نزد خدا است، نه خونبهاى گنهكاران
بحث تاريخى
2 - داستان مسيح و انجيل
[سوره آلعمران(3): آيات 92 تا 95]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 96 تا 97]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 102 تا 110]
بيان آيات
جلد چهارم
ادامه سوره آل عمران
[سوره آلعمران(3): آيات 149 تا 155]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 172 تا 175]
[سوره آلعمران(3): آيه 200]
گفتارى پيرامون مرابطه در جامعه اسلامى
5 - آيا سنت اجتماعى اسلام، ضمانت بقا و اجرا دارد؟
(4) سوره نساء مدنى است و 176 آيه دارد
[سوره النساء(4): آيه 1]
[سوره النساء(4): آيات 2 تا 6]
بيان آيات
بحثى علمى در چند فصل
[سوره النساء(4): آيات 11 تا 14]
بحث علمى در هشت فصل
[سوره النساء(4): آيات 17 تا 18]
[سوره النساء(4): آيات 23 تا 28]
بحث روايتى ديگر(پيرامون ازدواج موقت)
[سوره النساء(4): آيه 31]
گفتار در گناهان كبيره و صغيره و معناى تكفير سيئات
[سوره النساء(4): آيات 32 تا 35]
[سوره النساء(4): آيات 44 تا 58]
بيان آيات(راجع به يهوديان)
[سوره النساء(4): آيات 59 تا 70]
بيان آيات
جلد پنجم
ادامه سوره نساء
[سوره النساء(4): آيات 77 تا 80]
[سوره النساء(4): آيات 81 تا 84]
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 85 تا 91]
[سوره النساء(4): آيات 95 تا 100]
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 105 تا 126]
بيان آيات بيان آهنگ كلى اين آيات و زمينه نزول آنها
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 127 تا 134]
[سوره النساء(4): آيات 136 تا 147]
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 153 تا 169]
بيان آيات
(5) سوره مائده مدنى است و يكصد و بيست آيه دارد(120)
[سوره المائدة(5): آيات 1 تا 3]
بيان آيات
بحثى علمى در سه فصل
[سوره المائدة(5): آيات 4 تا 5]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره المائدة(5): آيات 6 تا 7]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 15 تا 19]
بيان آيات
گفتارى در اينكه قرآن كريم چه طريقهاى براى تفكر پيشنهاد كرده و اين بحثى است مختلط از مطالب قرآنى و فلسفى و روايتى
بحث تاريخى(در باره پيدايش و سير علوم عقليه در ميان مسلمين)
[سوره المائدة(5): آيات 20 تا 26]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 27 تا 32]
بيان آيات
گفتارى پيرامون معناى احساس و انديشيدن
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 33 تا 40]
بيان آيات
بحث روايتى رواياتى در باره شان نزول آيه شريفه مربوط به حكم محارب، و كيفيت اجراى آن احكام
[سوره المائدة(5): آيات 41 تا 50]
بيان آيات بيان زمينه و سياق اين آيات شريفه و ارتباط اجزاى آنها با يكديگر
بحث روايتى
[سوره المائدة(5): آيات 51 تا 54]
بيان آيات
بحث روايتى
جلد ششم
ادامه سوره مائده
[سوره المائدة(5): آيات 55 تا 56]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 57 تا 66]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيه 67]
بيان آيه
بحث روايتى
[سوره المائدة(5): آيات 68 تا 86]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 90 تا 93]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 101 تا 102]
[سوره المائدة(5): آيات 103 تا 104]
[سوره المائدة(5): آيه 105]
بيان آيه
بحث روايتى
بحث علمى(شامل چند اشاره تاريخى و چند بحث علمى مربوط به نفس در چند فصل)
[سوره المائدة(5): آيات 106 تا 109]
بيان آيات توضيح آيات شريفه راجع به گواه گرفتن هنگام وصيت و حكم شهود غير مسلمان بر وصيت
گفتارى پيرامون يمين(سوگند)
[سوره المائدة(5): آيات 112 تا 115]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 116 تا 120]
بيان آيات
گفتارى پيرامون معناى ادب معناى ادب و بيان اختلاف مفهوم آن با اختلاف مقاصد در جوامع مختلف
گفتارى پيرامون بندگى و بندهدارى
گفتارى چند در پيرامون عفو و مجازات
جلد هفتم
(6) سوره انعام، مكى است و 165 آيه دارد
[سوره الأنعام(6): آيات 1 تا 3]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 21 تا 32]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 33 تا 36]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 37 تا 55]
گفتارى پيرامون اجتماعات حيوانى
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره الأنعام(6): آيات 56 تا 73]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 74 تا 83]
بيان آيات
بحث روايتى
گفتارى در باره شخصيت ابراهيم خليل(ع) و سرگذشت او(در چند فصل)
5 - تناقضات تورات بهترين دليل بر دستخوردگى آن است:
[سوره الأنعام(6): آيات 84 تا 90]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره الأنعام(6): آيات 91 تا 105]
بيان آيات
بيان آيات
گفتارى در عموميت خلقت و گسترش دامنه آن
[سوره الأنعام(6): آيات 106 تا 113]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 114 تا 121]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 122 تا 127]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 128 تا 135]
[سوره الأنعام(6): آيات 136 تا 150]
[سوره الأنعام(6): آيات 151 تا 157]
بيان آيات
جلد هشتم
(7) سوره اعراف در مكه نازل شده و 206 آيه دارد
[سوره الأعراف(7): آيات 1 تا 9]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 10 تا 25]
بيان آيات
گفتارى در باره شيطان و عمل او
بحث عقلى و قرآنى(مناظرهاى كه شارح اناجيل نقل كرده و در تورات ذكر شده كه بين ابليس و ملائكه واقع شده است)
[سوره الأعراف(7): آيات 26 تا 36]
بيان آيات
بحث روايتى رواياتى در مورد شان نزول آيه: قد أنزلنا عليكم لباسا... و خذوا زينتكم عند كل مسجد
بحثى آزاد پيرامون چند روايت
[سوره الأعراف(7): آيات 37 تا 53]
بيان آيات
بحث روايتى(در ذيل آيات شريفه گذشته است)
[سوره الأعراف(7): آيات 54 تا 58]
بحث روايتى
[سوره الأعراف(7): آيات 85 تا 93]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 94 تا 102]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 103 تا 126]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 127 تا 137]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 138 تا 154]
بيان آيات
بحث روايتى
بحث روايتى ديگر(پارهاى از روايات از ائمه عليهم السلام در معناى رؤيت قلب)
[سوره الأعراف(7): آيات 155 تا 160]
بيان آيات
بحث روايتى روايتى در باره علت اينكه انتخاب امام به مردم واگذار نشده است
[سوره الأعراف(7): آيات 161 تا 171]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 172 تا 174]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 175 تا 179]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 180 تا 186]
بيان آيات
گفتارى پيرامون اسماء حسنى، در چند فصل
جلد نهم
(8)(سوره انفال در مدينه نازل شده و داراى هفتاد و پنج آيه مىباشد)(75)
[سوره الأنفال(8): آيات 1 تا 6]
[سوره الأنفال(8): آيات 7 تا 14]
[سوره الأنفال(8): آيات 15 تا 29]
بيان آيات بيان آيات شريفه متضمن دستوراتى راجع به جهاد اسلامى و نهى از فرار از جنگ
بحث روايتى(در ذيل آيات مربوط به جنگ بدر)
[سوره الأنفال(8): آيات 30 تا 40]
بيان آيات
[سوره الأنفال(8): آيات 41 تا 54]
بيان آيات توضيح و تفسير مفردات و جملات آيه شريفه مربوط به خمس: و اعلموا أنما غنمتم من شيء فأن لله خمسه و للرسول...
[سوره الأنفال(8): آيات 55 تا 66]
بيان آيات
بحث روايتى
(9)(سوره توبه در مدينه نازل شده و داراى 129 آيه است)(129)
[سوره التوبة(9): آيات 1 تا 16]
بيان آيات
بحث روايتى
گفتارى در نسبت اعمال به اسباب در ذيل جمله: قاتلوهم يعذبهم الله بأيديكم
[سوره التوبة(9): آيات 17 تا 24]
بيان آيات
بحث روايتى چند روايت در مورد اينكه آيه شريفه: أ جعلتم سقاية الحاج... در باره امير المؤمنين(ع) نازل شده است
[سوره التوبة(9): آيات 25 تا 28]
بيان آيات بيان آيات مربوط به جنگ حنين
[سوره التوبة(9): آيات 29 تا 35]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره التوبة(9): آيات 36 تا 37]
[سوره التوبة(9): آيات 38 تا 48]
بيان آيات ملامت و سرزنش مؤمنين به جهت تثاقل و سستى نمودنشان به هنگام جنگ به اينكه مگر به حيات ناچيز دنيا قانع شدهاند؟
بحث روايتى رواياتى در مورد كيفيت هجرت پيامبر(ص) از مكه به مدينه و داستان غار و...
[سوره التوبة(9): آيات 49 تا 63]
بيان آيات منافقين كه به گمان خود از ناملايمات فتنه احتمالى جنگ دورى مىگزينند در واقع از نفاق و ضلالتشان در فتنه سقوط كردهاند و خود غافلند
بحث روايتى
[سوره التوبة(9): آيات 64 تا 74]
بيان آيات بيان اين دسته از آيات مربوط به منافقين و توطئه آنها براى قتل پيامبر(ص) در راه تبوك
[سوره التوبة(9): آيات 75 تا 80]
[سوره التوبة(9): آيات 81 تا 96]
بيان آيات ادامه آيات مربوط به كسانى كه از رفتن به جنگ سرباز زدند و نكوهش و تهديد آنان به عذاب آخرت
بحث روايتى روايتى در ذيل آيه شريفه: فرح المخلفون...
[سوره التوبة(9): آيات 97 تا 106]
بيان آيات بيان آيات شريفه مربوط به وضع اعراب از لحاظ كفر و نفاق و ايمان
[سوره التوبة(9): آيات 107 تا 110]
[سوره التوبة(9): آيات 111 تا 123]
بيان آيات وعده قطعى بهشت به كسانى كه در راه خدا با جان و مال خود جهاد مىكنند(إن الله اشترى)
جلد دهم
(10)(سوره يونس داراى 109 آيه مىباشد)
[سوره يونس(10): آيات 1 تا 10]
بيان آيات كيفيت و مكان نزول سوره يونس و بيان غرض و آهنگ كلى اين سوره مباركه
[سوره يونس(10): آيات 15 تا 25]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 26 تا 30]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 31 تا 36]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 37 تا 45]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 46 تا 56]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 57 تا 70]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 75 تا 93]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 94 تا 103]
بيان آيات
(11) سوره هود در مكه نازل شده و مشتمل بر صد و بيست آيه است(120)
[سوره هود(11): آيات 1 تا 4]
بيان آيات توحيد اصلى است متضمن تمامى تفاصيل و جزئيات معانى قرآن. و تمام تفاصيل و فروع قرآن به آن اصل بر مىگردد
[سوره هود(11): آيات 5 تا 16]
بيان آيات
بحث روايتى(شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته)
[سوره هود(11): آيات 17 تا 24]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 25 تا 35]
بيان آيات
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 36 تا 49]
بيان آيات
چند بحث قرآنى، روايتى، تاريخى و فلسفى پيرامون داستان نوح(ع)
2 - داستان نوح(ع) در قرآن
6 - آيا نبوت نوح(ع)، جهانى و براى همه بشر بوده؟
گفتارى در چند فصل پيرامون پرستش بتها
[سوره هود(11): آيات 50 تا 60]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 61 تا 68]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 69 تا 76]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 77 تا 83]
بيان آيات
بحث روايتى(رواياتى در باره قوم لوط، فرشتگان ميهمان لوط و داستان هلاكت قوم او)
[سوره هود(11): آيات 84 تا 95]
بيان آيات
جلد يازدهم
ادامه سوره هود
[سوره هود(11): آيات 100 تا 108]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره هود(11): آيات 109 تا 119]
بيان آيات
(12) سوره يوسف مكى است و صد و يازده آيه دارد(111)
[سوره يوسف(12): آيات 4 تا 6]
بيان آيات رؤياى يوسف(عليه السلام) و تعبير آن به وسيله پدرش يعقوب(عليه السلام)
[سوره يوسف(12): آيات 7 تا 21]
بيان آيات
گفتارى در اينكه در دروغگويى رستگارى نيست سخنى در باره بى فرجام بودن دروغ و اينكه سر انجام، حقيقت نمودار مىشود
[سوره يوسف(12): آيات 22 تا 34]
بيان آيات بيان آيات مربوط به يوسف(عليه السلام) در خانه عزيز مصر مراد از جمله: لما بلغ اشده
اقوال بعضى از مفسرين عامه و خاصه در تفسير آيه
بيان آيات
بحثهايى پيرامون تقواى دينى و درجات آن در چند فصل 1 - قانون و اخلاق كريمه و توحيد
[سوره يوسف(12): آيات 35 تا 42]
بيان آيات تصميم به زندانى كردن يوسف(عليه السلام)
[سوره يوسف(12): آيات 43 تا 57]
بيان آيات
[سوره يوسف(12): آيات 63 تا 82]
بيان آيات بيان و شرح آياتى كه بازگشتن برادران يوسف را نزد پدر و آوردن برادر تنى يوسف(عليه السلام) و نگاه داشتن او توسط يوسف را حكايت مىكنند
[سوره يوسف(12): آيات 83 تا 92]
بيان آيات
[سوره يوسف(12): آيات 93 تا 102]
بيان آيات بيان آيات راجع به بازگشت برادران نزد پدر با پيراهن يوسف(عليه السلام) و عزيمت آل يعقوب به مصر و...
[سوره يوسف(12): آيات 103 تا 111]
بيان آيات
(13) سوره رعد
[سوره الرعد(13): آيات 1 تا 4]
بيان آيات آهنگ كلى سوره: اثبات آيت بودن و حقانيت قرآن كريم
[سوره الرعد(13): آيات 7 تا 16]
بيان آيات
[سوره الرعد(13): آيات 17 تا 26]
بيان آيات
[سوره الرعد(13): آيات 27 تا 35]
بيان آيات هدايت به دست خدا است و صرف وجود آيت معجزه سبب ايمان آوردن نيست
[سوره الرعد(13): آيات 36 تا 42]
بيان آيات
جلد دوازدهم
(14) سوره ابراهيم مكى است و 52 آيه دارد
[سوره إبراهيم(14): آيات 1 تا 5]
بيان آيات خلاصه و برداشتى از آيات سوره ابراهيم
[سوره إبراهيم(14): آيات 6 تا 18]
بيان آيات
[سوره إبراهيم(14): آيات 19 تا 34]
بيان آيات
[سوره إبراهيم(14): آيات 35 تا 41]
بيان آيات انعام به فرزندان ابراهيم(ع)، نمونهاى ديگر از انعامهاى خداى عزيز و حميد
(15) سوره حجر مكى است و 99 آيه دارد.
[سوره الحجر(15): آيات 1 تا 9]
بيان آيات مفاد كلى سوره مباركه حجر
گفتارى در چند فصل در مصونيت قرآن از تحريف
فصل سوم: ادله و وجوهى كه براى اثبات عدم وقوع زياده و وقوع نقص و تغيير در قرآن بدانها استناد شده است
فصل ششم: آنچه از روايات مربوط به جمع و تاليف قرآن استفاده مىشود
[سوره الحجر(15): آيات 16 تا 25]
بيان آيات عنايت به بيان آوردن زيبايى و زينت آسمان به نجوم و كواكب، در موارد مختلف قرآن
[سوره الحجر(15): آيات 26 تا 48]
بيان آيات
[سوره الحجر(15): آيات 49 تا 84]
بيان آيات اشاره به ارتباط آيات متضمن داستان بشارت ابراهيم(ع) به فرزند دار شدن و داستان قوم لوط، با آيات قبل
[سوره الحجر(15): آيات 85 تا 99]
بيان آيات
(16) سوره نحل مكى است و 128 آيه دارد
[سوره النحل(16): آيات 1 تا 21]
بيان آيات مفاد كلى سوره نحل و بيان اينكه آيات صدر سوره در مدينه و آيات ذيل آن در مكه نازل شده است
بحث روايتى
[سوره النحل(16): آيات 22 تا 40]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 41 تا 64]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 65 تا 77]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 78 تا 89]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 90 تا 105]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 106 تا 111]
[سوره النحل(16): آيات 112 تا 128]
بيان آيات
جلد سيزدهم
(17) سوره اسرى مكى است و 111 آيه دارد
[سوره الإسراء(17): آيه 1]
[سوره الإسراء(17): آيات 2 تا 8]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 9 تا 22]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 23 تا 39]
بيان آيه
بحث روايتى
[سوره الإسراء(17): آيات 40 تا 55]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 56 تا 65]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 66 تا 72]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 73 تا 81]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 82 تا 100]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 101 تا 111]
بيان آيات
(18) سوره كهف مكى است و 110 آيه دارد
[سوره الكهف(18): آيات 1 تا 8]
[سوره الكهف(18): آيات 9 تا 26]
بيان آيات وجه اتصال و رابطه آياتى كه داستان اصحاب كهف را حكايت مىكنند با آيات قبل
[سوره الكهف(18): آيات 27 تا 31]
بيان آيات مفاد كلى اين آيات و ربط آنها با آيات قبل
[سوره الكهف(18): آيات 32 تا 46]
بيان آيات مثلى بيانگر حال دنيا طلبان كه به مالكيت كاذب خود دل بستهاند
[سوره الكهف(18): آيات 47 تا 59]
بيان آيات
[سوره الكهف(18): آيات 60 تا 82]
بيان آيات
[سوره الكهف(18): آيات 83 تا 102]
جلد چهاردهم
(19) سوره مريم مكى است و 98 آيه دارد
[سوره مريم(19): آيات 1 تا 15]
بيان آيات غرض سوره مريم بشارت و انذار مردم است به بيان داستان زكريا، يحيى و مريم(عليهم السلام) و تقسيم مردم به سه دسته
بحث روايتى رواياتى در بيان اينكه كهيعص اشاره به برخى اسماء حسناى الهى است
[سوره مريم(19): آيات 16 تا 40]
گفتارى در معناى تمثل و نقد و بررسى چهار اشكال و شبههاى كه پيرامون تمثل جبرئيل براى مريم مطرح شده است
[سوره مريم(19): آيات 41 تا 50]
بيان آيات
[سوره مريم(19): آيات 58 تا 63]
بيان آيات
[سوره مريم(19): آيات 66 تا 72]
بيان آيات
[سوره مريم(19): آيات 73 تا 80]
[سوره مريم(19): آيات 81 تا 96]
بيان آيات
(20) سوره طه مكى است و 135 آيه دارد
[سوره طه(20): آيات 1 تا 8]
بحث روايتى نقل و بررسى رواياتى در باره شان نزول آيه: ما أنزلنا عليك القرآن لتشقى و روايات و اقوال مختلفى كه در باره كلمه طه نقل شده است
[سوره طه(20): آيات 9 تا 48]
بيان آيات بيان آياتى كه چگونگى برگزيدن موسى(عليه السلام) به رسالت و مامور شدنش در كوه طور به دعوت فرعون را حكايت مىكنند
بحث روايتى رواياتى در ذيل آيات مربوط به داستان موسى(عليه السلام)
[سوره طه(20): آيات 49 تا 79]
بيان آيات بيان ريشه اعتقادى اين سؤال فرعون كه گفت: فمن ربكما يا موسى و توضيحى پيرامون مذهب بت پرستان و ديدگاه آنان در باره خدا و روششان در اتخاذ آلهه و ارباب
[سوره طه(20): آيات 80 تا 98]
بيان آيات بيان آيات مربوط به آخرين فصل از داستان موسى(عليه السلام) در اين سوره
بحث روايتى
[سوره طه(20): آيات 99 تا 114]
بيان آيات
[سوره طه(20): آيات 115 تا 126]
بيان آيات
[سوره طه(20): آيات 127 تا 135]
بيان آيات
(21) سوره انبياء مكى است، و 112 آيه دارد
[سوره الأنبياء(21): آيات 1 تا 15]
گفتارى در چند فصل پيرامون معناى حدوث و قدم كلام
[سوره الأنبياء(21): آيات 16 تا 33]
بيان آيات
[سوره الأنبياء(21): آيات 48 تا 77]
بيان آيات
[سوره الأنبياء(21): آيات 78 تا 91]
بيان آيات
[سوره الأنبياء(21): آيات 92 تا 112]
بيان آيات
(22) سوره حج در مدينه نازل شده و 78 آيه دارد
[سوره الحج(22): آيات 3 تا 16]
بيان آيات وصف الحال سه صنف از مردم: اصرار كنندگان بر باطل، متزلزلان در راه حق و مؤمنان
[سوره الحج(22): آيات 17 تا 24]
بيان آيات
[سوره الحج(22): آيات 25 تا 37]
[سوره الحج(22): آيات 38 تا 57]
بيان آيات نخستين آيه نازله در باره جهاد و اذن قتال به مؤمنين
[سوره الحج(22): آيات 58 تا 66]
[سوره الحج(22): آيات 67 تا 78]
بيان آيات
جلد پانزدهم
(23) سوره مؤمنون مكى است، و صد و هجده آيه دارد(118)
[سوره المؤمنون(23): آيات 1 تا 11]
گفتارى در معناى تاثير ايمان(و بيان اينكه ايمان عبارتست از علم عملى )
[سوره المؤمنون(23): آيات 12 تا 22]
[سوره المؤمنون(23): آيات 23 تا 54]
بيان آيات
[سوره المؤمنون(23): آيات 55 تا 77]
بيان آيات تاخير در عذاب كافران و بهرهمند ساختن آنان به مال و فرزندان براى املاء و استدراج آنان است نه براى خير خواهى
[سوره المؤمنون(23): آيات 78 تا 98]
بيان آيات
[سوره المؤمنون(23): آيات 99 تا 118]
بيان آيات
(24) سوره نور مدنى است، و شصت و چهار آيه دارد(64)
[سوره النور(24): آيات 11 تا 26]
بيان آيات بيان آيات مربوط به داستان افك
[سوره النور(24): آيات 35 تا 46]
بيان آيات معنا و مفادى كه آيات: الله نور السماوات و الأرض... متضمن آنست
[سوره النور(24): آيات 47 تا 57]
بيان آيات
(25) سوره فرقان مكى است و هفتاد و هفت آيه دارد(77)
[سوره الفرقان(25): آيات 1 تا 3]
[سوره الفرقان(25): آيات 4 تا 20]
بيان آيات حكايت طعنهها و افتراءاتى كه كفار عرب در باره قرآن كريم به رسول الله(صلى الله عليه و آله و سلم) زدند
[سوره الفرقان(25): آيات 21 تا 31]
بيان آيات
[سوره الفرقان(25): آيات 32 تا 40]
بيان آيات
[سوره الفرقان(25): آيات 41 تا 62]
بيان آيات
[سوره الفرقان(25): آيات 63 تا 77]
بيان آيات
(26) سوره شعراء مكى است و 227 آيه دارد
[سوره الشعراء(26): آيات 10 تا 68]
بيان آيات غرض اين آيات: مقايسه قوم خاتم الانبياء(صلى الله عليه و آله و سلم) با قوم موسى و هارون، ابراهيم، نوح و...
[سوره الشعراء(26): آيات 69 تا 104]
بيان آيات
[سوره الشعراء(26): آيات 105 تا 122]
[سوره الشعراء(26): آيات 192 تا 227]
بيان آيات
ظالم نبودن خدا به چه معنا است؟
(27) سوره نمل در مكه نازل شده است و(93) آيه دارد
[سوره النمل(27): آيات 7 تا 14]
بيان آيات
[سوره النمل(27): آيات 15 تا 44]
بيان آيات
[سوره النمل(27): آيات 59 تا 81]
بيان آيات
[سوره النمل(27): آيات 82 تا 93]
بيان آيات
جلد شانزدهم
(28) سوره قصص مكى است و هشتاد و هشت آيه دارد(88)
[سوره القصص(28): آيات 1 تا 14]
بيان آيات غرض و مفاد سوره قصص: وعده جميل به مؤمنين با ذكر داستان موسى(عليه السلام) و فرعون
[سوره القصص(28): آيات 15 تا 21]
[سوره القصص(28): آيات 22 تا 28]
[سوره القصص(28): آيات 29 تا 42]
بيان آيات بيان آيات مربوط به فصل ديگرى از داستان موسى(عليه السلام): روانه شدن به سوى مصر و مبعوث گشتن و...
[سوره القصص(28): آيات 57 تا 75]
بيان آيات
[سوره القصص(28): آيات 76 تا 84]
بيان آيات بيان آيات مربوط به قارون كه بهرهمندى از مال و ثروت او را از خدا غافل ساخته به هلاكتش انجاميد
[سوره القصص(28): آيات 85 تا 88]
بيان آيات
(29) سوره عنكبوت مكى است و شصت و شش آيه دارد(66)
[سوره العنكبوت(29): آيات 1 تا 13]
بيان آيات حاصل و خلاصهاى از غرض و مفاد سوره عنكبوت و اشاره به مكى بودن آن
[سوره العنكبوت(29): آيات 14 تا 40]
بيان آيات بيان اين آيات شريفه كه به هفت داستان از انبياء گذشته و آزمايش شدن امم ايشان اشاره دارد
[سوره العنكبوت(29): آيات 41 تا 55]
بيان آيات
(30) سوره روم مكى است و شصت آيه دارد(60)
[سوره الروم(30): آيات 1 تا 19]
بيان آيات اشاره به مضامين و غرض سوره مباركه روم
[سوره الروم(30): آيات 27 تا 39]
بيان آيات
گفتارى در معناى فطرى بودن دين در چند فصل
[سوره الروم(30): آيات 40 تا 47]
بيان آيات
(31) سوره لقمان مكى است و داراى سى و چهار آيه مى باشد(34)
[سوره لقمان(31): آيات 12 تا 19]
بيان آيات
[سوره لقمان(31): آيات 20 تا 34]
بيان آيات
(32) سوره سجده مكى است و سى آيه دارد(30)
[سوره السجده(32): آيات 1 تا 14]
بيان آيات اجمال مطالبى كه سوره مباركه سجده متضمن است
(33) سوره احزاب مدنى است، و هفتاد و سه آيه دارد(73)
[سوره الأحزاب(33): آيات 1 تا 8]
بيان آيات
[سوره الأحزاب(33): آيات 9 تا 27]
بيان آيات بيان آيات مربوط به داستان جنگ احزاب(خندق)
[سوره الأحزاب(33): آيات 28 تا 35]
بيان آيات بيان آيات مربوط به همسران رسول الله(صلى الله عليه و آله و سلم)
بحث روايتى
[سوره الأحزاب(33): آيات 36 تا 40]
بيان آيات توضيح معناى آيه و ما كان لمؤمن و لا مؤمنة إذا قضى الله و رسوله أمرا... و بيان مراد از قضاى خدا و رسول(صلى الله عليه و آله و سلم) در اين آيه
[سوره الأحزاب(33): آيات 41 تا 48]
[سوره الأحزاب(33): آيات 49 تا 62]
بيان آيات بيان آيات مربوط به نكاح و طلاق كه بعضى مخصوص پيامبر(صلى الله عليه و آله و سلم) و برخى راجع به همه مسلمانان است
بحث روايتى چند روايت در باره احكام و آداب طلاق
[سوره الأحزاب(33): آيات 63 تا 73]
بيان آيات
(34) سوره سبا مكى است و 54 آيه دارد
[سوره سبإ(34): آيات 10 تا 21]
[سوره سبإ(34): آيات 22 تا 30]
بيان آيات ابطال الوهيت آلهه مشركين با استدلال به اينكه آنها دعاى كسى را اجابت مىكنند
[سوره سبإ(34): آيات 31 تا 54]
بيان آيات
جلد هفدهم
(35) سوره فاطر مكى است و چهل و پنج آيه دارد(45)
[سوره فاطر(35): آيه 1]
[سوره فاطر(35): آيات 9 تا 14]
بيان آيات
[سوره فاطر(35): آيات 15 تا 26]
بيان آيات
[سوره فاطر(35): آيات 39 تا 45]
بيان آيات
(36) سوره يس مكى است و هشتاد و سه آيه دارد(83)
[سوره يس(36): آيات 13 تا 32]
بيان آيات انذار و تبشير كسانى كه سواء عليهم أ أنذرتهم ام لم تنذرهم به منظور اتمام حجت و رسيدن آنان به كمال شقاوت است
[سوره يس(36): آيات 33 تا 47]
بيان آيات
[سوره يس(36): آيات 48 تا 65]
بيان آيات
[سوره يس(36): آيات 66 تا 83]
بيان آيات تهديد كفار به گرفتن چشمان و دگرگون ساختن خلقتشان
(37) سوره صافات مكى است و صد و هشتاد و دو آيه دارد.(182)
[سوره الصافات(37): آيات 1 تا 11]
بيان آيات
[سوره الصافات(37): آيات 12 تا 70]
بيان آيات حكايت استهزاء مشركين آيات خدا و دعوت پيامبر را و استبعادشان رستاخيز خود و پدرانشان را
[سوره الصافات(37): آيات 71 تا 113]
بيان آيات
[سوره الصافات(37): آيات 114 تا 132]
[سوره الصافات(37): آيات 133 تا 148]
[سوره الصافات(37): آيات 149 تا 182]
بيان آيات رد اعتقاد مشركين به دختر داشتن خدا و خويشاوندى بين او و جن
(38) سوره ص مكى است و هشتاد و هشت آيه دارد(88)
[سوره ص(38): آيات 1 تا 16]
[سوره ص(38): آيات 17 تا 29]
بيان آيات
[سوره ص(38): آيات 30 تا 40]
بيان آيات
[سوره ص(38): آيات 41 تا 48]
بيان آيات
[سوره ص(38): آيات 65 تا 88]
بيان آيات
(39) سوره زمر در مكه نازل شده و هفتاد و پنج آيه دارد(75)
[سوره الزمر(39): آيات 1 تا 10]
بيان آيات محتواى كلى سوره مباركه زمر و زمينه نزول آن
[سوره الزمر(39): آيات 11 تا 20]
[سوره الزمر(39): آيات 21 تا 37]
بيان آيات
[سوره الزمر(39): آيات 38 تا 52]
بيان آيات احتجاج عليه مشركين بر وحدانيت خداى تعالى در خلقت و ربوبيت
[سوره الزمر(39): آيات 53 تا 61]
بيان آيات
[سوره الزمر(39): آيات 62 تا 75]
بيان آيات
(40) سوره مؤمن در مكه نازل شده و هشتاد و پنج آيه دارد(85)
[سوره غافر(40): آيات 7 تا 12]
بيان آيات
[سوره غافر(40): آيات 13 تا 20]
[سوره غافر(40): آيات 21 تا 54]
بيان آيات
(41) سوره فصلت، مكى است و پنجاه و چهار آيه دارد(54)
[سوره فصلت(41): آيات 1 تا 12]
بيان آيات غرض اصلى اين سوره مباركه
[سوره فصلت(41): آيات 13 تا 25]
بيان آيات انذار به عذاب دنيوى، عذابى مثل صاعقه عاد و ثمود كه پيامبران به سويشان رفتند و...
[سوره فصلت(41): آيات 26 تا 39]
[سوره فصلت(41): آيات 40 تا 54]
بيان آيات
جلد هيجدهم
(42) سوره شورى مكى است و پنجاه و سه آيه دارد(53)
[سوره الشورى(42): آيات 1 تا 6]
[سوره الشورى(42): آيات 7 تا 12]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 13 تا 16]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 17 تا 26]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 27 تا 50]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 51 تا 53]
بيان آيات
(43) سوره زخرف مكى است و هشتاد و نه آيه دارد(89)
[سوره الزخرف(43): آيات 26 تا 45]
بيان آيات
(44) سوره دخان مكى است و پنجاه و نه آيه دارد(59)
[سوره الدخان(44): آيات 34 تا 59]
بيان آيات
(45) سوره جاثيه مكى است و سى و هفت آيه دارد(37)
[سوره الجاثية(45): آيات 1 تا 13]
بيان آيات غرض و مفاد كلى سوره مباركه جاثيه
[سوره الجاثية(45): آيات 20 تا 37]
بيان آيات
(46) سوره احقاف مكى است و سى و پنج آيه دارد(35)
[سوره الأحقاف(46): آيات 1 تا 14]
بيان آيات غرض و مفاد كلى سوره مباركه احقاف
[سوره الأحقاف(46): آيات 15 تا 20]
بيان آيات
(47) سوره محمد مدنى است و سى و هشت آيه دارد(38)
[سوره محمد(47): آيات 1 تا 6]
[سوره محمد(47): آيات 7 تا 15]
[سوره محمد(47): آيات 16 تا 32]
بيان آيات
(48) سوره فتح مدنى است و بيست و نه آيه دارد(29)
[سوره الفتح(48): آيات 1 تا 7]
بيان آيات اشاره به مضامين سوره مباركه فتح و انطباق آن با ماجراى صلح حديبيه
[سوره الفتح(48): آيات 11 تا 17]
بيان آيات
[سوره الفتح(48): آيات 18 تا 28]
بيان آيات
(49) سوره حجرات مدنى است و هيجده آيه دارد(18)
[سوره الحجرات(49): آيات 1 تا 10]
بيان آيات مسائل و مطالبى كه سوره مباركه حجرات مشتمل بر آنست
[سوره الحجرات(49): آيات 11 تا 18]
بيان آيات نهى از مسخره كردن يكديگر و عيبجويى و بد زبانى كردن
(50) سوره ق مكى است و چهل و پنج آيه دارد(45)
[سوره ق(50): آيات 1 تا 14]
بيان آيات محتواى سوره مباركه ق
[سوره ق(50): آيات 15 تا 38]
بيان آيات
(51) سوره ذاريات مكى است و شصت آيه دارد(60)
[سوره الذاريات(51): آيات 1 تا 19]
بيان آيات بيان غرض و مفاد اين آيات شريفه
[سوره الذاريات(51): آيات 20 تا 51]
[سوره الذاريات(51): آيات 52 تا 60]
بيان آيات
جلد نوزدهم
(52) سوره طور مكى است و چهل و نه آيه دارد(49)
[سوره الطور(52): آيات 1 تا 10]
[سوره الطور(52): آيات 11 تا 28]
بيان آيات
(53) سوره نجم مكى است و شصت و دو آيه دارد(62)
[سوره النجم(53): آيات 1 تا 18]
[سوره النجم(53): آيات 19 تا 32]
[سوره النجم(53): آيات 33 تا 62]
بيان آيات اشاره به مطالب و محتويات اين قسمت از سوره مباركه نجم
(54) سوره قمر مكى است و پنجاه و پنج آيه دارد(55)
[سوره القمر(54): آيات 1 تا 8]
[سوره القمر(54): آيات 9 تا 42]
(55) سوره الرحمن مكى است و هفتاد و هشت آيه دارد(78)
[سوره الرحمن(55): آيات 1 تا 30]
بيان آيات غرض و مفاد سوره مباركه الرحمن
[سوره الرحمن(55): آيات 31 تا 78]
بيان آيات معناى جمله سنفرغ لكم أيه الثقلان و عدم منافات آن با لا يشغله شان عن شان
(56) سوره واقعه مكى است و هفتاد و شش آيه دارد(76)
[سوره الواقعة(56): آيات 11 تا 56]
بيان آيات
[سوره الواقعة(56): آيات 57 تا 96]
بيان آيات
(57) سوره حديد مدنى است و بيست و نه آيه دارد(29)
[سوره الحديد(57): آيات 1 تا 6]
[سوره الحديد(57): آيات 7 تا 15]
بيان آيات
[سوره الحديد(57): آيات 16 تا 24]
بيان آيات عتاب به مؤمنين به جهت قساوتى كه دلهايشان را گرفته و در مقابل ذكر خدا خاشع نمىشود
[سوره الحديد(57): آيات 25 تا 29]
بيان آيات
(58) سوره مجادله مدنى است و بيست و دو آيه دارد(22)
[سوره المجادلة(58): آيات 14 تا 22]
بيان آيات
(59) سوره حشر مدنى است و بيست و چهار آيه دارد(24)
[سوره الحشر(59): آيات 11 تا 17]
[سوره الحشر(59): آيات 18 تا 24]
بيان آيات معارف و مواعظى كه از مضامين اين آيات برداشت مىشود
(60) سوره ممتحنه مدنى است و سيزده آيه دارد(13)
[سوره الممتحنة(60): آيات 1 تا 9]
بيان آيات بيان آياتى كه به سختى از دوستى مؤمنين با كفار و مشركين نهى مىكند
(61) سوره صف مدنى است و چهارده آيه دارد(14)
[سوره الصف(61): آيات 1 تا 9]
بيان آيات اشاره به مطالب اين سوره مباركه
(62) سوره جمعه مدنى است و بيست و يك آيه دارد(21)
[سوره الجمعة(62): آيات 1 تا 8]
بيان آيات اشاره به مطالب سوره جمعه
(63) سوره منافقون مدنى است و يازده آيه دارد(11)
(64) سوره تغابن مدنى است و هجده آيه دارد(18)
[سوره التغابن(64): آيات 1 تا 10]
بيان آيات
[سوره التغابن(64): آيات 11 تا 18]
بيان آيات
(65) سوره طلاق مدنى است و دوازده آيه دارد(12)
(66) سوره تحريم مدنى است و دوازده آيه دارد(12)
[سوره التحريم(66): آيات 1 تا 9]
بيان آيات
(67) سوره ملك مكى است و سى آيه دارد(30)
[سوره الملك(67): آيات 1 تا 14]
بيان آيات اشاره به غرض سوره مباركه ملك
(68) سوره قلم مكى است و پنجاه و دو آيه دارد(52)
[سوره القلم(68): آيات 1 تا 33]
بيان آيات محتويات سوره مباركه قلم و محل نزول آن
[سوره القلم(68): آيات 34 تا 52]
بيان آيات
(69) سوره الحاقه مكى است و پنجاه و دو آيه دارد(52)
[سوره الحاقة(69): آيات 1 تا 12]
جلد بيستم
(70) سوره معارج مكى است و چهل و چهار آيه دارد(44)
[سوره المعارج(70): آيات 1 تا 18]
بيان آيات مضامين سوره مباركه معارج و مكى يا مدنى بودن آنها
(71) سوره نوح مكى است و بيست و هشت آيه دارد(28)
[سوره نوح(71): آيات 1 تا 24]
بيان آيات
(72) سوره جن مكى است و بيست و هشت آيه دارد(28)
[سوره الجن(72): آيات 1 تا 17]
بيان
[سوره الجن(72): آيات 18 تا 28]
بيان آيات
(73) سوره مزمل مكى است و بيست آيه دارد(20)
[سوره المزمل(73): آيات 1 تا 19]
بيان آيات
(74) سوره مدثر مكى است و پنجاه و شش آيه دارد(56)
[سوره المدثر(74): آيات 1 تا 7]
[سوره المدثر(74): آيات 8 تا 31]
بيان آيات
(75) سوره قيامت مكى است و چهل آيه دارد(40)
[سوره القيامة(75): آيات 1 تا 15]
بيان آيات
[سوره القيامة(75): آيات 16 تا 40]
بيان آيات
(76) سوره دهر مدنى است و سى و يك آيه دارد(31)
[سوره الإنسان(76): آيات 1 تا 22]
بيان آيات اشاره به مضامين سوره مباركه دهر
بحث روايتى چند روايت حاكى از مدنى بودن سوره هل اتى
(77) سوره مرسلات مكى است و پنجاه آيه دارد(50)
[سوره المرسلات(77): آيات 1 تا 15]
(78) سوره نبا مكى است و چهل آيه دارد(40)
[سوره النبإ(78): آيات 1 تا 16]
بيان آيات
[سوره النبإ(78): آيات 17 تا 40]
بيان آيات
(79) سوره نازعات مكى است و چهل و شش آيه دارد(46)
[سوره النازعات(79): آيات 1 تا 41]
گفتارى پيرامون واسطه بودن ملائكه در تدبير(در ذيل آيه فالمدبرات أمرا)
[سوره النازعات(79): آيات 42 تا 46]
بيان آيات
(80) سوره عبس مكى است و چهل و دو آيه دارد(42)
[سوره عبس(80): آيات 1 تا 16]
[سوره عبس(80): آيات 17 تا 42]
بيان آيات
(81) سوره تكوير مكى است و بيست و نه آيه دارد(29)
[سوره التكوير(81): آيات 15 تا 29]
بيان آيات
(82) سوره انفطار مكى است و نوزده آيه دارد(19)
(83) سوره مطففين مكى يا مدنى است و سى و شش آيه دارد(36)
[سوره المطففين(83): آيات 1 تا 21]
بيان آيات
(84) سوره انشقاق مكى است و بيست و پنج آيه دارد(25)
[سوره الانشقاق(84): آيات 1 تا 25]
بيان آيات
(85) سوره بروج مكى است و بيست و دو آيه دارد(22)
[سوره البروج(85): آيات 1 تا 22]
بيان آيات اشاره به مضامين سوره مباركه بروج
(86) سوره طارق، مكى است و هفده آيه دارد(17)
[سوره الطارق(86): آيات 1 تا 17]
بيان آيات
(87) سوره اعلى مكى است و نوزده آيه دارد(19)
[سوره الأعلى(87): آيات 1 تا 19]
بيان آيات
(88) سوره غاشيه مكى است و بيست و شش آيه دارد(26)
(89) سوره فجر مكى است و سى آيه دارد(30)
[سوره الفجر(89): آيات 1 تا 30]
بيان آيات مضامين سوره مباركه فجر
(90) سوره بلد مكى است و بيست آيه دارد(20)
[سوره البلد(90): آيات 1 تا 20]
بيان آيات حقيقتى در باره خلقت انسان كه سوره مباركه بلد بيان مىكند
(91) سوره شمس مكى است و شانزده آيه دارد(16)
[سوره الشمس(91): آيات 1 تا 15]
بيان آيات
(92) سوره ليل مكى است و بيست و آيه دارد(21)
[سوره الليل(92): آيات 1 تا 21]
بيان آيات
(93) سوره ضحى، مكى يا مدنى است و يازده آيه دارد(11)
(94) سوره انشراح، مكى يا مدنى است و هشت آيه دارد(8)
[سوره الشرح(94): آيات 1 تا 8]
بيان آيات
(95) سوره تين، مكى است و هشت آيه دارد(8)
(96) سوره علق مكى است و نوزده آيه دارد(19)
[سوره العلق(96): آيات 1 تا 19]
بيان آيات
(97) سوره قدر مكى است و پنج آيه دارد(5)
(98) سوره بينه مدنى است و هشت آيه دارد(8)
[سوره البينة(98): آيات 1 تا 8]
بيان آيات تفسير آيه: لم يكن الذين كفروا من أهل الكتاب... كه گفته شده از مشكل ترين آيات قرآنى است
(99) سوره زلزال مدنى است و هشت آيه دارد(8)
[سوره الزلزلة(99): آيات 1 تا 8]
بيان آيات
(103) سوره عصر مكى است و سه آيه دارد(3)
[سوره العصر(103): آيات 1 تا 3]
بيان آيات
(109) سوره كافرون مكى است و شش آيه دارد.(6)
[سوره الكافرون(109): آيات 1 تا 6]
بيان آيات
(111) سوره تبت مكى است و پنج آيه دارد(5)
(112) سوره اخلاص مكى است و چهار آيه دارد(4)
ترجمه تفسير الميزان، ج1، ص: 59
باشد، و تنها تفاوتى كه يك پيغمبر با يك فرد امتش، و يا با يك پيغمبر ديگر دارد، اين است كه خدا او را بزرگتر اعتبار كرده، و رعيتش را كوچكتر شمرده، بدون اينكه اين جعل و قرارداد خدا متكى بر تكوين و واقعيت خارجى باشد، عينا نظير جعلى كه در ميان خود ما مردم است، يكى را پادشاه، و بقيه را رعيت او اعتبار مىكنيم، بدون اينكه از حيث وجود انسانى تفاوتى با يكدگر داشته باشند.
و اين اصل، منشا و ريشهاى ديگر دارد، كه خود زائيده آنست، و آن اين است كه براى ماده، اصالت قائل بودند، و از آنچه ما وراء ماده است، يا بكلى نفى اصالت نموده، يا در باره اصالت آن توقف مىكردند، تنها از ما وراء ماده، خدا را، آنهم بخاطر دليل، استثناء مىكردند.
و عامل اين انحراف فكرى يكى از دو چيز بود، يا بخاطر اعتمادى كه بعلوم مادى داشتند، مىپنداشتند كه حس براى ما كافى است، و احتياجى بماوراء محسوسات نداريم، و يا (العياذ باللَّه) قرآن را لايق آن نمىدانستند كه پيرامون آياتش تدبر و مو شكافى كنند، و مىگفتند فهم عامى در درك معانى آن كافى است.
اين بحث دنبالهاى طولانى دارد كه انشاء اللَّه تعالى در بحثهاى علمى آتيه از نظر خواننده خواهد گذشت.
نكته پنجم- اينكه مزيت اصحاب صراط مستقيم بر سايرين، و همچنين مزيت صراط آنان بر سبيل سايرين، تنها بعلم است، نه عمل، آنان بمقام پروردگارشان علمى دارند كه ديگران ندارند، و گر نه در سابق هم گفتيم، كه در سبيلهاى پائينتر صراط مستقيم، اعمال صالح كامل، و بدون نقص نيز هست، پس وقتى برترى اصحاب صراط مستقيم به عمل نبود، باقى نمىماند مگر علم، و اما اينكه آن علم چه علمى و چگونه علمى است؟ انشاء اللَّه در ذيل آيه: (أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِها) «1» در بارهاش بحث خواهيم كرد.
در اينجا تنها مىگوئيم آيه: ( يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ، وَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ ، خدا كسانى از شما را كه ايمان دارند، و كسانى كه علم داده شدهاند، بدرجاتى بلند مىكند) «2» و همچنين آيه: ( إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ، وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ ، كلمه طيب خودش بسوى خدا بالا مىرود و عمل صالح آن را بالا مىبرد) «3» باين مزيت اشعار دارد، چون مىرساند آنچه خودش بسوى خدا بالا مىرود، كلمه طيب و علم است، و اما عمل صالح، اثرش كمك در بالا رفتن علم است، و بزودى در تفسير آيه نامبرده تتمه مطالب خواهد آمد انشاء اللَّه.
(1)- سوره رعد آيه 17
(2)- سوره مجادله آيه 11
(3)- سوره فاطر آيه 10
ترجمه تفسير الميزان، ج1، ص: 60
بحث روايتى [ (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته)]
[اقسام عبادت]
در كتاب كافى از امام صادق ع روايت آمده، كه در معناى عبادت فرمودهاند:
عبادت سه جور است، مردمى هستند كه خدا را از ترس عبادت مىكنند، عبادت آنان عبادت بردگان ناتوان است، و منشاش زبونى بردگى است، مردمى ديگر خداى تبارك و تعالى را بطلب ثوابش عبادت مىكنند، عبادت آنان عبادت اجيران است و منشا آن علاقه باجرت است، مردمى ديگر خداى عز و جل را بخاطر محبتى كه باو دارند عبادت مىكنند، عبادت آنان عبادت آزادگان، و بهترين عبادت است. «1» و در نهج البلاغه آمده كه مردمى خدا را بدان جهت عبادت مىكنند كه بثوابش رغبت دارند، عبادت آنان عبادت تجارتپيشگان است، و خود نوعى تجارت است، قومى ديگر خدا را از ترس، بندگى مىكنند، كه عبادتشان عبادت بردگان است، قومى سوم هستند كه خدا را از در شكر عبادت مىكنند، كه عبادت آنان عبادت آزادگان است. «2» و در كتاب علل، و نيز كتاب مجالس، و كتاب خصال، از امام صادق ع آمده: كه فرمودند مردم، خدا را سه جور عبادت مىكنند، طبقهاى او را بخاطر رغبتى كه بثوابش دارند عبادت مىكنند، كه عبادت آنان عبادت حريصان است، و منشا آن طمع است، و جمعى ديگر او را از ترس آتش عبادت مىكنند، كه عبادت آنان عبادت بردگان، و منشاش زبونى و ترس است، و لكن من خداى عز و جل را از اين جهت عبادت مىكنم، كه دوستش دارم، و اين عبادت بزرگواران است، كه خدا در بارهشان فرموده: ( وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ «3» و ايشان در امروز از فزع ايمنند)، و نيز فرموده: ( قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي، يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ «4» ، بگو: اگر خدا را دوست ميداريد پس پيروى من كنيد تا خدا هم دوستتان بدارد)، پس هر كس خداى عز و جل را دوست بدارد، خدا هم او را دوست ميدارد، و هر كس خدا دوستش بدارد، از ايمنان خواهد بود، و اين مقامى است مكنون، و پوشيده، كه جز پاكان با آن تماس پيدا نمىكنند. «5»
(1)- اصول كافى ج 2 ص 84 ح 5 باب العبادة
(2)- نهج البلاغه فيض الاسلام ص 1192 ح 229
(3)- نمل آيه 89
(4)- آل عمران آيه 31
(5)- علل الشرائع ج 1 ص 12 ح 8 باب 8 و خصال ص 188 ح 259 و امالى صدوق ص 41 ح 4 طبع بيروت
ترجمه تفسير الميزان، ج1، ص: 61
* مؤلف: از بيانى كه در گذشته گذشت، معناى اين سه روايت روشن ميشود، و اگر عبادت احرار و آزاد مردان را گاهى به شكر، و گاهى ديگر به حب، توصيف كردند، از اين جهت است كه برگشت هر دو بيكى است، چون شكر عبارت است از اينكه نعمت ولى نعمت را در جايش مصرف كنى، و شكر عبادت باين است كه از روى محبت انجام شود، و تنها براى خود خدا صورت بگيرد، نه منافع شخصى، و يا دفع ضرر شخصى، بلكه خدا را عبادت كنى، بدان جهت كه خدا است، يعنى بذات خود جامع تمامى صفات جمال و جلال است، و او چون جميل بالذات است، ذاتا محبوب است، يعنى خودش دوست داشتنى است، نه اينكه چون ثواب ميدهد، و يا عقاب را بر ميدارد؟ مگر محبت جز ميل بجمال و مجذوب شدن در برابر آن چيز ديگرى است؟.
پس برگشت اينكه بگوئيم: خدا معبود است، چون خدا است، و يا چون جميل و محبوب است، و يا چون ولى نعمت است، و شكرش واجب است، همه بيك معنا است.
و از طرق عامه از امام صادق ع روايت شده كه در تفسير آيه (إِيَّاكَ نَعْبُدُ) الخ، فرموده: يعنى، ما از تو غير تو را نميخواهيم، و عبادتت در عوض چيزى نمىكنيم، آن طور كه جاهلان به خيال خود تو را عبادت مىكنند، در حالى كه در دل بياد همه چيز هستند جز تو. «1» * مؤلف: اين روايت به نكتهاى اشاره مىكند، كه قبلا از آيات مورد بحث استفاده كرديم، كه معناى عبادت، حضور و اخلاص است، چون عبادت بمنظور ثواب، و يا دفع عذاب، با خلوص و حضور منافات دارد.
و در كتاب تحف العقول، از امام صادق ع روايتى آمده، كه در ضمن آن فرمود: هر كس معتقد باشد كه خدا بصفت عبادت ميشود، نه به ادراك، اعتقاد خود را بخدايى حوالت داده كه غايب است، و كسى كه معتقد باشد كه پروردگار متعال به صفت موصوفش عبادت ميشود، توحيد را باطل كرده، چون صفت، غير موصوف است، و كسى كه معتقد باشد كه موصوف، منسوب به صفت عبادت ميشود، خداى كبير را كوچك و صغير شمرده است، پس مردم، خدا را آن طور كه هست نميتوانند اندازهگيرى كنند. «2»
[معنى" اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ " و پاسخ ضمنى به شبهه تحصيل حاصل]
و در كتاب معانى، از امام صادق ع روايت آورده، كه در معناى جمله: ( اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ فرموده: خدايا ما را بلزوم طريقى ارشاد فرما، كه به محبت تو، و به بهشتت منتهى ميشود، و از اينكه پيروى هواهاى خود كنيم، و در نتيجه هلاك گرديم، جلو مىگيرد، و نيز
(1)- نقل از تفسير صافى ج 1 ص 53 ط اسلاميه.
(2)- تحف العقول ص 242 طبع نجف.
ترجمه تفسير الميزان، ج1، ص: 62
نمىگذارد آراء خود را اخذ كنيم، و در نتيجه نابود شويم. «1» و نيز در معانى از على ع روايت آورده، كه در باره آيه نامبرده فرمود: يعنى خدايا! توفيق خودت را كه ما تا كنون بوسيله آن تو را اطاعت كرديم، در باره ما ادامه بده، تا در روزگار آيندهمان نيز هم چنان تو را اطاعت كنيم. «2» * مؤلف: اين دو روايت دو وجه مختلف در پاسخ از شبهه تحصيل حاصل را بيان مىكند، شبهه اين بود كه شخص نمازگزار، راه مستقيم را يافته، كه نماز مىگزارد، ديگر معنا ندارد در نماز خود از خدا هدايت بسوى راه مستقيم را درخواست كند. روايت اولى پاسخ ميدهد به اينكه: مراتب هدايت در مصداقهاى آن مختلف است، و نمازگزار همه روزه از خدا ميخواهد از هر مرتبهاى كه هست بمرتبه بالاتر هدايت شود، و روايت دومى پاسخ ميدهد: كه هر چند مراتب آن در مصاديق مختلف است، و لكن از نظر مفهوم يك حقيقت است، و نمازگزار نظرى باختلاف مراتب آن ندارد، بلكه تنها نظرش اين است كه اين موهبت را از من سلب مكن، و هم چنان آن را ادامه بده.
و نيز در معانى از على ع روايت آورده كه فرمود: صراط مستقيم در دنيا آن راهى است كه كوتاهتر از غلو، و بلندتر از تقصير، و در مثل فارسى نه شور شود، و نه بى نمك باشد، بلكه راه ميانه باشد، و در آخرت عبارتست از طريق مؤمنين بسوى بهشت. «3»
[مراد از " الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ" ]
باز در معانى از على ع روايت آورده، كه در معناى جمله (صراط الذين) الخ، فرمود: يعنى بگوئيد: خدايا ما را به صراط كسانى هدايت فرما، كه بر آنان اين انعام فرمودى كه موفق بدينت و اطاعتت نمودى، نه اين انعام كه مال و سلامتىشان دادى، چون بسا ميشود كسانى به نعمت مال و سلامتى متنعم هستند، ولى كافر و يا فاسقند.
آن گاه اضافه فرمود: كه ايشان آن كسانيند كه خدا در باره آنها فرموده: (وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ، فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ، مِنَ النَّبِيِّينَ، وَ الصِّدِّيقِينَ، وَ الشُّهَداءِ، وَ الصَّالِحِينَ، وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً) «4» «5» ،
[روايتى از رسول خدا (ص) در باره سوره حمد و فضيلت آن]
و در كتاب عيون از حضرت رضا ع از پدران بزرگوارش از امير المؤمنين ع روايت آورده كه فرمود: از رسول خدا (ص) شنيدم مىفرمود: خداى تعالى فرموده:
فاتحة الكتاب را بين خودم و بندهام تقسيم كردم، نصفش از من، و نصفش از بنده من است، و بندهام هر چه بخواهد باو ميدهم، چون او ميگويد: (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ) ، خداى عز و جلش ميگويد:
(1)- معانى الاخبار ص 33 ذ ح 4
(2)- معانى الاخبار ص 33 ذ ح 4
(3)- معانى الاخبار ص 33 ذ ح 4
(4)- سوره نساء آيه 69
(5)- معانى الاخبار ص 36 ذ ح 9
ترجمه تفسير الميزان، ج1، ص: 63
بندهام كار خود را با نام من آغاز كرد، و بر من است اينكه امور او را در آن كار تتميم كنم، و در احوالش بركت بگذارم، و چون او ميگويد: (الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ) پروردگار متعالش ميگويد:
بنده من مرا حمد گفت، و اقرار كرد: كه نعمتهايى كه در اختيار دارد، از ناحيه من است، و بلاهايى كه به وى نرسيده، باز بلطف و تفضل من است، و من شما فرشتگان را گواه مىگيرم، كه نعمتهاى دنيايى و آخرتى او را زياده نموده، بلاهاى آخرت را از او دور كنم، همانطور كه بلاهاى دنيا را از او دور كردم.
و چون او ميگويد: (الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ) خداى جل جلالش ميگويد: بندهام شهادت داد: كه من رحمان و رحيم هستم، من نيز شما را شاهد مىگيرم، كه بهره او را از نعمت و رحمت خود فراوان ساخته، نصيبش را از عطاء خودم جزيل و بسيار مىكنم، و چون او ميگويد: (مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ) ، خداى تعالايش ميگويد: شما شاهد باشيد، همانطور كه بندهام اعتراف كرد به اينكه من مالك روز جزا هستم، در آن روز كه روز حساب است، حساب او را آسان مىكنم، و حسنات او را قبول نموده، از گناهانش صرفنظر مىكنم.
و چون او ميگويد: (إِيَّاكَ نَعْبُدُ) ، خداى عز و جلش مىفرمايد: بندهام راست گفت، و براستى مرا عبادت كرد، و بهمين جهت شما را گواه مىگيرم، در برابر عبادتش پاداشى دهم، كه هر كس كه در عبادت، راه مخالف او را رفته بحال او رشك برد.
و چون او ميگويد: (وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ) ، خداى تعالايش ميگويد: بندهام از من استعانت جست، و بسوى من پناهنده گشت، من نيز شما را شاهد مىگيرم، كه او را در امورش اعانت كنم، و در شدايدش بدادش برسم، و در روز گرفتاريهايش دست او را بگيرم.
و چون او ميگويد: (اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ) ، تا آخر سوره، خداى عز و جلش ميگويد: همه اينها و آنچه غير اينها درخواست كند بر آورده است، من همه خواستههايش را استجابت كردم، و آنچه آرزو دارد برآوردم، و از آنچه مىترسد ايمنى بخشيدم.
«1» * مؤلف: قريب باين مضمون را مرحوم صدوق در كتاب علل خود از حضرت رضا ع روايت كرده، «2» و اين روايت همانطور كه ملاحظه مىفرمائيد، سوره فاتحة الكتاب را در نماز تفسير مىكند، پس اين خود مؤيد گفته قبلى ما است، كه گفتيم: اين سوره كلام خداى سبحان است، اما به نيابت از طرف بندهاش، و زبان حال بندهاش در مقام عبادت، و اظهار عبوديت است، كه چگونه خدا را ثناء ميگويد، و چگونه اظهار بندگى مىكند، و بنا بر اين سوره اصلا براى
(1)- عيون اخبار الرضا ص 234 ب 28 ح 59
(2)- علل ج 2 ص 315 ب 1 ح 1
ترجمه تفسير الميزان، ج1، ص: 64
عبادت درست شده، و در قرآن هيچ سورهاى نظير آن ديده نميشود، منظورم از اين حرف چند نكته است. اول اينكه سوره مورد بحث از اول تا بآخرش كلام خدا است، اما در مقام نيابت از بندهاش، و اينكه بندهاش وقتى روى دل متوجه بسوى او ميسازد، و خود را در مقام عبوديت قرار ميدهد، چه ميگويد. و دوم اينكه اين سوره بدو قسمت تقسيم شده، نصفى از آن براى خدا، و نصفى ديگر براى بنده خدا است.
نكته سوم اينكه اين سوره مشتمل بر تمامى معارف قرآنى است، و با همه كوتاهيش بتمامى معارف قرآنى اشعار دارد، چون قرآن كريم با آن وسعت عجيبى كه در معارف اصوليش، و نيز در فروعات متفرعه بر آن اصول هست، از اخلاقش گرفته تا احكام، و احكامش از عبادات گرفته تا سياسات، و اجتماعيات، و وعدهها، و وعيدها، و داستانها، و عبرتهايش، همه و همه بياناتش به چند اصل بر مىگردد، و از آن چند ريشه جوانه مىزند، اول توحيد، دوم نبوت، و سوم معاد، و فروعات آن، و چهارم هدايت بندگان بسوى آنچه مايه صلاح دنيا و آخرتشان است، و اين سوره با همه اختصار و كوتاهيش، مشتمل بر اين چند اصل ميباشد، و با كوتاهترين لفظ، و روشنترين بيان، بانها اشاره نموده است.
[بيان ويژگىهاى سوره حمد و مقايسه آن با آنچه مسيحيان در نماز مىخوانند]
حال براى اينكه بعظمت اين سوره پى ببرى، ميتوانى معارف مورد بحث در اين سوره را كه خداى تعالى آن را جزو نماز مسلمانان قرار داده، با آنچه كه مسيحيان در نماز خود ميگويند، و انجيل متى (6:- 9- 13) آن را حكايت مىكند، مقايسه كنى، آن وقت مىفهمى كه سوره حمد چيست.
در انجيل نامبرده كه بعربى ترجمه شده، چنين ميخوانيم (پدر ما آن كسى است كه در آسمانها است، نام تو متقدس باد، و فرمانت نافذ، و مشيتت در زمين مجرى، همانطور كه در آسمان مجرى است، نان ما كفاف ما است، امروز ما را بده، و ديگر هيچ، و گناه ما بيامرز، همانطور كه ما گناهكاران بخويشتن را مىبخشيم، (يعنى از ما ياد بگير)، و ما را در بوته تجربه و امتحان قرار مده، بلكه در عوض از شر شرير نجات ده.
خوب، در اين معانى كه الفاظ اين جملات آنها را افاده مىكند دقت بفرما، كه چه چيزهايى را بعنوان معارف الهى و آسمانى به بشر مىآموزد، و چگونه ادب بندگى در آن رعايت شده، اولا بنمازگزار مىآموزد، كه بگويد: پدر ما (يعنى خداى تعالى) در آسمانها است، (در حالى كه قرآن خدا را منزه از مكان ميداند) و ثانيا در باره پدرش دعاى خير كند، كه اميدوارم نامت متقدس باشد، (البته فراموش نشود كه متقدس باشد، نه مقدس، و خلاصه قداست قلابى هم داشته باشد كافى است) و نيز اميدوارم كه فرمانت در زمين مجرى، (و تيغت برا) باشد، همانطور كه در آسمان هست، حال چه كسى ميخواهد دعاى اين بنده را در باره خدايش مستجاب كند؟ نميدانيم، آنهم دعايى كه
ترجمه تفسير الميزان، ج1، ص: 65
بشعارهاى احزاب سياسى شبيهتر است، تا بدعاى واقعى.
و ثالثا از خدا و يا بگو پدرش درخواست كند: كه تنها نان امروزش را بدهد، و در مقابل بخشش و مغفرتى كه او نسبت به گنهكاران خود مىكند، وى نيز نسبت باو با مغفرت خود تلافى نمايد، و همانطور كه او در مقابل جفاكاران از حق خود اغماض مىكند، خدا هم از حق خود نسبت باو اغماض كند، حالا اين نمازگزار مسيحى چه حقى از خودش دارد، كه از خود او باشد، و خدا باو نداده باشد؟ نميدانيم.
و رابعا از پدر بخواهد كه او را امتحان نكند، بلكه از شر شرير نجات دهد، و حال آنكه اين درخواست درخواست امرى است محال، و نشدنى، براى اينكه اينجا دار امتحان و استكمال است، و اصلا نجات از شرير بدون ابتلاء و امتحان معنا ندارد.
[سخن عجيب گوستاولوبون]
از همه اينها بيشتر وقتى تعجب مىكنى، كه نوشته قسيس فاضل گوستاولوبون را در كتاب تاريخ تمدن اسلامش ببينى، كه ميگويد اسلام در معارف دينى چيزى بيشتر از ساير اديان نياورده، چون همه اديان بشر را بسوى توحيد، و تزكيه نفس، و تخلق باخلاق فاضله، و نيز به عمل صالح دعوت مىكردند، اسلام نيز همينها را گفته، چيزى كه برترى يك دين را بر دين ديگر اثبات مىكند باين است كه ببينيم كدام يك از اديان ثمره بيشترى در اجتماعات بشرى داشته، (و لا بد منظورش اين است كه ثمره دين مسيحيت در تعليم و تربيت بيشتر از اسلام است) و از اين نيز عجيبتر آنكه بعضى از مسلماننماها نيز اين گفتار وى را نشخوار كرده، و پيرامون آن داد سخن داده است.
بحث روايتى ديگر
[چند روايت درباره مراد از" صراط مستقيم"]
در كتاب فقيه و در تفسير عياشى از امام صادق ع روايت آوردهاند، كه فرمود:
صراط مستقيم، امير المؤمنين ع است. «1» و در كتاب معانى از امام صادق ع روايت آورده، كه فرمود: صراط مستقيم، طريق بسوى معرفت خدا است، و اين دو صراط است، يكى صراط در دنيا، و يكى در آخرت، اما صراط در دنيا عبارتست از امامى كه اطاعتش بر خلق واجب شده، و اما صراط در آخرت، پلى است كه بر روى جهنم زده شده، هر كس در دنيا از صراط دنيا بدرستى رد شود، يعنى امام خود را بشناسد، و او را اطاعت كند، در آخرت نيز از پل آخرت باسانى مىگذرد، و كسى كه در دنيا امام خود را