کتابخانه تفاسیر
ترجمه تفسير الميزان
جلد اول
مقدمه مؤلف(در توضيح روش تفسيرى كتاب)
(1) سوره حمد
[سوره الفاتحة(1): آيات 1 تا 5]
بيان سبب ابتداء به بسم الله
[سوره الفاتحة(1): آيات 6 تا 7]
بيان
(2) سوره بقره مشتمل بر دويست و هشتاد و شش آيه(286)
[سوره البقرة(2): آيات 1 تا 5]
[سوره البقرة(2): آيات 21 تا 25]
بيان
اثبات بىپايگى سخنان عالم نمايانى كه در صدد تاويل آيات داله بر وقوع معجزه، بر آمدهاند در چند فصل
[سوره البقرة(2): آيات 26 تا 27]
[سوره البقرة(2): آيه 34]
[سوره البقرة(2): آيات 47 تا 48]
بيان
[سوره البقرة(2): آيات 63 تا 74]
[سوره البقرة(2): آيات 102 تا 103]
[سوره البقرة(2): آيات 106 تا 107]
[سوره البقرة(2): آيه 124]
بيان
[سوره البقرة(2): آيات 125 تا 129]
بحث روايتى(شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته مربوط به هجرت ابراهيم به مكه و بناى كعبه و دعاى ابراهيم...)
[سوره البقرة(2): آيات 130 تا 134]
بيان
[سوره البقرة(2): آيات 142 تا 151]
بيان(در باره قبله شدن كعبه براى مسلمين)
[سوره البقرة(2): آيات 153 تا 157]
بحث اخلاقى تعريف علم اخلاق و بيان اينكه سه نيروى عمومى: شهويه، غضبيه و نطقيه فكريه منشا اخلاق آدمى است
[سوره البقرة(2): آيات 163 تا 167]
بيان
جلد دوم
ادامه سوره بقره
[سوره البقرة(2): آيات 183 تا 185]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 190 تا 195]
معرفى جهادى كه قرآن بدان فرمان داده
[سوره البقرة(2): آيات 196 تا 203]
[سوره البقرة(2): آيه 213]
بيان آيه
بحث روايتى(شامل رواياتى در ذيل آيه كان الناس... و پيرامون نبوت و مسائل آن)
بحث اجتماعى(در باره نبوت و پاسخ به شبهات و اشكالات)
[سوره البقرة(2): آيات 216 تا 218]
گفتارى پيرامون حبط
گفتارى پيرامون احكام اعمال از حيث جزا
[سوره البقرة(2): آيات 219 تا 220]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيه 221]
بيان آيه
[سوره البقرة(2): آيات 222 تا 223]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 228 تا 242]
بيان آيات
بحث علمى(پيرامون زن، حقوق و شخصيت و موقعيت اجتماعى او از نظر اسلام و ديگر ملل مذاهب).
[سوره البقرة(2): آيات 244 تا 252]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 253 تا 254]
بيان آيات
گفتارى پيرامون تكلم خداى تعالى
[سوره البقرة(2): آيه 255]
بيان آيه
[سوره البقرة(2): آيات 256 تا 257]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 258 تا 260]
بيان آيات
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 261 تا 274]
گفتارى پيرامون انفاق
بحث روايتى(در ذيل آيات انفاق)
[سوره البقرة(2): آيات 275 تا 281]
بيان آيات بررسى آيات تحريم ربا
[سوره البقرة(2): آيات 285 تا 286]
بيان آيات
جلد سوم
(3) سوره آل عمران در مدينه نازل شده، و مشتمل است بر دويست آيه(200)
[سوره آلعمران(3): آيات 1 تا 6]
[سوره آلعمران(3): آيات 7 تا 9]
بيان آيات
بحثى تفصيلى پيرامون محكم و متشابه و تاويل
4 - آيا كسى جز خدا تاويل قرآن را مىداند؟
5 - چرا كتاب خدا مشتمل بر متشابه است؟
بحث روايتى ديگر(در باره تفسير به رأى)
[سوره آلعمران(3): آيات 10 تا 18]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 26 تا 27]
بيان آيات
رزق از نظر قرآن به چه معنا است؟
[سوره آلعمران(3): آيات 28 تا 32]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 35 تا 41]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 42 تا 60]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 61 تا 63]
بيان آيات
بحث روايتى(رواياتى در باره: محاجه پيامبر(ص) با نصاراى نجران و داستان مباهله و انطباق آيه مباهله با اهل بيت رسول الله(ص) و...)
[سوره آلعمران(3): آيات 64 تا 78]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 79 تا 80]
خاتمة: چند بحث پيرامون اين آيات چند بحث پيرامون آيات مربوط به عيسى(على نبينا و آله و عليه السلام)
5 - مسيح يكى از شفيعان نزد خدا است، نه خونبهاى گنهكاران
بحث تاريخى
2 - داستان مسيح و انجيل
[سوره آلعمران(3): آيات 92 تا 95]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 96 تا 97]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 102 تا 110]
بيان آيات
جلد چهارم
ادامه سوره آل عمران
[سوره آلعمران(3): آيات 149 تا 155]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 172 تا 175]
[سوره آلعمران(3): آيه 200]
گفتارى پيرامون مرابطه در جامعه اسلامى
5 - آيا سنت اجتماعى اسلام، ضمانت بقا و اجرا دارد؟
(4) سوره نساء مدنى است و 176 آيه دارد
[سوره النساء(4): آيه 1]
[سوره النساء(4): آيات 2 تا 6]
بيان آيات
بحثى علمى در چند فصل
[سوره النساء(4): آيات 11 تا 14]
بحث علمى در هشت فصل
[سوره النساء(4): آيات 17 تا 18]
[سوره النساء(4): آيات 23 تا 28]
بحث روايتى ديگر(پيرامون ازدواج موقت)
[سوره النساء(4): آيه 31]
گفتار در گناهان كبيره و صغيره و معناى تكفير سيئات
[سوره النساء(4): آيات 32 تا 35]
[سوره النساء(4): آيات 44 تا 58]
بيان آيات(راجع به يهوديان)
[سوره النساء(4): آيات 59 تا 70]
بيان آيات
جلد پنجم
ادامه سوره نساء
[سوره النساء(4): آيات 77 تا 80]
[سوره النساء(4): آيات 81 تا 84]
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 85 تا 91]
[سوره النساء(4): آيات 95 تا 100]
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 105 تا 126]
بيان آيات بيان آهنگ كلى اين آيات و زمينه نزول آنها
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 127 تا 134]
[سوره النساء(4): آيات 136 تا 147]
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 153 تا 169]
بيان آيات
(5) سوره مائده مدنى است و يكصد و بيست آيه دارد(120)
[سوره المائدة(5): آيات 1 تا 3]
بيان آيات
بحثى علمى در سه فصل
[سوره المائدة(5): آيات 4 تا 5]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره المائدة(5): آيات 6 تا 7]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 15 تا 19]
بيان آيات
گفتارى در اينكه قرآن كريم چه طريقهاى براى تفكر پيشنهاد كرده و اين بحثى است مختلط از مطالب قرآنى و فلسفى و روايتى
بحث تاريخى(در باره پيدايش و سير علوم عقليه در ميان مسلمين)
[سوره المائدة(5): آيات 20 تا 26]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 27 تا 32]
بيان آيات
گفتارى پيرامون معناى احساس و انديشيدن
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 33 تا 40]
بيان آيات
بحث روايتى رواياتى در باره شان نزول آيه شريفه مربوط به حكم محارب، و كيفيت اجراى آن احكام
[سوره المائدة(5): آيات 41 تا 50]
بيان آيات بيان زمينه و سياق اين آيات شريفه و ارتباط اجزاى آنها با يكديگر
بحث روايتى
[سوره المائدة(5): آيات 51 تا 54]
بيان آيات
بحث روايتى
جلد ششم
ادامه سوره مائده
[سوره المائدة(5): آيات 55 تا 56]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 57 تا 66]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيه 67]
بيان آيه
بحث روايتى
[سوره المائدة(5): آيات 68 تا 86]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 90 تا 93]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 101 تا 102]
[سوره المائدة(5): آيات 103 تا 104]
[سوره المائدة(5): آيه 105]
بيان آيه
بحث روايتى
بحث علمى(شامل چند اشاره تاريخى و چند بحث علمى مربوط به نفس در چند فصل)
[سوره المائدة(5): آيات 106 تا 109]
بيان آيات توضيح آيات شريفه راجع به گواه گرفتن هنگام وصيت و حكم شهود غير مسلمان بر وصيت
گفتارى پيرامون يمين(سوگند)
[سوره المائدة(5): آيات 112 تا 115]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 116 تا 120]
بيان آيات
گفتارى پيرامون معناى ادب معناى ادب و بيان اختلاف مفهوم آن با اختلاف مقاصد در جوامع مختلف
گفتارى پيرامون بندگى و بندهدارى
گفتارى چند در پيرامون عفو و مجازات
جلد هفتم
(6) سوره انعام، مكى است و 165 آيه دارد
[سوره الأنعام(6): آيات 1 تا 3]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 21 تا 32]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 33 تا 36]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 37 تا 55]
گفتارى پيرامون اجتماعات حيوانى
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره الأنعام(6): آيات 56 تا 73]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 74 تا 83]
بيان آيات
بحث روايتى
گفتارى در باره شخصيت ابراهيم خليل(ع) و سرگذشت او(در چند فصل)
5 - تناقضات تورات بهترين دليل بر دستخوردگى آن است:
[سوره الأنعام(6): آيات 84 تا 90]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره الأنعام(6): آيات 91 تا 105]
بيان آيات
بيان آيات
گفتارى در عموميت خلقت و گسترش دامنه آن
[سوره الأنعام(6): آيات 106 تا 113]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 114 تا 121]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 122 تا 127]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 128 تا 135]
[سوره الأنعام(6): آيات 136 تا 150]
[سوره الأنعام(6): آيات 151 تا 157]
بيان آيات
جلد هشتم
(7) سوره اعراف در مكه نازل شده و 206 آيه دارد
[سوره الأعراف(7): آيات 1 تا 9]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 10 تا 25]
بيان آيات
گفتارى در باره شيطان و عمل او
بحث عقلى و قرآنى(مناظرهاى كه شارح اناجيل نقل كرده و در تورات ذكر شده كه بين ابليس و ملائكه واقع شده است)
[سوره الأعراف(7): آيات 26 تا 36]
بيان آيات
بحث روايتى رواياتى در مورد شان نزول آيه: قد أنزلنا عليكم لباسا... و خذوا زينتكم عند كل مسجد
بحثى آزاد پيرامون چند روايت
[سوره الأعراف(7): آيات 37 تا 53]
بيان آيات
بحث روايتى(در ذيل آيات شريفه گذشته است)
[سوره الأعراف(7): آيات 54 تا 58]
بحث روايتى
[سوره الأعراف(7): آيات 85 تا 93]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 94 تا 102]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 103 تا 126]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 127 تا 137]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 138 تا 154]
بيان آيات
بحث روايتى
بحث روايتى ديگر(پارهاى از روايات از ائمه عليهم السلام در معناى رؤيت قلب)
[سوره الأعراف(7): آيات 155 تا 160]
بيان آيات
بحث روايتى روايتى در باره علت اينكه انتخاب امام به مردم واگذار نشده است
[سوره الأعراف(7): آيات 161 تا 171]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 172 تا 174]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 175 تا 179]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 180 تا 186]
بيان آيات
گفتارى پيرامون اسماء حسنى، در چند فصل
جلد نهم
(8)(سوره انفال در مدينه نازل شده و داراى هفتاد و پنج آيه مىباشد)(75)
[سوره الأنفال(8): آيات 1 تا 6]
[سوره الأنفال(8): آيات 7 تا 14]
[سوره الأنفال(8): آيات 15 تا 29]
بيان آيات بيان آيات شريفه متضمن دستوراتى راجع به جهاد اسلامى و نهى از فرار از جنگ
بحث روايتى(در ذيل آيات مربوط به جنگ بدر)
[سوره الأنفال(8): آيات 30 تا 40]
بيان آيات
[سوره الأنفال(8): آيات 41 تا 54]
بيان آيات توضيح و تفسير مفردات و جملات آيه شريفه مربوط به خمس: و اعلموا أنما غنمتم من شيء فأن لله خمسه و للرسول...
[سوره الأنفال(8): آيات 55 تا 66]
بيان آيات
بحث روايتى
(9)(سوره توبه در مدينه نازل شده و داراى 129 آيه است)(129)
[سوره التوبة(9): آيات 1 تا 16]
بيان آيات
بحث روايتى
گفتارى در نسبت اعمال به اسباب در ذيل جمله: قاتلوهم يعذبهم الله بأيديكم
[سوره التوبة(9): آيات 17 تا 24]
بيان آيات
بحث روايتى چند روايت در مورد اينكه آيه شريفه: أ جعلتم سقاية الحاج... در باره امير المؤمنين(ع) نازل شده است
[سوره التوبة(9): آيات 25 تا 28]
بيان آيات بيان آيات مربوط به جنگ حنين
[سوره التوبة(9): آيات 29 تا 35]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره التوبة(9): آيات 36 تا 37]
[سوره التوبة(9): آيات 38 تا 48]
بيان آيات ملامت و سرزنش مؤمنين به جهت تثاقل و سستى نمودنشان به هنگام جنگ به اينكه مگر به حيات ناچيز دنيا قانع شدهاند؟
بحث روايتى رواياتى در مورد كيفيت هجرت پيامبر(ص) از مكه به مدينه و داستان غار و...
[سوره التوبة(9): آيات 49 تا 63]
بيان آيات منافقين كه به گمان خود از ناملايمات فتنه احتمالى جنگ دورى مىگزينند در واقع از نفاق و ضلالتشان در فتنه سقوط كردهاند و خود غافلند
بحث روايتى
[سوره التوبة(9): آيات 64 تا 74]
بيان آيات بيان اين دسته از آيات مربوط به منافقين و توطئه آنها براى قتل پيامبر(ص) در راه تبوك
[سوره التوبة(9): آيات 75 تا 80]
[سوره التوبة(9): آيات 81 تا 96]
بيان آيات ادامه آيات مربوط به كسانى كه از رفتن به جنگ سرباز زدند و نكوهش و تهديد آنان به عذاب آخرت
بحث روايتى روايتى در ذيل آيه شريفه: فرح المخلفون...
[سوره التوبة(9): آيات 97 تا 106]
بيان آيات بيان آيات شريفه مربوط به وضع اعراب از لحاظ كفر و نفاق و ايمان
[سوره التوبة(9): آيات 107 تا 110]
[سوره التوبة(9): آيات 111 تا 123]
بيان آيات وعده قطعى بهشت به كسانى كه در راه خدا با جان و مال خود جهاد مىكنند(إن الله اشترى)
جلد دهم
(10)(سوره يونس داراى 109 آيه مىباشد)
[سوره يونس(10): آيات 1 تا 10]
بيان آيات كيفيت و مكان نزول سوره يونس و بيان غرض و آهنگ كلى اين سوره مباركه
[سوره يونس(10): آيات 15 تا 25]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 26 تا 30]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 31 تا 36]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 37 تا 45]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 46 تا 56]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 57 تا 70]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 75 تا 93]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 94 تا 103]
بيان آيات
(11) سوره هود در مكه نازل شده و مشتمل بر صد و بيست آيه است(120)
[سوره هود(11): آيات 1 تا 4]
بيان آيات توحيد اصلى است متضمن تمامى تفاصيل و جزئيات معانى قرآن. و تمام تفاصيل و فروع قرآن به آن اصل بر مىگردد
[سوره هود(11): آيات 5 تا 16]
بيان آيات
بحث روايتى(شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته)
[سوره هود(11): آيات 17 تا 24]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 25 تا 35]
بيان آيات
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 36 تا 49]
بيان آيات
چند بحث قرآنى، روايتى، تاريخى و فلسفى پيرامون داستان نوح(ع)
2 - داستان نوح(ع) در قرآن
6 - آيا نبوت نوح(ع)، جهانى و براى همه بشر بوده؟
گفتارى در چند فصل پيرامون پرستش بتها
[سوره هود(11): آيات 50 تا 60]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 61 تا 68]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 69 تا 76]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 77 تا 83]
بيان آيات
بحث روايتى(رواياتى در باره قوم لوط، فرشتگان ميهمان لوط و داستان هلاكت قوم او)
[سوره هود(11): آيات 84 تا 95]
بيان آيات
جلد يازدهم
ادامه سوره هود
[سوره هود(11): آيات 100 تا 108]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره هود(11): آيات 109 تا 119]
بيان آيات
(12) سوره يوسف مكى است و صد و يازده آيه دارد(111)
[سوره يوسف(12): آيات 4 تا 6]
بيان آيات رؤياى يوسف(عليه السلام) و تعبير آن به وسيله پدرش يعقوب(عليه السلام)
[سوره يوسف(12): آيات 7 تا 21]
بيان آيات
گفتارى در اينكه در دروغگويى رستگارى نيست سخنى در باره بى فرجام بودن دروغ و اينكه سر انجام، حقيقت نمودار مىشود
[سوره يوسف(12): آيات 22 تا 34]
بيان آيات بيان آيات مربوط به يوسف(عليه السلام) در خانه عزيز مصر مراد از جمله: لما بلغ اشده
اقوال بعضى از مفسرين عامه و خاصه در تفسير آيه
بيان آيات
بحثهايى پيرامون تقواى دينى و درجات آن در چند فصل 1 - قانون و اخلاق كريمه و توحيد
[سوره يوسف(12): آيات 35 تا 42]
بيان آيات تصميم به زندانى كردن يوسف(عليه السلام)
[سوره يوسف(12): آيات 43 تا 57]
بيان آيات
[سوره يوسف(12): آيات 63 تا 82]
بيان آيات بيان و شرح آياتى كه بازگشتن برادران يوسف را نزد پدر و آوردن برادر تنى يوسف(عليه السلام) و نگاه داشتن او توسط يوسف را حكايت مىكنند
[سوره يوسف(12): آيات 83 تا 92]
بيان آيات
[سوره يوسف(12): آيات 93 تا 102]
بيان آيات بيان آيات راجع به بازگشت برادران نزد پدر با پيراهن يوسف(عليه السلام) و عزيمت آل يعقوب به مصر و...
[سوره يوسف(12): آيات 103 تا 111]
بيان آيات
(13) سوره رعد
[سوره الرعد(13): آيات 1 تا 4]
بيان آيات آهنگ كلى سوره: اثبات آيت بودن و حقانيت قرآن كريم
[سوره الرعد(13): آيات 7 تا 16]
بيان آيات
[سوره الرعد(13): آيات 17 تا 26]
بيان آيات
[سوره الرعد(13): آيات 27 تا 35]
بيان آيات هدايت به دست خدا است و صرف وجود آيت معجزه سبب ايمان آوردن نيست
[سوره الرعد(13): آيات 36 تا 42]
بيان آيات
جلد دوازدهم
(14) سوره ابراهيم مكى است و 52 آيه دارد
[سوره إبراهيم(14): آيات 1 تا 5]
بيان آيات خلاصه و برداشتى از آيات سوره ابراهيم
[سوره إبراهيم(14): آيات 6 تا 18]
بيان آيات
[سوره إبراهيم(14): آيات 19 تا 34]
بيان آيات
[سوره إبراهيم(14): آيات 35 تا 41]
بيان آيات انعام به فرزندان ابراهيم(ع)، نمونهاى ديگر از انعامهاى خداى عزيز و حميد
(15) سوره حجر مكى است و 99 آيه دارد.
[سوره الحجر(15): آيات 1 تا 9]
بيان آيات مفاد كلى سوره مباركه حجر
گفتارى در چند فصل در مصونيت قرآن از تحريف
فصل سوم: ادله و وجوهى كه براى اثبات عدم وقوع زياده و وقوع نقص و تغيير در قرآن بدانها استناد شده است
فصل ششم: آنچه از روايات مربوط به جمع و تاليف قرآن استفاده مىشود
[سوره الحجر(15): آيات 16 تا 25]
بيان آيات عنايت به بيان آوردن زيبايى و زينت آسمان به نجوم و كواكب، در موارد مختلف قرآن
[سوره الحجر(15): آيات 26 تا 48]
بيان آيات
[سوره الحجر(15): آيات 49 تا 84]
بيان آيات اشاره به ارتباط آيات متضمن داستان بشارت ابراهيم(ع) به فرزند دار شدن و داستان قوم لوط، با آيات قبل
[سوره الحجر(15): آيات 85 تا 99]
بيان آيات
(16) سوره نحل مكى است و 128 آيه دارد
[سوره النحل(16): آيات 1 تا 21]
بيان آيات مفاد كلى سوره نحل و بيان اينكه آيات صدر سوره در مدينه و آيات ذيل آن در مكه نازل شده است
بحث روايتى
[سوره النحل(16): آيات 22 تا 40]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 41 تا 64]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 65 تا 77]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 78 تا 89]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 90 تا 105]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 106 تا 111]
[سوره النحل(16): آيات 112 تا 128]
بيان آيات
جلد سيزدهم
(17) سوره اسرى مكى است و 111 آيه دارد
[سوره الإسراء(17): آيه 1]
[سوره الإسراء(17): آيات 2 تا 8]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 9 تا 22]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 23 تا 39]
بيان آيه
بحث روايتى
[سوره الإسراء(17): آيات 40 تا 55]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 56 تا 65]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 66 تا 72]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 73 تا 81]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 82 تا 100]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 101 تا 111]
بيان آيات
(18) سوره كهف مكى است و 110 آيه دارد
[سوره الكهف(18): آيات 1 تا 8]
[سوره الكهف(18): آيات 9 تا 26]
بيان آيات وجه اتصال و رابطه آياتى كه داستان اصحاب كهف را حكايت مىكنند با آيات قبل
[سوره الكهف(18): آيات 27 تا 31]
بيان آيات مفاد كلى اين آيات و ربط آنها با آيات قبل
[سوره الكهف(18): آيات 32 تا 46]
بيان آيات مثلى بيانگر حال دنيا طلبان كه به مالكيت كاذب خود دل بستهاند
[سوره الكهف(18): آيات 47 تا 59]
بيان آيات
[سوره الكهف(18): آيات 60 تا 82]
بيان آيات
[سوره الكهف(18): آيات 83 تا 102]
جلد چهاردهم
(19) سوره مريم مكى است و 98 آيه دارد
[سوره مريم(19): آيات 1 تا 15]
بيان آيات غرض سوره مريم بشارت و انذار مردم است به بيان داستان زكريا، يحيى و مريم(عليهم السلام) و تقسيم مردم به سه دسته
بحث روايتى رواياتى در بيان اينكه كهيعص اشاره به برخى اسماء حسناى الهى است
[سوره مريم(19): آيات 16 تا 40]
گفتارى در معناى تمثل و نقد و بررسى چهار اشكال و شبههاى كه پيرامون تمثل جبرئيل براى مريم مطرح شده است
[سوره مريم(19): آيات 41 تا 50]
بيان آيات
[سوره مريم(19): آيات 58 تا 63]
بيان آيات
[سوره مريم(19): آيات 66 تا 72]
بيان آيات
[سوره مريم(19): آيات 73 تا 80]
[سوره مريم(19): آيات 81 تا 96]
بيان آيات
(20) سوره طه مكى است و 135 آيه دارد
[سوره طه(20): آيات 1 تا 8]
بحث روايتى نقل و بررسى رواياتى در باره شان نزول آيه: ما أنزلنا عليك القرآن لتشقى و روايات و اقوال مختلفى كه در باره كلمه طه نقل شده است
[سوره طه(20): آيات 9 تا 48]
بيان آيات بيان آياتى كه چگونگى برگزيدن موسى(عليه السلام) به رسالت و مامور شدنش در كوه طور به دعوت فرعون را حكايت مىكنند
بحث روايتى رواياتى در ذيل آيات مربوط به داستان موسى(عليه السلام)
[سوره طه(20): آيات 49 تا 79]
بيان آيات بيان ريشه اعتقادى اين سؤال فرعون كه گفت: فمن ربكما يا موسى و توضيحى پيرامون مذهب بت پرستان و ديدگاه آنان در باره خدا و روششان در اتخاذ آلهه و ارباب
[سوره طه(20): آيات 80 تا 98]
بيان آيات بيان آيات مربوط به آخرين فصل از داستان موسى(عليه السلام) در اين سوره
بحث روايتى
[سوره طه(20): آيات 99 تا 114]
بيان آيات
[سوره طه(20): آيات 115 تا 126]
بيان آيات
[سوره طه(20): آيات 127 تا 135]
بيان آيات
(21) سوره انبياء مكى است، و 112 آيه دارد
[سوره الأنبياء(21): آيات 1 تا 15]
گفتارى در چند فصل پيرامون معناى حدوث و قدم كلام
[سوره الأنبياء(21): آيات 16 تا 33]
بيان آيات
[سوره الأنبياء(21): آيات 48 تا 77]
بيان آيات
[سوره الأنبياء(21): آيات 78 تا 91]
بيان آيات
[سوره الأنبياء(21): آيات 92 تا 112]
بيان آيات
(22) سوره حج در مدينه نازل شده و 78 آيه دارد
[سوره الحج(22): آيات 3 تا 16]
بيان آيات وصف الحال سه صنف از مردم: اصرار كنندگان بر باطل، متزلزلان در راه حق و مؤمنان
[سوره الحج(22): آيات 17 تا 24]
بيان آيات
[سوره الحج(22): آيات 25 تا 37]
[سوره الحج(22): آيات 38 تا 57]
بيان آيات نخستين آيه نازله در باره جهاد و اذن قتال به مؤمنين
[سوره الحج(22): آيات 58 تا 66]
[سوره الحج(22): آيات 67 تا 78]
بيان آيات
جلد پانزدهم
(23) سوره مؤمنون مكى است، و صد و هجده آيه دارد(118)
[سوره المؤمنون(23): آيات 1 تا 11]
گفتارى در معناى تاثير ايمان(و بيان اينكه ايمان عبارتست از علم عملى )
[سوره المؤمنون(23): آيات 12 تا 22]
[سوره المؤمنون(23): آيات 23 تا 54]
بيان آيات
[سوره المؤمنون(23): آيات 55 تا 77]
بيان آيات تاخير در عذاب كافران و بهرهمند ساختن آنان به مال و فرزندان براى املاء و استدراج آنان است نه براى خير خواهى
[سوره المؤمنون(23): آيات 78 تا 98]
بيان آيات
[سوره المؤمنون(23): آيات 99 تا 118]
بيان آيات
(24) سوره نور مدنى است، و شصت و چهار آيه دارد(64)
[سوره النور(24): آيات 11 تا 26]
بيان آيات بيان آيات مربوط به داستان افك
[سوره النور(24): آيات 35 تا 46]
بيان آيات معنا و مفادى كه آيات: الله نور السماوات و الأرض... متضمن آنست
[سوره النور(24): آيات 47 تا 57]
بيان آيات
(25) سوره فرقان مكى است و هفتاد و هفت آيه دارد(77)
[سوره الفرقان(25): آيات 1 تا 3]
[سوره الفرقان(25): آيات 4 تا 20]
بيان آيات حكايت طعنهها و افتراءاتى كه كفار عرب در باره قرآن كريم به رسول الله(صلى الله عليه و آله و سلم) زدند
[سوره الفرقان(25): آيات 21 تا 31]
بيان آيات
[سوره الفرقان(25): آيات 32 تا 40]
بيان آيات
[سوره الفرقان(25): آيات 41 تا 62]
بيان آيات
[سوره الفرقان(25): آيات 63 تا 77]
بيان آيات
(26) سوره شعراء مكى است و 227 آيه دارد
[سوره الشعراء(26): آيات 10 تا 68]
بيان آيات غرض اين آيات: مقايسه قوم خاتم الانبياء(صلى الله عليه و آله و سلم) با قوم موسى و هارون، ابراهيم، نوح و...
[سوره الشعراء(26): آيات 69 تا 104]
بيان آيات
[سوره الشعراء(26): آيات 105 تا 122]
[سوره الشعراء(26): آيات 192 تا 227]
بيان آيات
ظالم نبودن خدا به چه معنا است؟
(27) سوره نمل در مكه نازل شده است و(93) آيه دارد
[سوره النمل(27): آيات 7 تا 14]
بيان آيات
[سوره النمل(27): آيات 15 تا 44]
بيان آيات
[سوره النمل(27): آيات 59 تا 81]
بيان آيات
[سوره النمل(27): آيات 82 تا 93]
بيان آيات
جلد شانزدهم
(28) سوره قصص مكى است و هشتاد و هشت آيه دارد(88)
[سوره القصص(28): آيات 1 تا 14]
بيان آيات غرض و مفاد سوره قصص: وعده جميل به مؤمنين با ذكر داستان موسى(عليه السلام) و فرعون
[سوره القصص(28): آيات 15 تا 21]
[سوره القصص(28): آيات 22 تا 28]
[سوره القصص(28): آيات 29 تا 42]
بيان آيات بيان آيات مربوط به فصل ديگرى از داستان موسى(عليه السلام): روانه شدن به سوى مصر و مبعوث گشتن و...
[سوره القصص(28): آيات 57 تا 75]
بيان آيات
[سوره القصص(28): آيات 76 تا 84]
بيان آيات بيان آيات مربوط به قارون كه بهرهمندى از مال و ثروت او را از خدا غافل ساخته به هلاكتش انجاميد
[سوره القصص(28): آيات 85 تا 88]
بيان آيات
(29) سوره عنكبوت مكى است و شصت و شش آيه دارد(66)
[سوره العنكبوت(29): آيات 1 تا 13]
بيان آيات حاصل و خلاصهاى از غرض و مفاد سوره عنكبوت و اشاره به مكى بودن آن
[سوره العنكبوت(29): آيات 14 تا 40]
بيان آيات بيان اين آيات شريفه كه به هفت داستان از انبياء گذشته و آزمايش شدن امم ايشان اشاره دارد
[سوره العنكبوت(29): آيات 41 تا 55]
بيان آيات
(30) سوره روم مكى است و شصت آيه دارد(60)
[سوره الروم(30): آيات 1 تا 19]
بيان آيات اشاره به مضامين و غرض سوره مباركه روم
[سوره الروم(30): آيات 27 تا 39]
بيان آيات
گفتارى در معناى فطرى بودن دين در چند فصل
[سوره الروم(30): آيات 40 تا 47]
بيان آيات
(31) سوره لقمان مكى است و داراى سى و چهار آيه مى باشد(34)
[سوره لقمان(31): آيات 12 تا 19]
بيان آيات
[سوره لقمان(31): آيات 20 تا 34]
بيان آيات
(32) سوره سجده مكى است و سى آيه دارد(30)
[سوره السجده(32): آيات 1 تا 14]
بيان آيات اجمال مطالبى كه سوره مباركه سجده متضمن است
(33) سوره احزاب مدنى است، و هفتاد و سه آيه دارد(73)
[سوره الأحزاب(33): آيات 1 تا 8]
بيان آيات
[سوره الأحزاب(33): آيات 9 تا 27]
بيان آيات بيان آيات مربوط به داستان جنگ احزاب(خندق)
[سوره الأحزاب(33): آيات 28 تا 35]
بيان آيات بيان آيات مربوط به همسران رسول الله(صلى الله عليه و آله و سلم)
بحث روايتى
[سوره الأحزاب(33): آيات 36 تا 40]
بيان آيات توضيح معناى آيه و ما كان لمؤمن و لا مؤمنة إذا قضى الله و رسوله أمرا... و بيان مراد از قضاى خدا و رسول(صلى الله عليه و آله و سلم) در اين آيه
[سوره الأحزاب(33): آيات 41 تا 48]
[سوره الأحزاب(33): آيات 49 تا 62]
بيان آيات بيان آيات مربوط به نكاح و طلاق كه بعضى مخصوص پيامبر(صلى الله عليه و آله و سلم) و برخى راجع به همه مسلمانان است
بحث روايتى چند روايت در باره احكام و آداب طلاق
[سوره الأحزاب(33): آيات 63 تا 73]
بيان آيات
(34) سوره سبا مكى است و 54 آيه دارد
[سوره سبإ(34): آيات 10 تا 21]
[سوره سبإ(34): آيات 22 تا 30]
بيان آيات ابطال الوهيت آلهه مشركين با استدلال به اينكه آنها دعاى كسى را اجابت مىكنند
[سوره سبإ(34): آيات 31 تا 54]
بيان آيات
جلد هفدهم
(35) سوره فاطر مكى است و چهل و پنج آيه دارد(45)
[سوره فاطر(35): آيه 1]
[سوره فاطر(35): آيات 9 تا 14]
بيان آيات
[سوره فاطر(35): آيات 15 تا 26]
بيان آيات
[سوره فاطر(35): آيات 39 تا 45]
بيان آيات
(36) سوره يس مكى است و هشتاد و سه آيه دارد(83)
[سوره يس(36): آيات 13 تا 32]
بيان آيات انذار و تبشير كسانى كه سواء عليهم أ أنذرتهم ام لم تنذرهم به منظور اتمام حجت و رسيدن آنان به كمال شقاوت است
[سوره يس(36): آيات 33 تا 47]
بيان آيات
[سوره يس(36): آيات 48 تا 65]
بيان آيات
[سوره يس(36): آيات 66 تا 83]
بيان آيات تهديد كفار به گرفتن چشمان و دگرگون ساختن خلقتشان
(37) سوره صافات مكى است و صد و هشتاد و دو آيه دارد.(182)
[سوره الصافات(37): آيات 1 تا 11]
بيان آيات
[سوره الصافات(37): آيات 12 تا 70]
بيان آيات حكايت استهزاء مشركين آيات خدا و دعوت پيامبر را و استبعادشان رستاخيز خود و پدرانشان را
[سوره الصافات(37): آيات 71 تا 113]
بيان آيات
[سوره الصافات(37): آيات 114 تا 132]
[سوره الصافات(37): آيات 133 تا 148]
[سوره الصافات(37): آيات 149 تا 182]
بيان آيات رد اعتقاد مشركين به دختر داشتن خدا و خويشاوندى بين او و جن
(38) سوره ص مكى است و هشتاد و هشت آيه دارد(88)
[سوره ص(38): آيات 1 تا 16]
[سوره ص(38): آيات 17 تا 29]
بيان آيات
[سوره ص(38): آيات 30 تا 40]
بيان آيات
[سوره ص(38): آيات 41 تا 48]
بيان آيات
[سوره ص(38): آيات 65 تا 88]
بيان آيات
(39) سوره زمر در مكه نازل شده و هفتاد و پنج آيه دارد(75)
[سوره الزمر(39): آيات 1 تا 10]
بيان آيات محتواى كلى سوره مباركه زمر و زمينه نزول آن
[سوره الزمر(39): آيات 11 تا 20]
[سوره الزمر(39): آيات 21 تا 37]
بيان آيات
[سوره الزمر(39): آيات 38 تا 52]
بيان آيات احتجاج عليه مشركين بر وحدانيت خداى تعالى در خلقت و ربوبيت
[سوره الزمر(39): آيات 53 تا 61]
بيان آيات
[سوره الزمر(39): آيات 62 تا 75]
بيان آيات
(40) سوره مؤمن در مكه نازل شده و هشتاد و پنج آيه دارد(85)
[سوره غافر(40): آيات 7 تا 12]
بيان آيات
[سوره غافر(40): آيات 13 تا 20]
[سوره غافر(40): آيات 21 تا 54]
بيان آيات
(41) سوره فصلت، مكى است و پنجاه و چهار آيه دارد(54)
[سوره فصلت(41): آيات 1 تا 12]
بيان آيات غرض اصلى اين سوره مباركه
[سوره فصلت(41): آيات 13 تا 25]
بيان آيات انذار به عذاب دنيوى، عذابى مثل صاعقه عاد و ثمود كه پيامبران به سويشان رفتند و...
[سوره فصلت(41): آيات 26 تا 39]
[سوره فصلت(41): آيات 40 تا 54]
بيان آيات
جلد هيجدهم
(42) سوره شورى مكى است و پنجاه و سه آيه دارد(53)
[سوره الشورى(42): آيات 1 تا 6]
[سوره الشورى(42): آيات 7 تا 12]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 13 تا 16]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 17 تا 26]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 27 تا 50]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 51 تا 53]
بيان آيات
(43) سوره زخرف مكى است و هشتاد و نه آيه دارد(89)
[سوره الزخرف(43): آيات 26 تا 45]
بيان آيات
(44) سوره دخان مكى است و پنجاه و نه آيه دارد(59)
[سوره الدخان(44): آيات 34 تا 59]
بيان آيات
(45) سوره جاثيه مكى است و سى و هفت آيه دارد(37)
[سوره الجاثية(45): آيات 1 تا 13]
بيان آيات غرض و مفاد كلى سوره مباركه جاثيه
[سوره الجاثية(45): آيات 20 تا 37]
بيان آيات
(46) سوره احقاف مكى است و سى و پنج آيه دارد(35)
[سوره الأحقاف(46): آيات 1 تا 14]
بيان آيات غرض و مفاد كلى سوره مباركه احقاف
[سوره الأحقاف(46): آيات 15 تا 20]
بيان آيات
(47) سوره محمد مدنى است و سى و هشت آيه دارد(38)
[سوره محمد(47): آيات 1 تا 6]
[سوره محمد(47): آيات 7 تا 15]
[سوره محمد(47): آيات 16 تا 32]
بيان آيات
(48) سوره فتح مدنى است و بيست و نه آيه دارد(29)
[سوره الفتح(48): آيات 1 تا 7]
بيان آيات اشاره به مضامين سوره مباركه فتح و انطباق آن با ماجراى صلح حديبيه
[سوره الفتح(48): آيات 11 تا 17]
بيان آيات
[سوره الفتح(48): آيات 18 تا 28]
بيان آيات
(49) سوره حجرات مدنى است و هيجده آيه دارد(18)
[سوره الحجرات(49): آيات 1 تا 10]
بيان آيات مسائل و مطالبى كه سوره مباركه حجرات مشتمل بر آنست
[سوره الحجرات(49): آيات 11 تا 18]
بيان آيات نهى از مسخره كردن يكديگر و عيبجويى و بد زبانى كردن
(50) سوره ق مكى است و چهل و پنج آيه دارد(45)
[سوره ق(50): آيات 1 تا 14]
بيان آيات محتواى سوره مباركه ق
[سوره ق(50): آيات 15 تا 38]
بيان آيات
(51) سوره ذاريات مكى است و شصت آيه دارد(60)
[سوره الذاريات(51): آيات 1 تا 19]
بيان آيات بيان غرض و مفاد اين آيات شريفه
[سوره الذاريات(51): آيات 20 تا 51]
[سوره الذاريات(51): آيات 52 تا 60]
بيان آيات
جلد نوزدهم
(52) سوره طور مكى است و چهل و نه آيه دارد(49)
[سوره الطور(52): آيات 1 تا 10]
[سوره الطور(52): آيات 11 تا 28]
بيان آيات
(53) سوره نجم مكى است و شصت و دو آيه دارد(62)
[سوره النجم(53): آيات 1 تا 18]
[سوره النجم(53): آيات 19 تا 32]
[سوره النجم(53): آيات 33 تا 62]
بيان آيات اشاره به مطالب و محتويات اين قسمت از سوره مباركه نجم
(54) سوره قمر مكى است و پنجاه و پنج آيه دارد(55)
[سوره القمر(54): آيات 1 تا 8]
[سوره القمر(54): آيات 9 تا 42]
(55) سوره الرحمن مكى است و هفتاد و هشت آيه دارد(78)
[سوره الرحمن(55): آيات 1 تا 30]
بيان آيات غرض و مفاد سوره مباركه الرحمن
[سوره الرحمن(55): آيات 31 تا 78]
بيان آيات معناى جمله سنفرغ لكم أيه الثقلان و عدم منافات آن با لا يشغله شان عن شان
(56) سوره واقعه مكى است و هفتاد و شش آيه دارد(76)
[سوره الواقعة(56): آيات 11 تا 56]
بيان آيات
[سوره الواقعة(56): آيات 57 تا 96]
بيان آيات
(57) سوره حديد مدنى است و بيست و نه آيه دارد(29)
[سوره الحديد(57): آيات 1 تا 6]
[سوره الحديد(57): آيات 7 تا 15]
بيان آيات
[سوره الحديد(57): آيات 16 تا 24]
بيان آيات عتاب به مؤمنين به جهت قساوتى كه دلهايشان را گرفته و در مقابل ذكر خدا خاشع نمىشود
[سوره الحديد(57): آيات 25 تا 29]
بيان آيات
(58) سوره مجادله مدنى است و بيست و دو آيه دارد(22)
[سوره المجادلة(58): آيات 14 تا 22]
بيان آيات
(59) سوره حشر مدنى است و بيست و چهار آيه دارد(24)
[سوره الحشر(59): آيات 11 تا 17]
[سوره الحشر(59): آيات 18 تا 24]
بيان آيات معارف و مواعظى كه از مضامين اين آيات برداشت مىشود
(60) سوره ممتحنه مدنى است و سيزده آيه دارد(13)
[سوره الممتحنة(60): آيات 1 تا 9]
بيان آيات بيان آياتى كه به سختى از دوستى مؤمنين با كفار و مشركين نهى مىكند
(61) سوره صف مدنى است و چهارده آيه دارد(14)
[سوره الصف(61): آيات 1 تا 9]
بيان آيات اشاره به مطالب اين سوره مباركه
(62) سوره جمعه مدنى است و بيست و يك آيه دارد(21)
[سوره الجمعة(62): آيات 1 تا 8]
بيان آيات اشاره به مطالب سوره جمعه
(63) سوره منافقون مدنى است و يازده آيه دارد(11)
(64) سوره تغابن مدنى است و هجده آيه دارد(18)
[سوره التغابن(64): آيات 1 تا 10]
بيان آيات
[سوره التغابن(64): آيات 11 تا 18]
بيان آيات
(65) سوره طلاق مدنى است و دوازده آيه دارد(12)
(66) سوره تحريم مدنى است و دوازده آيه دارد(12)
[سوره التحريم(66): آيات 1 تا 9]
بيان آيات
(67) سوره ملك مكى است و سى آيه دارد(30)
[سوره الملك(67): آيات 1 تا 14]
بيان آيات اشاره به غرض سوره مباركه ملك
(68) سوره قلم مكى است و پنجاه و دو آيه دارد(52)
[سوره القلم(68): آيات 1 تا 33]
بيان آيات محتويات سوره مباركه قلم و محل نزول آن
[سوره القلم(68): آيات 34 تا 52]
بيان آيات
(69) سوره الحاقه مكى است و پنجاه و دو آيه دارد(52)
[سوره الحاقة(69): آيات 1 تا 12]
جلد بيستم
(70) سوره معارج مكى است و چهل و چهار آيه دارد(44)
[سوره المعارج(70): آيات 1 تا 18]
بيان آيات مضامين سوره مباركه معارج و مكى يا مدنى بودن آنها
(71) سوره نوح مكى است و بيست و هشت آيه دارد(28)
[سوره نوح(71): آيات 1 تا 24]
بيان آيات
(72) سوره جن مكى است و بيست و هشت آيه دارد(28)
[سوره الجن(72): آيات 1 تا 17]
بيان
[سوره الجن(72): آيات 18 تا 28]
بيان آيات
(73) سوره مزمل مكى است و بيست آيه دارد(20)
[سوره المزمل(73): آيات 1 تا 19]
بيان آيات
(74) سوره مدثر مكى است و پنجاه و شش آيه دارد(56)
[سوره المدثر(74): آيات 1 تا 7]
[سوره المدثر(74): آيات 8 تا 31]
بيان آيات
(75) سوره قيامت مكى است و چهل آيه دارد(40)
[سوره القيامة(75): آيات 1 تا 15]
بيان آيات
[سوره القيامة(75): آيات 16 تا 40]
بيان آيات
(76) سوره دهر مدنى است و سى و يك آيه دارد(31)
[سوره الإنسان(76): آيات 1 تا 22]
بيان آيات اشاره به مضامين سوره مباركه دهر
بحث روايتى چند روايت حاكى از مدنى بودن سوره هل اتى
(77) سوره مرسلات مكى است و پنجاه آيه دارد(50)
[سوره المرسلات(77): آيات 1 تا 15]
(78) سوره نبا مكى است و چهل آيه دارد(40)
[سوره النبإ(78): آيات 1 تا 16]
بيان آيات
[سوره النبإ(78): آيات 17 تا 40]
بيان آيات
(79) سوره نازعات مكى است و چهل و شش آيه دارد(46)
[سوره النازعات(79): آيات 1 تا 41]
گفتارى پيرامون واسطه بودن ملائكه در تدبير(در ذيل آيه فالمدبرات أمرا)
[سوره النازعات(79): آيات 42 تا 46]
بيان آيات
(80) سوره عبس مكى است و چهل و دو آيه دارد(42)
[سوره عبس(80): آيات 1 تا 16]
[سوره عبس(80): آيات 17 تا 42]
بيان آيات
(81) سوره تكوير مكى است و بيست و نه آيه دارد(29)
[سوره التكوير(81): آيات 15 تا 29]
بيان آيات
(82) سوره انفطار مكى است و نوزده آيه دارد(19)
(83) سوره مطففين مكى يا مدنى است و سى و شش آيه دارد(36)
[سوره المطففين(83): آيات 1 تا 21]
بيان آيات
(84) سوره انشقاق مكى است و بيست و پنج آيه دارد(25)
[سوره الانشقاق(84): آيات 1 تا 25]
بيان آيات
(85) سوره بروج مكى است و بيست و دو آيه دارد(22)
[سوره البروج(85): آيات 1 تا 22]
بيان آيات اشاره به مضامين سوره مباركه بروج
(86) سوره طارق، مكى است و هفده آيه دارد(17)
[سوره الطارق(86): آيات 1 تا 17]
بيان آيات
(87) سوره اعلى مكى است و نوزده آيه دارد(19)
[سوره الأعلى(87): آيات 1 تا 19]
بيان آيات
(88) سوره غاشيه مكى است و بيست و شش آيه دارد(26)
(89) سوره فجر مكى است و سى آيه دارد(30)
[سوره الفجر(89): آيات 1 تا 30]
بيان آيات مضامين سوره مباركه فجر
(90) سوره بلد مكى است و بيست آيه دارد(20)
[سوره البلد(90): آيات 1 تا 20]
بيان آيات حقيقتى در باره خلقت انسان كه سوره مباركه بلد بيان مىكند
(91) سوره شمس مكى است و شانزده آيه دارد(16)
[سوره الشمس(91): آيات 1 تا 15]
بيان آيات
(92) سوره ليل مكى است و بيست و آيه دارد(21)
[سوره الليل(92): آيات 1 تا 21]
بيان آيات
(93) سوره ضحى، مكى يا مدنى است و يازده آيه دارد(11)
(94) سوره انشراح، مكى يا مدنى است و هشت آيه دارد(8)
[سوره الشرح(94): آيات 1 تا 8]
بيان آيات
(95) سوره تين، مكى است و هشت آيه دارد(8)
(96) سوره علق مكى است و نوزده آيه دارد(19)
[سوره العلق(96): آيات 1 تا 19]
بيان آيات
(97) سوره قدر مكى است و پنج آيه دارد(5)
(98) سوره بينه مدنى است و هشت آيه دارد(8)
[سوره البينة(98): آيات 1 تا 8]
بيان آيات تفسير آيه: لم يكن الذين كفروا من أهل الكتاب... كه گفته شده از مشكل ترين آيات قرآنى است
(99) سوره زلزال مدنى است و هشت آيه دارد(8)
[سوره الزلزلة(99): آيات 1 تا 8]
بيان آيات
(103) سوره عصر مكى است و سه آيه دارد(3)
[سوره العصر(103): آيات 1 تا 3]
بيان آيات
(109) سوره كافرون مكى است و شش آيه دارد.(6)
[سوره الكافرون(109): آيات 1 تا 6]
بيان آيات
(111) سوره تبت مكى است و پنج آيه دارد(5)
(112) سوره اخلاص مكى است و چهار آيه دارد(4)
ترجمه تفسير الميزان، ج1، ص: 593
خلقت آسمانها و زمين و اختلاف شب و روز و كشتىها كه در دريا بسود مردم در جريانند و در آنچه كه خدا از آسمان نازل ميكند يعنى آن آبى كه با آن زمين را بعد از مردگيش زنده ميسازد و از هر نوع جنبنده در آن منتشر ميكند و گرداندن بادها و ابرهايى كه ميان آسمان و زمين مسخرند آيات و دليلهايى است براى مردمى كه تعقل كنند (164).
و بعضى از مردم كسانى هستند كه بجاى خدا شريكها ميگيرند و آنها را مانند خدا دوست ميدارند و كسانى كه بخدا ايمان آوردهاند نسبت باو محبت شديد دارند، و اگر ستمكاران در همين دنيا آن حالت خود را كه در قيامت هنگام ديدن عذاب دارند ببينند ميفهمند كه تمامى نيروها از خداست و خدا شديد العذاب است (165).
روزى كه پيشوايان كفر از پيروان خود بيزارى ميجويند و عذاب را ميبينند و چارهشان از همه جا قطع ميشود (166).
و كسانى كه در دنيا كارشان پيروى كوركورانه بود ميگويند اگر براى ما بازگشتى ميبود ما هم از اين پيشوايان (كه امروز از ما بيزارى جستند) بيزارى مىجستيم اينچنين خداوند اعمالشان را برايشان بصورت حسرتها مجسم ميسازد و ايشان هرگز از آتش بيرون نخواهند شد (167).
بيان
اين آيات كه مسئله توحيد را خاطر نشان ميكند، همه در يك سياق و در يك نظم قرار دارند، و بر مسئله نامبرده اقامه برهان نموده، شرك و سرانجام امر آن را بيان مىكند.
(وَ إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ) ، در سابق در تفسير بسم اللَّه در اول كتاب، تفسير سوره حمد معناى كلمه (اله) گذشت،
[معنى" واحد" در" اله واحد"]
و اما معناى كلمه (واحد)، بايد دانست كه مفهوم وحدت از مفاهيم بديهى است كه در تصور آن هيچ حاجت بان نيست كه كسى آن را برايمان معنا كند و بفهماند كه وحدت يعنى چه چيزى كه هست موارد استعمال آن مختلف است، چه بسا چيزى را بخاطر يكى از اوصافش واحد بدانند، و مثلا بگويند مردى واحد، عالمى واحد، شاعرى واحد، كه مىفهماند صفت مردانگى و علم و شعر كه در او است شركت و كثرت نمىپذيرد و درست هم هست، چون رجوليتى كه در زيد است قابل قسمت ميان او و غير او نيست، بخلاف رجوليتى كه در زيد و عمرو است- كه دو مردند- و دو رجوليت دارند و مفهوم رجوليت در بين آن دو تقسيم شده و كثرت پذيرفته است.
پس زيد از اين جهت- يعنى از جهت داشتن صفتى بنام رجوليت- موجودى است واحد كه قابل كثرت نيست، هر چند كه از جهت اين صفت و صفات ديگرش مثلا علمش و قدرتش و حياتش، و امثال آن واحد نباشد، بلكه كثرت داشته باشد.
[بيان فرق اجمالى بين دو كلمه" احد" و" واحد"]
ولى اين جريان در خداى سبحان وضع ديگرى بخود مىگيرد، مىگوييم خدا واحد است، بخاطر اينكه صفتى كه در اوست- مثلا الوهيتش- صفتى است كه احدى با او در آن صفت
ترجمه تفسير الميزان، ج1، ص: 594
شريك نيست و باز مىگوئيم: خدا واحد است چون علم و قدرت و حيات دارد، و خلاصه بخاطر داشتن چند صفت وحدتش مبدل به كثرت نمىشود، براى اينكه علم او چون علوم ديگران و قدرتش و حياتش چون قدرت و حيات ديگران نيست، و علم و قدرت و حيات و ساير صفاتش او را متكثر نمىكند، تكثرى كه در صفات او هست تنها تكثر مفهومى است و گر نه علم و قدرت و حياتش يكى است، آنهم ذات او است، هيچيك از آنها غير ديگرى نيست، بلكه او عالم است بقدرتش و قادر است بحياتش، وحى است به علمش، بخلاف ديگران كه اگر قادرند به قدرتشان قادرند و اگر عالم هستند، به علمشان عالم هستند، خلاصه صفاتشان هم مفهوما مختلف است و هم عينا.
و چه بسا ميشود كه چيزى از ناحيه ذاتش متصف به وحدت شود، يعنى ذاتش، ذاتى باشد كه هيچ تكثرى در آن نباشد و بالذات تجزيه را در ذاتش نپذيرد، يعنى نه جزء جزء بشود؟ و نه ذات و اسم و نه ذات و صفت و همچنين جزئى نداشته باشد، اينگونه وحدت همانست كه كلمه (احد) را در آن استعمال مىكنند و ميگويند خداى تعالى احدى الذات است و در اين استعمال حتما بايد به كلمه ذات و مثل آن اضافه شود مگر آنكه در سياق نفى و يا نهى قرار گيرد كه در آن صورت ديگر لازم نيست اضافه شود.
مثل اينكه بگوئيم: (ما جاءني احد)، يعنى احدى نزد من نيامد كه در اينصورت اصل ذات را نفى كردهايم، يعنى فهماندهايم: هيچكس نزد من نيامد، نه واحد و نه كثير براى اينكه وحدت، در ذات اعتبار شده بود نه در وصفى از اوصاف ذات، بله اگر وحدت در وصف اعتبار شود مثل اينكه بگوئيم:
(ما جاءني واحد)، يعنى يك نفر كه داراى وصف وحدت است نزد من نيامد، در اينصورت اگر دو نفر يا بيشتر نزد من آمده باشد، دروغ نگفتهايم، چون آنچه را نفى كرديم وصف يك نفرى بود، خواستيم بگوئيم يك مرد با قيد يك نفرى نزد من نيامد و اين منافات ندارد با اينكه چند مرد نزد من آمده باشند، فعلا همين فرق اجمالى ميان دو كلمه احد و واحد را در نظر داشته باش تا انشاء اللَّه تعالى شرح مفصل آن در تفسير سوره: (قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ) بيايد.
و سخن كوتاه آنكه جمله: (إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ) ، با همه كوتاهيش مىفهماند: كه الوهيت مختص و منحصر به خداى تعالى است و وحدت او وحدتى مخصوص است، وحدتى است كه لايق ساحت قدس اوست، چون كلمه وحدت بر حسب آنچه مخاطبين به خطاب (اله شما) از آن مىفهمند، بر بيش از وحدت عامهاى كه قابل انطباق بر انواع مختلف است، دلالت نمىكند و اين قسم وحدت لايق به ساحت قدس ربوبى نيست،
ترجمه تفسير الميزان، ج1، ص: 595
(به بيانى سادهتر اينكه چند قسم وحدت داريم).
[اقسام وحدت و نكتهاى كه در جمله " إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ" هست]
1- وحدت عددى كه در مقابل عدد دو و سه الخ است.
2- وحدت نوعى كه مىگوييم: انسان ايرانى و هندى از نوع واحدند.
3- وحدت جنسى كه مىگوييم: انسان و حيوان از يك جنسند (مترجم).
در چنين زمينهاى اگر قرآن كريم بفرمايد (معبود شما واحد است)، ذهن شنونده به آن وحدتى متوجه ميشود كه كلمه (واحد) در نظرش به آن معنا است، به همين جهت اگر فرموده بود (اللَّه اله واحد، اللَّه اله واحد است) توحيد را نمىرسانيد، براى اينكه در نظر مشركين هم اللَّه اله واحد است، هم چنان كه يك يك آلهه آنان اله واحدند، چون هيچ الهى دو اله نيست، هر يك براى خود و در مقابل خدا اله واحدند.
و همچنين اگر فرموده بود (و الهكم واحد، اله شما واحد است)، باز آن طور كه بايد، نص و صريح در توحيد نبود، براى اينكه ممكن بود گمان شنونده متوجه وحدت نوعيه شود، يعنى متوجه اين شود كه الهها همه يكى هستند، چون همه يك نوعند و نوعيت الوهيت در همه هست، نظير اينكه در تعداد انواع حيوانات مىگوييم اسب يك نوع و قاطر يك نوع و چه و چه يك نوع است، با اينكه هر يك از نامبردهها داراى هزاران فرد است.
لكن وقتى فرمود: (وَ إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ) و معناى اله واحد را- كه در مقابل دو اله و چند اله است- بر كلمه (الهكم) اثبات كرد، آن وقت عبارت صريح در توحيد ميشود، يعنى الوهيت را منحصر در يكى از آلههاى كه مشركين معتقد بودند كرده و آن اللَّه تعالى است.
(لا إِلهَ إِلَّا هُوَ) ، اين جمله نص و صراحت جمله قبلى را تاكيد مىكند و تمامى توهمها و تاويلهايى كه ممكن است در باره عبارت قبلى به ذهن آيد، بر طرف ميسازد.
و اما معناى مفردات اين جمله- كلمه (لا) در اين جمله نفى جنس مىكند و لاى نفى جنس اسم و خبر لازم دارد، و چون مراد به (اله) هر چيزى است كه واقعا و حقيقتا كلمه (اله) بر آن صادق باشد، به همين جهت صحيح است بگوئيم خبر (لا) كه در جمله حذف شده كه كلمه (موجود) و يا هر كلمهاى است كه به عربى معناى موجود را بدهد، مانند (كائن) و امثال آن، و تقدير جمله اين است كه (لا اله بالحقيقة و الحق بموجود الا اللَّه، يعنى اله حقيقى و معبودى به حق موجود نيست به غير از اللَّه)، و چون ضميرى كه به لفظ جلاله (اللَّه) بر مىگردد هميشه در قرآن كريم ضمير رفع است نه نصب يعنى هيچ نفرموده (لا اله الا اياه)
[" الا" در" لا اله الا هو" براى استثناء نيست]
از اينجا مىفهميم در كلمه (الا) الاى استثناء نيست، چون اگر استثناء بود، بايد مىفرمود: (لا اله الا اياه) نه (لا اله الا هو)، بلكه وصفى است به معناى كلمه (غير) و معنايش اين است كه هيچ اله به غير اللَّه موجود نيست.
ترجمه تفسير الميزان، ج1، ص: 596
پس تا اينجا اين معنا روشن شد كه جمله مورد بحث يعنى جمله (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ) الخ در سياق نفى الوهيت غير خداست، يعنى نفى الوهيت آن آلهه موهومى كه مشركين خيال مىكردند اله هستند، نه سياق نفى غير خدا و اثبات وجود خداى سبحان كه بسيارى از مفسرين پنداشتهاند.
شاهدش هم اين است كه مقام، مقامى است كه تنها احتياج دارد خدايان ديگر نفى شود، تا در نتيجه الوهيت منحصر در يكى از خدايان مشركين يعنى در اللَّه تعالى گردد، و هيچ احتياجى به اثبات الوهيت خدا و بعد نفى الوهيت آلهه ندارد.
علاوه بر اينكه قرآن كريم اصل وجود خداى تعالى را بديهى ميداند يعنى عقل براى پذيرفتن وجود خداى تعالى احتياجى به برهان نمىبيند و هر جا از خدا صحبت كرده، عنايتش همه در اين است كه صفات او را از قبيل وحدت و يگانگى و خالق بودن و علم و قدرت و صفات ديگر او را اثبات كند.
و اى بسا بعضى به تقدير گرفتن لفظ (موجود) و هر چه كه به معناى آن باشد، اشكال كنند، كه اين تقدير تنها مىرساند كه غير خدا اله ديگرى فعلا موجود نيست و اثبات نميكند كه اصلا ممكن نيست اله ديگر وجود داشته باشد، در حالى كه مطلوب نفى امكان آن است.
و آن وقت بعضى ديگر در جواب آن گفته باشند: درست است كه تقدير گرفتن (موجود) تنها مىرساند كه خدايى ديگر موجود نيست ولى اينكه گفتى امكان وجود آن را نفى نميكند، صحيح نيست براى اينكه خدايى كه ممكن باشد بعدها موجود شود، او خود ممكن الوجود است و آن خدايى نخواهد بود كه وجود تمامى موجودات و همه شئون آنها بالفعل منتهى به او و مستند باو است و بعضى ديگر جواب داده باشند: كه بجاى لفظ موجود، كلمه (حق) را تقدير مىگيريم، تا معنا چنين شود (هيچ معبود بحق غير خدا نيست).
(الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ) تفسير و بحث پيرامون معناى اين دو كلمه، در ذيل سوره فاتحه گذشت، تنها در اينجا مىگوييم: آوردن اين دو اسم در اينجا معناى ربوبيت را تمام مىكند، مىفهماند كه هر عطيه عمومى مظهر و مجلائى است از رحمت رحمانيه خدا و هر عطيه خصوصى، يعنى آنچه كه در طريق هدايت و سعادت اخروى دخالت دارد، مجلاى رحمت رحيميه او است.
(إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) الخ، سياق اين آيات همانطور كه در ابتداى بيان آيات مورد بحث گفتيم، دلالت دارد بر اينكه سياق خصوص اين آيه نيز همان سياق آيه قبلى است، و اين آيه پيرامون همان معنايى استدلال مىكند كه آيه قبلى متضمن آن بود.
چون آيه سابق كه مىفرمود: (وَ إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ) الخ، در حقيقت اگر شكافته شود، معنايش اين ميشد: كه براى هر موجودى از اين موجودات، الهى است و اله همه
ترجمه تفسير الميزان، ج1، ص: 597
آنها يكى است و اين اله يگانه و واحد، همان اله شما است و او رحمان است، چون رحمتى عمومى دارد و رحيم است، چون رحمتى خصوصى دارد و هر كسى را به سعادت نهائيش- كه همان سعادت آخرت است- سوق ميدهد، پس اينها همه حقايقى هستند حقه.
و در خلقت آسمانها و زمين و اختلاف شب و روز، تا آخر آنچه در آيه ذكر شده، آياتى است كه بر اين حقايق دلالت مىكند، البته براى مردمى دلالت دارد كه تعقل كنند.
و اگر مراد باين آيه اقامه حجت بر اصل وجود اله براى انسانها و يا اله واحد براى انسانها بود، همه نامبردگان تنها يك آيت بودند كه بر اصل وجود اله دلالت مىكردند، چون نامبردهها اين معنا را افاده مىكند كه نظامى در سراسر جهان برقرار است و تدبيرى بهم پيوسته دارد، و بر اين فرض، حق كلام اين بود كه در آيه قبلى بفرمايد: (و الهكم واحد لا اله الا هو) الخ، و چون اينطور نفرموده، مىفهميم سياق آيه براى اين است كه بر حجتى دلالت كند كه هم حجت بر وجود اله است و هم حجت بر وحدت او است، باين معنا كه نخست اثبات كند اله موجودات ديگر غير انسان و نظام كبيرى كه در آنهاست يكى است و سپس اثبات كند همان يك اله، اله انسان نيز هست.
[سه برهان، كه آيه شريفه براى اثبات وجود خدا و توحيد اقامه كرده است]
و اجمال دلالت آيه بر مسئله توحيد، اين است كه مىفرمايد: اين آسمانها كه بر بالاى ما قرار گرفته و بر ما سايه افكنده، با همه بدايعى كه در خلقت آنها است، و اين زمين كه ما را در آغوش گرفته و بر پشت خود سوار كرده، با همه عجائبى كه در آن است، و با همه غرائبى كه در تحولات و انقلابهاى آن از قبيل اختلاف شب و روز و جريان كشتىها در دريا و نازل شدن بارانها و وزيدن بادهاى گردنده و گردش ابرهاى تسخير شده، همه امورى هستند فى نفسه نيازمند به صانعى كه ايجادشان كند، پس براى هر يك از آنها الهى است، پديد آورنده، (اين صورت برهان اولى است) كه آيه شريفه بر مسئله توحيد اقامه كرده است.
برهان ديگر را از راه نظامى كه در عالم است اقامه نموده و حاصلش اين است اين اجرام زمينى و آسمانى كه از نظر حجم و كوچك و بزرگى و هم دورى و نزديكى مختلفند، (و بطورى كه فحصهاى علمى بدست آورده كوچكترين حجم يكى از آنها. 00033، 000، 000، 000، 000، 000، 000، 000/ 0 سانتىمتر مكعب است) و بزرگترين آنها كه حجمش ميليونها برابر حجم زمين است، كرهاى است كه قطرش تقريبا معادل 9000 ميل است و فاصله ميان دو ستاره و دو جرم آسمانى، قريب به سه مليون سال نورى است و سال نورى تقريبا برابر است با رقم زير (365* 24* 60* 60* 300000 كيلومتر) و خلاصه اين ارقام دهشتآور را نيك بنگر، آن گاه خودت حكم خواهى كرد: كه تا چه اندازه نظام اين عالم، بديع و شگفتآور است، عالمى كه با همه وسعتش هر ناحيهاش در ناحيه
ترجمه تفسير الميزان، ج1، ص: 598
ديگر اثر مىگذارد، و در آن دست اندازى مىكند و هر جزء آن در هر كجا كه واقع شده باشد از آثارى كه ساير اجزاء در آن دارند متاثر ميشود، جاذبه عموميش يكدگر را بهم متصل مىكند، نورش و حرارتش همچنين، و با اين تاثير و تاثر سنت حركت عمومى و زمان عمومى را به جريان مىاندازد.
و اين نظام عمومى و دائم، و تحت قانونى ثابت است و حتى قانون نسبيت عمومى هم كه قوانين حركت عمومى در عالم جسمانى را محكوم به دگرگونگى ميداند، نميتواند از اعتراف به اينكه خودش هم محكوم قانون ديگرى است، خوددارى كند، قانونى ثابت در تغيير و تحول (يعنى تغيير و تحول در آن قانون ثابت و دائمى ميباشد).
و از سوى ديگر اين حركت و تحول عمومى، در هر جزء از اجزاء عالم بصورتى خاص به خود ديده ميشود، در بين كره آفتاب و ساير كراتى كه جزء خانواده اين منظومهاند، به يك صورت است و هر چه پائينتر مىآيد، دائرهاش تنگتر مىگردد، تا در زمين ما در دائرهاى تنگتر، نظامى ديگر به خود مىگيرد، حوادث خاص بدان و جرم ماه كه باز مختص بدان است و شب و روز و وزش بادها و حركت ابرها، و ريزش بارانها، در تحت آن نظام اداره ميشود. باز اين دائره نسبت به موجوداتى كه در زمين پديد مىآيند، تنگتر ميشود و در آن دائره معادن و نباتات و حيوانات و ساير تركيبات درست ميشود، و باز اين دائره در خصوص يك يك انواع نباتات، حيوانات، معادن و ساير تركيبات تنگتر ميشود، تا آنكه نوبت بعناصر غير مركب برسد و باز به ذرات و اجزاء ذرات و در آخر به آخرين جزئى كه تا كنون علم بشر بدان دست يافته برسد، يعنى به الكترون و پروتون كه تازه در آن ذره كوچك، نظامى نظير نظام در منظومه شمسى مىبينيم، هستهاى در مركز قرار دارد و اجرامى ديگر دور آن هسته مىگردند، آن چنان كه ستارگان بدور خورشيد در مدار معين مىگردند، و در فلكى حساب شده، شنا مىكنند.
انسان در هر نقطه از نقاط اين عالم بايستد و نظام هر يك از اين عوالم را زير نظر بگيرد، مىبيند كه نظامى است دقيق و عجيب و داراى تحولات و دگرگونگىهايى مخصوص به خود، دگرگونگىهايى كه اگر نبود، اصل آن عالم پاى بر جا نمىماند و از هم پاشيده ميشد، دگرگونگىهايى كه سنت الهيه با آن زنده ميماند، سنتى كه عجائبش تمام شدنى نيست، و پاى خرد به كرانهاش نمىرسد.
نظامى كه در جريانش حتى به يك نقطه استثناء برنميخوريم، و هيچ تصادفى هر چند به ندرت، در آن رخ نميدهد، نظامى كه نه تا كنون و نه هيچوقت، عقل بشر به كرانهاش نمىرسد و مراحلش را طى نمىكند.
ترجمه تفسير الميزان، ج1، ص: 599
اگر از خردترين موجودش چون مولكول شروع كنى و بطرف اجزايى كه از آن تركيب يافته، بالا بيايى، تا برسى به منظومه شمسى و كهكشانهايى كه تا كنون بچشم مسلح ديده شده بيش از عالم و يك نظام نمىبينى، و اگر از بالا شروع كنى و كهكشانها را يكى پس از ديگرى از هم جدا نموده، منظومهها را از نظر بگذرانى و تك تك كرات را و سپس كره زمين و در آخر ذرهاى از آن را تجزيه كنى تا به مولكول برسى، باز مىبينى از آن عالم واحد و آن نظام واحد و آن تدبير متصل چيزى كم نشده، با اينكه هيچيك از اين موجودات را مثل هم نمىبينى دو نفر انسان، دو رأس گوسفند، دو شاخه توت، دو برگ گردو، دو تا مگس، و بالأخره هر جفت جفت موجودات را در نظر بگيرى، خواهى ديد كه هم ذاتا مختلف هستند و هم حكما و هم شخصا.
پس مجموع عالم يك چيز است، و تدبير حاكم بر سراپاى آن متصل است و تمامى اجزائش مسخر براى يك نظام است، هر چند كه اجزائش بسيار و احكامش مختلف است، ( وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ ، همه وجوه براى خداى حى قيوم خاضع است) پس اله عالم كه پديد آورنده آن و مدبر امر آن است، نيز يكى است (اين برهان دومى است كه آيه شريفه بر مسئله توحيد اقامه كرده است).
برهان سومى كه در آيه اقامه شده از راه احتياج انسان است، مىفرمايد: اين انسان كه يكى از پديدههاى زمينى است، در زمين زنده ميشود، و زندگى مىكند و سپس مىميرد و دوباره جزء زمين ميشود، در پديد آمدنش، و بقائش، به غير اين نظام كلى كه در سراسر عالم حكمفرما است، و با تدبيرى متصل سراپاى عالم را اداره مىكند، به نظام ديگرى احتياج ندارد.
اين اجرام آسمانى در درخشندگىاش و حرارت دادنش، اين زمين در شب و روزش و بادها و ابرها و بارانهايش و منافع و كالاهايى كه از هر قاره به قاره ديگرش منتقل ميشود، همه اينها مورد احتياج آدمى است، و زندگى انسان و پيدايش و بقائش بدون آن تدبير نميشود، خدا از ما وراى همه اينها محيط بآدمى است- پس وقتى نظام هستى انسان و همه عالم يكى است، نتيجه مىگيريم كه اله و پديد آورنده و مدبر آن، همان اله و پديد آرنده و مدبر امر انسان است، (اين بود آن برهان سوم).
[برهانى ديگر بر رحمن و رحيم بودن خدا]