کتابخانه تفاسیر
ترجمه تفسير الميزان
جلد اول
مقدمه مؤلف(در توضيح روش تفسيرى كتاب)
(1) سوره حمد
[سوره الفاتحة(1): آيات 1 تا 5]
بيان سبب ابتداء به بسم الله
[سوره الفاتحة(1): آيات 6 تا 7]
بيان
(2) سوره بقره مشتمل بر دويست و هشتاد و شش آيه(286)
[سوره البقرة(2): آيات 1 تا 5]
[سوره البقرة(2): آيات 21 تا 25]
بيان
اثبات بىپايگى سخنان عالم نمايانى كه در صدد تاويل آيات داله بر وقوع معجزه، بر آمدهاند در چند فصل
[سوره البقرة(2): آيات 26 تا 27]
[سوره البقرة(2): آيه 34]
[سوره البقرة(2): آيات 47 تا 48]
بيان
[سوره البقرة(2): آيات 63 تا 74]
[سوره البقرة(2): آيات 102 تا 103]
[سوره البقرة(2): آيات 106 تا 107]
[سوره البقرة(2): آيه 124]
بيان
[سوره البقرة(2): آيات 125 تا 129]
بحث روايتى(شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته مربوط به هجرت ابراهيم به مكه و بناى كعبه و دعاى ابراهيم...)
[سوره البقرة(2): آيات 130 تا 134]
بيان
[سوره البقرة(2): آيات 142 تا 151]
بيان(در باره قبله شدن كعبه براى مسلمين)
[سوره البقرة(2): آيات 153 تا 157]
بحث اخلاقى تعريف علم اخلاق و بيان اينكه سه نيروى عمومى: شهويه، غضبيه و نطقيه فكريه منشا اخلاق آدمى است
[سوره البقرة(2): آيات 163 تا 167]
بيان
جلد دوم
ادامه سوره بقره
[سوره البقرة(2): آيات 183 تا 185]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 190 تا 195]
معرفى جهادى كه قرآن بدان فرمان داده
[سوره البقرة(2): آيات 196 تا 203]
[سوره البقرة(2): آيه 213]
بيان آيه
بحث روايتى(شامل رواياتى در ذيل آيه كان الناس... و پيرامون نبوت و مسائل آن)
بحث اجتماعى(در باره نبوت و پاسخ به شبهات و اشكالات)
[سوره البقرة(2): آيات 216 تا 218]
گفتارى پيرامون حبط
گفتارى پيرامون احكام اعمال از حيث جزا
[سوره البقرة(2): آيات 219 تا 220]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيه 221]
بيان آيه
[سوره البقرة(2): آيات 222 تا 223]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 228 تا 242]
بيان آيات
بحث علمى(پيرامون زن، حقوق و شخصيت و موقعيت اجتماعى او از نظر اسلام و ديگر ملل مذاهب).
[سوره البقرة(2): آيات 244 تا 252]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 253 تا 254]
بيان آيات
گفتارى پيرامون تكلم خداى تعالى
[سوره البقرة(2): آيه 255]
بيان آيه
[سوره البقرة(2): آيات 256 تا 257]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 258 تا 260]
بيان آيات
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 261 تا 274]
گفتارى پيرامون انفاق
بحث روايتى(در ذيل آيات انفاق)
[سوره البقرة(2): آيات 275 تا 281]
بيان آيات بررسى آيات تحريم ربا
[سوره البقرة(2): آيات 285 تا 286]
بيان آيات
جلد سوم
(3) سوره آل عمران در مدينه نازل شده، و مشتمل است بر دويست آيه(200)
[سوره آلعمران(3): آيات 1 تا 6]
[سوره آلعمران(3): آيات 7 تا 9]
بيان آيات
بحثى تفصيلى پيرامون محكم و متشابه و تاويل
4 - آيا كسى جز خدا تاويل قرآن را مىداند؟
5 - چرا كتاب خدا مشتمل بر متشابه است؟
بحث روايتى ديگر(در باره تفسير به رأى)
[سوره آلعمران(3): آيات 10 تا 18]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 26 تا 27]
بيان آيات
رزق از نظر قرآن به چه معنا است؟
[سوره آلعمران(3): آيات 28 تا 32]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 35 تا 41]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 42 تا 60]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 61 تا 63]
بيان آيات
بحث روايتى(رواياتى در باره: محاجه پيامبر(ص) با نصاراى نجران و داستان مباهله و انطباق آيه مباهله با اهل بيت رسول الله(ص) و...)
[سوره آلعمران(3): آيات 64 تا 78]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 79 تا 80]
خاتمة: چند بحث پيرامون اين آيات چند بحث پيرامون آيات مربوط به عيسى(على نبينا و آله و عليه السلام)
5 - مسيح يكى از شفيعان نزد خدا است، نه خونبهاى گنهكاران
بحث تاريخى
2 - داستان مسيح و انجيل
[سوره آلعمران(3): آيات 92 تا 95]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 96 تا 97]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 102 تا 110]
بيان آيات
جلد چهارم
ادامه سوره آل عمران
[سوره آلعمران(3): آيات 149 تا 155]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 172 تا 175]
[سوره آلعمران(3): آيه 200]
گفتارى پيرامون مرابطه در جامعه اسلامى
5 - آيا سنت اجتماعى اسلام، ضمانت بقا و اجرا دارد؟
(4) سوره نساء مدنى است و 176 آيه دارد
[سوره النساء(4): آيه 1]
[سوره النساء(4): آيات 2 تا 6]
بيان آيات
بحثى علمى در چند فصل
[سوره النساء(4): آيات 11 تا 14]
بحث علمى در هشت فصل
[سوره النساء(4): آيات 17 تا 18]
[سوره النساء(4): آيات 23 تا 28]
بحث روايتى ديگر(پيرامون ازدواج موقت)
[سوره النساء(4): آيه 31]
گفتار در گناهان كبيره و صغيره و معناى تكفير سيئات
[سوره النساء(4): آيات 32 تا 35]
[سوره النساء(4): آيات 44 تا 58]
بيان آيات(راجع به يهوديان)
[سوره النساء(4): آيات 59 تا 70]
بيان آيات
جلد پنجم
ادامه سوره نساء
[سوره النساء(4): آيات 77 تا 80]
[سوره النساء(4): آيات 81 تا 84]
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 85 تا 91]
[سوره النساء(4): آيات 95 تا 100]
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 105 تا 126]
بيان آيات بيان آهنگ كلى اين آيات و زمينه نزول آنها
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 127 تا 134]
[سوره النساء(4): آيات 136 تا 147]
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 153 تا 169]
بيان آيات
(5) سوره مائده مدنى است و يكصد و بيست آيه دارد(120)
[سوره المائدة(5): آيات 1 تا 3]
بيان آيات
بحثى علمى در سه فصل
[سوره المائدة(5): آيات 4 تا 5]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره المائدة(5): آيات 6 تا 7]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 15 تا 19]
بيان آيات
گفتارى در اينكه قرآن كريم چه طريقهاى براى تفكر پيشنهاد كرده و اين بحثى است مختلط از مطالب قرآنى و فلسفى و روايتى
بحث تاريخى(در باره پيدايش و سير علوم عقليه در ميان مسلمين)
[سوره المائدة(5): آيات 20 تا 26]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 27 تا 32]
بيان آيات
گفتارى پيرامون معناى احساس و انديشيدن
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 33 تا 40]
بيان آيات
بحث روايتى رواياتى در باره شان نزول آيه شريفه مربوط به حكم محارب، و كيفيت اجراى آن احكام
[سوره المائدة(5): آيات 41 تا 50]
بيان آيات بيان زمينه و سياق اين آيات شريفه و ارتباط اجزاى آنها با يكديگر
بحث روايتى
[سوره المائدة(5): آيات 51 تا 54]
بيان آيات
بحث روايتى
جلد ششم
ادامه سوره مائده
[سوره المائدة(5): آيات 55 تا 56]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 57 تا 66]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيه 67]
بيان آيه
بحث روايتى
[سوره المائدة(5): آيات 68 تا 86]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 90 تا 93]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 101 تا 102]
[سوره المائدة(5): آيات 103 تا 104]
[سوره المائدة(5): آيه 105]
بيان آيه
بحث روايتى
بحث علمى(شامل چند اشاره تاريخى و چند بحث علمى مربوط به نفس در چند فصل)
[سوره المائدة(5): آيات 106 تا 109]
بيان آيات توضيح آيات شريفه راجع به گواه گرفتن هنگام وصيت و حكم شهود غير مسلمان بر وصيت
گفتارى پيرامون يمين(سوگند)
[سوره المائدة(5): آيات 112 تا 115]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 116 تا 120]
بيان آيات
گفتارى پيرامون معناى ادب معناى ادب و بيان اختلاف مفهوم آن با اختلاف مقاصد در جوامع مختلف
گفتارى پيرامون بندگى و بندهدارى
گفتارى چند در پيرامون عفو و مجازات
جلد هفتم
(6) سوره انعام، مكى است و 165 آيه دارد
[سوره الأنعام(6): آيات 1 تا 3]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 21 تا 32]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 33 تا 36]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 37 تا 55]
گفتارى پيرامون اجتماعات حيوانى
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره الأنعام(6): آيات 56 تا 73]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 74 تا 83]
بيان آيات
بحث روايتى
گفتارى در باره شخصيت ابراهيم خليل(ع) و سرگذشت او(در چند فصل)
5 - تناقضات تورات بهترين دليل بر دستخوردگى آن است:
[سوره الأنعام(6): آيات 84 تا 90]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره الأنعام(6): آيات 91 تا 105]
بيان آيات
بيان آيات
گفتارى در عموميت خلقت و گسترش دامنه آن
[سوره الأنعام(6): آيات 106 تا 113]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 114 تا 121]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 122 تا 127]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 128 تا 135]
[سوره الأنعام(6): آيات 136 تا 150]
[سوره الأنعام(6): آيات 151 تا 157]
بيان آيات
جلد هشتم
(7) سوره اعراف در مكه نازل شده و 206 آيه دارد
[سوره الأعراف(7): آيات 1 تا 9]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 10 تا 25]
بيان آيات
گفتارى در باره شيطان و عمل او
بحث عقلى و قرآنى(مناظرهاى كه شارح اناجيل نقل كرده و در تورات ذكر شده كه بين ابليس و ملائكه واقع شده است)
[سوره الأعراف(7): آيات 26 تا 36]
بيان آيات
بحث روايتى رواياتى در مورد شان نزول آيه: قد أنزلنا عليكم لباسا... و خذوا زينتكم عند كل مسجد
بحثى آزاد پيرامون چند روايت
[سوره الأعراف(7): آيات 37 تا 53]
بيان آيات
بحث روايتى(در ذيل آيات شريفه گذشته است)
[سوره الأعراف(7): آيات 54 تا 58]
بحث روايتى
[سوره الأعراف(7): آيات 85 تا 93]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 94 تا 102]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 103 تا 126]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 127 تا 137]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 138 تا 154]
بيان آيات
بحث روايتى
بحث روايتى ديگر(پارهاى از روايات از ائمه عليهم السلام در معناى رؤيت قلب)
[سوره الأعراف(7): آيات 155 تا 160]
بيان آيات
بحث روايتى روايتى در باره علت اينكه انتخاب امام به مردم واگذار نشده است
[سوره الأعراف(7): آيات 161 تا 171]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 172 تا 174]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 175 تا 179]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 180 تا 186]
بيان آيات
گفتارى پيرامون اسماء حسنى، در چند فصل
جلد نهم
(8)(سوره انفال در مدينه نازل شده و داراى هفتاد و پنج آيه مىباشد)(75)
[سوره الأنفال(8): آيات 1 تا 6]
[سوره الأنفال(8): آيات 7 تا 14]
[سوره الأنفال(8): آيات 15 تا 29]
بيان آيات بيان آيات شريفه متضمن دستوراتى راجع به جهاد اسلامى و نهى از فرار از جنگ
بحث روايتى(در ذيل آيات مربوط به جنگ بدر)
[سوره الأنفال(8): آيات 30 تا 40]
بيان آيات
[سوره الأنفال(8): آيات 41 تا 54]
بيان آيات توضيح و تفسير مفردات و جملات آيه شريفه مربوط به خمس: و اعلموا أنما غنمتم من شيء فأن لله خمسه و للرسول...
[سوره الأنفال(8): آيات 55 تا 66]
بيان آيات
بحث روايتى
(9)(سوره توبه در مدينه نازل شده و داراى 129 آيه است)(129)
[سوره التوبة(9): آيات 1 تا 16]
بيان آيات
بحث روايتى
گفتارى در نسبت اعمال به اسباب در ذيل جمله: قاتلوهم يعذبهم الله بأيديكم
[سوره التوبة(9): آيات 17 تا 24]
بيان آيات
بحث روايتى چند روايت در مورد اينكه آيه شريفه: أ جعلتم سقاية الحاج... در باره امير المؤمنين(ع) نازل شده است
[سوره التوبة(9): آيات 25 تا 28]
بيان آيات بيان آيات مربوط به جنگ حنين
[سوره التوبة(9): آيات 29 تا 35]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره التوبة(9): آيات 36 تا 37]
[سوره التوبة(9): آيات 38 تا 48]
بيان آيات ملامت و سرزنش مؤمنين به جهت تثاقل و سستى نمودنشان به هنگام جنگ به اينكه مگر به حيات ناچيز دنيا قانع شدهاند؟
بحث روايتى رواياتى در مورد كيفيت هجرت پيامبر(ص) از مكه به مدينه و داستان غار و...
[سوره التوبة(9): آيات 49 تا 63]
بيان آيات منافقين كه به گمان خود از ناملايمات فتنه احتمالى جنگ دورى مىگزينند در واقع از نفاق و ضلالتشان در فتنه سقوط كردهاند و خود غافلند
بحث روايتى
[سوره التوبة(9): آيات 64 تا 74]
بيان آيات بيان اين دسته از آيات مربوط به منافقين و توطئه آنها براى قتل پيامبر(ص) در راه تبوك
[سوره التوبة(9): آيات 75 تا 80]
[سوره التوبة(9): آيات 81 تا 96]
بيان آيات ادامه آيات مربوط به كسانى كه از رفتن به جنگ سرباز زدند و نكوهش و تهديد آنان به عذاب آخرت
بحث روايتى روايتى در ذيل آيه شريفه: فرح المخلفون...
[سوره التوبة(9): آيات 97 تا 106]
بيان آيات بيان آيات شريفه مربوط به وضع اعراب از لحاظ كفر و نفاق و ايمان
[سوره التوبة(9): آيات 107 تا 110]
[سوره التوبة(9): آيات 111 تا 123]
بيان آيات وعده قطعى بهشت به كسانى كه در راه خدا با جان و مال خود جهاد مىكنند(إن الله اشترى)
جلد دهم
(10)(سوره يونس داراى 109 آيه مىباشد)
[سوره يونس(10): آيات 1 تا 10]
بيان آيات كيفيت و مكان نزول سوره يونس و بيان غرض و آهنگ كلى اين سوره مباركه
[سوره يونس(10): آيات 15 تا 25]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 26 تا 30]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 31 تا 36]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 37 تا 45]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 46 تا 56]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 57 تا 70]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 75 تا 93]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 94 تا 103]
بيان آيات
(11) سوره هود در مكه نازل شده و مشتمل بر صد و بيست آيه است(120)
[سوره هود(11): آيات 1 تا 4]
بيان آيات توحيد اصلى است متضمن تمامى تفاصيل و جزئيات معانى قرآن. و تمام تفاصيل و فروع قرآن به آن اصل بر مىگردد
[سوره هود(11): آيات 5 تا 16]
بيان آيات
بحث روايتى(شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته)
[سوره هود(11): آيات 17 تا 24]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 25 تا 35]
بيان آيات
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 36 تا 49]
بيان آيات
چند بحث قرآنى، روايتى، تاريخى و فلسفى پيرامون داستان نوح(ع)
2 - داستان نوح(ع) در قرآن
6 - آيا نبوت نوح(ع)، جهانى و براى همه بشر بوده؟
گفتارى در چند فصل پيرامون پرستش بتها
[سوره هود(11): آيات 50 تا 60]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 61 تا 68]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 69 تا 76]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 77 تا 83]
بيان آيات
بحث روايتى(رواياتى در باره قوم لوط، فرشتگان ميهمان لوط و داستان هلاكت قوم او)
[سوره هود(11): آيات 84 تا 95]
بيان آيات
جلد يازدهم
ادامه سوره هود
[سوره هود(11): آيات 100 تا 108]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره هود(11): آيات 109 تا 119]
بيان آيات
(12) سوره يوسف مكى است و صد و يازده آيه دارد(111)
[سوره يوسف(12): آيات 4 تا 6]
بيان آيات رؤياى يوسف(عليه السلام) و تعبير آن به وسيله پدرش يعقوب(عليه السلام)
[سوره يوسف(12): آيات 7 تا 21]
بيان آيات
گفتارى در اينكه در دروغگويى رستگارى نيست سخنى در باره بى فرجام بودن دروغ و اينكه سر انجام، حقيقت نمودار مىشود
[سوره يوسف(12): آيات 22 تا 34]
بيان آيات بيان آيات مربوط به يوسف(عليه السلام) در خانه عزيز مصر مراد از جمله: لما بلغ اشده
اقوال بعضى از مفسرين عامه و خاصه در تفسير آيه
بيان آيات
بحثهايى پيرامون تقواى دينى و درجات آن در چند فصل 1 - قانون و اخلاق كريمه و توحيد
[سوره يوسف(12): آيات 35 تا 42]
بيان آيات تصميم به زندانى كردن يوسف(عليه السلام)
[سوره يوسف(12): آيات 43 تا 57]
بيان آيات
[سوره يوسف(12): آيات 63 تا 82]
بيان آيات بيان و شرح آياتى كه بازگشتن برادران يوسف را نزد پدر و آوردن برادر تنى يوسف(عليه السلام) و نگاه داشتن او توسط يوسف را حكايت مىكنند
[سوره يوسف(12): آيات 83 تا 92]
بيان آيات
[سوره يوسف(12): آيات 93 تا 102]
بيان آيات بيان آيات راجع به بازگشت برادران نزد پدر با پيراهن يوسف(عليه السلام) و عزيمت آل يعقوب به مصر و...
[سوره يوسف(12): آيات 103 تا 111]
بيان آيات
(13) سوره رعد
[سوره الرعد(13): آيات 1 تا 4]
بيان آيات آهنگ كلى سوره: اثبات آيت بودن و حقانيت قرآن كريم
[سوره الرعد(13): آيات 7 تا 16]
بيان آيات
[سوره الرعد(13): آيات 17 تا 26]
بيان آيات
[سوره الرعد(13): آيات 27 تا 35]
بيان آيات هدايت به دست خدا است و صرف وجود آيت معجزه سبب ايمان آوردن نيست
[سوره الرعد(13): آيات 36 تا 42]
بيان آيات
جلد دوازدهم
(14) سوره ابراهيم مكى است و 52 آيه دارد
[سوره إبراهيم(14): آيات 1 تا 5]
بيان آيات خلاصه و برداشتى از آيات سوره ابراهيم
[سوره إبراهيم(14): آيات 6 تا 18]
بيان آيات
[سوره إبراهيم(14): آيات 19 تا 34]
بيان آيات
[سوره إبراهيم(14): آيات 35 تا 41]
بيان آيات انعام به فرزندان ابراهيم(ع)، نمونهاى ديگر از انعامهاى خداى عزيز و حميد
(15) سوره حجر مكى است و 99 آيه دارد.
[سوره الحجر(15): آيات 1 تا 9]
بيان آيات مفاد كلى سوره مباركه حجر
گفتارى در چند فصل در مصونيت قرآن از تحريف
فصل سوم: ادله و وجوهى كه براى اثبات عدم وقوع زياده و وقوع نقص و تغيير در قرآن بدانها استناد شده است
فصل ششم: آنچه از روايات مربوط به جمع و تاليف قرآن استفاده مىشود
[سوره الحجر(15): آيات 16 تا 25]
بيان آيات عنايت به بيان آوردن زيبايى و زينت آسمان به نجوم و كواكب، در موارد مختلف قرآن
[سوره الحجر(15): آيات 26 تا 48]
بيان آيات
[سوره الحجر(15): آيات 49 تا 84]
بيان آيات اشاره به ارتباط آيات متضمن داستان بشارت ابراهيم(ع) به فرزند دار شدن و داستان قوم لوط، با آيات قبل
[سوره الحجر(15): آيات 85 تا 99]
بيان آيات
(16) سوره نحل مكى است و 128 آيه دارد
[سوره النحل(16): آيات 1 تا 21]
بيان آيات مفاد كلى سوره نحل و بيان اينكه آيات صدر سوره در مدينه و آيات ذيل آن در مكه نازل شده است
بحث روايتى
[سوره النحل(16): آيات 22 تا 40]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 41 تا 64]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 65 تا 77]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 78 تا 89]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 90 تا 105]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 106 تا 111]
[سوره النحل(16): آيات 112 تا 128]
بيان آيات
جلد سيزدهم
(17) سوره اسرى مكى است و 111 آيه دارد
[سوره الإسراء(17): آيه 1]
[سوره الإسراء(17): آيات 2 تا 8]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 9 تا 22]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 23 تا 39]
بيان آيه
بحث روايتى
[سوره الإسراء(17): آيات 40 تا 55]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 56 تا 65]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 66 تا 72]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 73 تا 81]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 82 تا 100]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 101 تا 111]
بيان آيات
(18) سوره كهف مكى است و 110 آيه دارد
[سوره الكهف(18): آيات 1 تا 8]
[سوره الكهف(18): آيات 9 تا 26]
بيان آيات وجه اتصال و رابطه آياتى كه داستان اصحاب كهف را حكايت مىكنند با آيات قبل
[سوره الكهف(18): آيات 27 تا 31]
بيان آيات مفاد كلى اين آيات و ربط آنها با آيات قبل
[سوره الكهف(18): آيات 32 تا 46]
بيان آيات مثلى بيانگر حال دنيا طلبان كه به مالكيت كاذب خود دل بستهاند
[سوره الكهف(18): آيات 47 تا 59]
بيان آيات
[سوره الكهف(18): آيات 60 تا 82]
بيان آيات
[سوره الكهف(18): آيات 83 تا 102]
جلد چهاردهم
(19) سوره مريم مكى است و 98 آيه دارد
[سوره مريم(19): آيات 1 تا 15]
بيان آيات غرض سوره مريم بشارت و انذار مردم است به بيان داستان زكريا، يحيى و مريم(عليهم السلام) و تقسيم مردم به سه دسته
بحث روايتى رواياتى در بيان اينكه كهيعص اشاره به برخى اسماء حسناى الهى است
[سوره مريم(19): آيات 16 تا 40]
گفتارى در معناى تمثل و نقد و بررسى چهار اشكال و شبههاى كه پيرامون تمثل جبرئيل براى مريم مطرح شده است
[سوره مريم(19): آيات 41 تا 50]
بيان آيات
[سوره مريم(19): آيات 58 تا 63]
بيان آيات
[سوره مريم(19): آيات 66 تا 72]
بيان آيات
[سوره مريم(19): آيات 73 تا 80]
[سوره مريم(19): آيات 81 تا 96]
بيان آيات
(20) سوره طه مكى است و 135 آيه دارد
[سوره طه(20): آيات 1 تا 8]
بحث روايتى نقل و بررسى رواياتى در باره شان نزول آيه: ما أنزلنا عليك القرآن لتشقى و روايات و اقوال مختلفى كه در باره كلمه طه نقل شده است
[سوره طه(20): آيات 9 تا 48]
بيان آيات بيان آياتى كه چگونگى برگزيدن موسى(عليه السلام) به رسالت و مامور شدنش در كوه طور به دعوت فرعون را حكايت مىكنند
بحث روايتى رواياتى در ذيل آيات مربوط به داستان موسى(عليه السلام)
[سوره طه(20): آيات 49 تا 79]
بيان آيات بيان ريشه اعتقادى اين سؤال فرعون كه گفت: فمن ربكما يا موسى و توضيحى پيرامون مذهب بت پرستان و ديدگاه آنان در باره خدا و روششان در اتخاذ آلهه و ارباب
[سوره طه(20): آيات 80 تا 98]
بيان آيات بيان آيات مربوط به آخرين فصل از داستان موسى(عليه السلام) در اين سوره
بحث روايتى
[سوره طه(20): آيات 99 تا 114]
بيان آيات
[سوره طه(20): آيات 115 تا 126]
بيان آيات
[سوره طه(20): آيات 127 تا 135]
بيان آيات
(21) سوره انبياء مكى است، و 112 آيه دارد
[سوره الأنبياء(21): آيات 1 تا 15]
گفتارى در چند فصل پيرامون معناى حدوث و قدم كلام
[سوره الأنبياء(21): آيات 16 تا 33]
بيان آيات
[سوره الأنبياء(21): آيات 48 تا 77]
بيان آيات
[سوره الأنبياء(21): آيات 78 تا 91]
بيان آيات
[سوره الأنبياء(21): آيات 92 تا 112]
بيان آيات
(22) سوره حج در مدينه نازل شده و 78 آيه دارد
[سوره الحج(22): آيات 3 تا 16]
بيان آيات وصف الحال سه صنف از مردم: اصرار كنندگان بر باطل، متزلزلان در راه حق و مؤمنان
[سوره الحج(22): آيات 17 تا 24]
بيان آيات
[سوره الحج(22): آيات 25 تا 37]
[سوره الحج(22): آيات 38 تا 57]
بيان آيات نخستين آيه نازله در باره جهاد و اذن قتال به مؤمنين
[سوره الحج(22): آيات 58 تا 66]
[سوره الحج(22): آيات 67 تا 78]
بيان آيات
جلد پانزدهم
(23) سوره مؤمنون مكى است، و صد و هجده آيه دارد(118)
[سوره المؤمنون(23): آيات 1 تا 11]
گفتارى در معناى تاثير ايمان(و بيان اينكه ايمان عبارتست از علم عملى )
[سوره المؤمنون(23): آيات 12 تا 22]
[سوره المؤمنون(23): آيات 23 تا 54]
بيان آيات
[سوره المؤمنون(23): آيات 55 تا 77]
بيان آيات تاخير در عذاب كافران و بهرهمند ساختن آنان به مال و فرزندان براى املاء و استدراج آنان است نه براى خير خواهى
[سوره المؤمنون(23): آيات 78 تا 98]
بيان آيات
[سوره المؤمنون(23): آيات 99 تا 118]
بيان آيات
(24) سوره نور مدنى است، و شصت و چهار آيه دارد(64)
[سوره النور(24): آيات 11 تا 26]
بيان آيات بيان آيات مربوط به داستان افك
[سوره النور(24): آيات 35 تا 46]
بيان آيات معنا و مفادى كه آيات: الله نور السماوات و الأرض... متضمن آنست
[سوره النور(24): آيات 47 تا 57]
بيان آيات
(25) سوره فرقان مكى است و هفتاد و هفت آيه دارد(77)
[سوره الفرقان(25): آيات 1 تا 3]
[سوره الفرقان(25): آيات 4 تا 20]
بيان آيات حكايت طعنهها و افتراءاتى كه كفار عرب در باره قرآن كريم به رسول الله(صلى الله عليه و آله و سلم) زدند
[سوره الفرقان(25): آيات 21 تا 31]
بيان آيات
[سوره الفرقان(25): آيات 32 تا 40]
بيان آيات
[سوره الفرقان(25): آيات 41 تا 62]
بيان آيات
[سوره الفرقان(25): آيات 63 تا 77]
بيان آيات
(26) سوره شعراء مكى است و 227 آيه دارد
[سوره الشعراء(26): آيات 10 تا 68]
بيان آيات غرض اين آيات: مقايسه قوم خاتم الانبياء(صلى الله عليه و آله و سلم) با قوم موسى و هارون، ابراهيم، نوح و...
[سوره الشعراء(26): آيات 69 تا 104]
بيان آيات
[سوره الشعراء(26): آيات 105 تا 122]
[سوره الشعراء(26): آيات 192 تا 227]
بيان آيات
ظالم نبودن خدا به چه معنا است؟
(27) سوره نمل در مكه نازل شده است و(93) آيه دارد
[سوره النمل(27): آيات 7 تا 14]
بيان آيات
[سوره النمل(27): آيات 15 تا 44]
بيان آيات
[سوره النمل(27): آيات 59 تا 81]
بيان آيات
[سوره النمل(27): آيات 82 تا 93]
بيان آيات
جلد شانزدهم
(28) سوره قصص مكى است و هشتاد و هشت آيه دارد(88)
[سوره القصص(28): آيات 1 تا 14]
بيان آيات غرض و مفاد سوره قصص: وعده جميل به مؤمنين با ذكر داستان موسى(عليه السلام) و فرعون
[سوره القصص(28): آيات 15 تا 21]
[سوره القصص(28): آيات 22 تا 28]
[سوره القصص(28): آيات 29 تا 42]
بيان آيات بيان آيات مربوط به فصل ديگرى از داستان موسى(عليه السلام): روانه شدن به سوى مصر و مبعوث گشتن و...
[سوره القصص(28): آيات 57 تا 75]
بيان آيات
[سوره القصص(28): آيات 76 تا 84]
بيان آيات بيان آيات مربوط به قارون كه بهرهمندى از مال و ثروت او را از خدا غافل ساخته به هلاكتش انجاميد
[سوره القصص(28): آيات 85 تا 88]
بيان آيات
(29) سوره عنكبوت مكى است و شصت و شش آيه دارد(66)
[سوره العنكبوت(29): آيات 1 تا 13]
بيان آيات حاصل و خلاصهاى از غرض و مفاد سوره عنكبوت و اشاره به مكى بودن آن
[سوره العنكبوت(29): آيات 14 تا 40]
بيان آيات بيان اين آيات شريفه كه به هفت داستان از انبياء گذشته و آزمايش شدن امم ايشان اشاره دارد
[سوره العنكبوت(29): آيات 41 تا 55]
بيان آيات
(30) سوره روم مكى است و شصت آيه دارد(60)
[سوره الروم(30): آيات 1 تا 19]
بيان آيات اشاره به مضامين و غرض سوره مباركه روم
[سوره الروم(30): آيات 27 تا 39]
بيان آيات
گفتارى در معناى فطرى بودن دين در چند فصل
[سوره الروم(30): آيات 40 تا 47]
بيان آيات
(31) سوره لقمان مكى است و داراى سى و چهار آيه مى باشد(34)
[سوره لقمان(31): آيات 12 تا 19]
بيان آيات
[سوره لقمان(31): آيات 20 تا 34]
بيان آيات
(32) سوره سجده مكى است و سى آيه دارد(30)
[سوره السجده(32): آيات 1 تا 14]
بيان آيات اجمال مطالبى كه سوره مباركه سجده متضمن است
(33) سوره احزاب مدنى است، و هفتاد و سه آيه دارد(73)
[سوره الأحزاب(33): آيات 1 تا 8]
بيان آيات
[سوره الأحزاب(33): آيات 9 تا 27]
بيان آيات بيان آيات مربوط به داستان جنگ احزاب(خندق)
[سوره الأحزاب(33): آيات 28 تا 35]
بيان آيات بيان آيات مربوط به همسران رسول الله(صلى الله عليه و آله و سلم)
بحث روايتى
[سوره الأحزاب(33): آيات 36 تا 40]
بيان آيات توضيح معناى آيه و ما كان لمؤمن و لا مؤمنة إذا قضى الله و رسوله أمرا... و بيان مراد از قضاى خدا و رسول(صلى الله عليه و آله و سلم) در اين آيه
[سوره الأحزاب(33): آيات 41 تا 48]
[سوره الأحزاب(33): آيات 49 تا 62]
بيان آيات بيان آيات مربوط به نكاح و طلاق كه بعضى مخصوص پيامبر(صلى الله عليه و آله و سلم) و برخى راجع به همه مسلمانان است
بحث روايتى چند روايت در باره احكام و آداب طلاق
[سوره الأحزاب(33): آيات 63 تا 73]
بيان آيات
(34) سوره سبا مكى است و 54 آيه دارد
[سوره سبإ(34): آيات 10 تا 21]
[سوره سبإ(34): آيات 22 تا 30]
بيان آيات ابطال الوهيت آلهه مشركين با استدلال به اينكه آنها دعاى كسى را اجابت مىكنند
[سوره سبإ(34): آيات 31 تا 54]
بيان آيات
جلد هفدهم
(35) سوره فاطر مكى است و چهل و پنج آيه دارد(45)
[سوره فاطر(35): آيه 1]
[سوره فاطر(35): آيات 9 تا 14]
بيان آيات
[سوره فاطر(35): آيات 15 تا 26]
بيان آيات
[سوره فاطر(35): آيات 39 تا 45]
بيان آيات
(36) سوره يس مكى است و هشتاد و سه آيه دارد(83)
[سوره يس(36): آيات 13 تا 32]
بيان آيات انذار و تبشير كسانى كه سواء عليهم أ أنذرتهم ام لم تنذرهم به منظور اتمام حجت و رسيدن آنان به كمال شقاوت است
[سوره يس(36): آيات 33 تا 47]
بيان آيات
[سوره يس(36): آيات 48 تا 65]
بيان آيات
[سوره يس(36): آيات 66 تا 83]
بيان آيات تهديد كفار به گرفتن چشمان و دگرگون ساختن خلقتشان
(37) سوره صافات مكى است و صد و هشتاد و دو آيه دارد.(182)
[سوره الصافات(37): آيات 1 تا 11]
بيان آيات
[سوره الصافات(37): آيات 12 تا 70]
بيان آيات حكايت استهزاء مشركين آيات خدا و دعوت پيامبر را و استبعادشان رستاخيز خود و پدرانشان را
[سوره الصافات(37): آيات 71 تا 113]
بيان آيات
[سوره الصافات(37): آيات 114 تا 132]
[سوره الصافات(37): آيات 133 تا 148]
[سوره الصافات(37): آيات 149 تا 182]
بيان آيات رد اعتقاد مشركين به دختر داشتن خدا و خويشاوندى بين او و جن
(38) سوره ص مكى است و هشتاد و هشت آيه دارد(88)
[سوره ص(38): آيات 1 تا 16]
[سوره ص(38): آيات 17 تا 29]
بيان آيات
[سوره ص(38): آيات 30 تا 40]
بيان آيات
[سوره ص(38): آيات 41 تا 48]
بيان آيات
[سوره ص(38): آيات 65 تا 88]
بيان آيات
(39) سوره زمر در مكه نازل شده و هفتاد و پنج آيه دارد(75)
[سوره الزمر(39): آيات 1 تا 10]
بيان آيات محتواى كلى سوره مباركه زمر و زمينه نزول آن
[سوره الزمر(39): آيات 11 تا 20]
[سوره الزمر(39): آيات 21 تا 37]
بيان آيات
[سوره الزمر(39): آيات 38 تا 52]
بيان آيات احتجاج عليه مشركين بر وحدانيت خداى تعالى در خلقت و ربوبيت
[سوره الزمر(39): آيات 53 تا 61]
بيان آيات
[سوره الزمر(39): آيات 62 تا 75]
بيان آيات
(40) سوره مؤمن در مكه نازل شده و هشتاد و پنج آيه دارد(85)
[سوره غافر(40): آيات 7 تا 12]
بيان آيات
[سوره غافر(40): آيات 13 تا 20]
[سوره غافر(40): آيات 21 تا 54]
بيان آيات
(41) سوره فصلت، مكى است و پنجاه و چهار آيه دارد(54)
[سوره فصلت(41): آيات 1 تا 12]
بيان آيات غرض اصلى اين سوره مباركه
[سوره فصلت(41): آيات 13 تا 25]
بيان آيات انذار به عذاب دنيوى، عذابى مثل صاعقه عاد و ثمود كه پيامبران به سويشان رفتند و...
[سوره فصلت(41): آيات 26 تا 39]
[سوره فصلت(41): آيات 40 تا 54]
بيان آيات
جلد هيجدهم
(42) سوره شورى مكى است و پنجاه و سه آيه دارد(53)
[سوره الشورى(42): آيات 1 تا 6]
[سوره الشورى(42): آيات 7 تا 12]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 13 تا 16]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 17 تا 26]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 27 تا 50]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 51 تا 53]
بيان آيات
(43) سوره زخرف مكى است و هشتاد و نه آيه دارد(89)
[سوره الزخرف(43): آيات 26 تا 45]
بيان آيات
(44) سوره دخان مكى است و پنجاه و نه آيه دارد(59)
[سوره الدخان(44): آيات 34 تا 59]
بيان آيات
(45) سوره جاثيه مكى است و سى و هفت آيه دارد(37)
[سوره الجاثية(45): آيات 1 تا 13]
بيان آيات غرض و مفاد كلى سوره مباركه جاثيه
[سوره الجاثية(45): آيات 20 تا 37]
بيان آيات
(46) سوره احقاف مكى است و سى و پنج آيه دارد(35)
[سوره الأحقاف(46): آيات 1 تا 14]
بيان آيات غرض و مفاد كلى سوره مباركه احقاف
[سوره الأحقاف(46): آيات 15 تا 20]
بيان آيات
(47) سوره محمد مدنى است و سى و هشت آيه دارد(38)
[سوره محمد(47): آيات 1 تا 6]
[سوره محمد(47): آيات 7 تا 15]
[سوره محمد(47): آيات 16 تا 32]
بيان آيات
(48) سوره فتح مدنى است و بيست و نه آيه دارد(29)
[سوره الفتح(48): آيات 1 تا 7]
بيان آيات اشاره به مضامين سوره مباركه فتح و انطباق آن با ماجراى صلح حديبيه
[سوره الفتح(48): آيات 11 تا 17]
بيان آيات
[سوره الفتح(48): آيات 18 تا 28]
بيان آيات
(49) سوره حجرات مدنى است و هيجده آيه دارد(18)
[سوره الحجرات(49): آيات 1 تا 10]
بيان آيات مسائل و مطالبى كه سوره مباركه حجرات مشتمل بر آنست
[سوره الحجرات(49): آيات 11 تا 18]
بيان آيات نهى از مسخره كردن يكديگر و عيبجويى و بد زبانى كردن
(50) سوره ق مكى است و چهل و پنج آيه دارد(45)
[سوره ق(50): آيات 1 تا 14]
بيان آيات محتواى سوره مباركه ق
[سوره ق(50): آيات 15 تا 38]
بيان آيات
(51) سوره ذاريات مكى است و شصت آيه دارد(60)
[سوره الذاريات(51): آيات 1 تا 19]
بيان آيات بيان غرض و مفاد اين آيات شريفه
[سوره الذاريات(51): آيات 20 تا 51]
[سوره الذاريات(51): آيات 52 تا 60]
بيان آيات
جلد نوزدهم
(52) سوره طور مكى است و چهل و نه آيه دارد(49)
[سوره الطور(52): آيات 1 تا 10]
[سوره الطور(52): آيات 11 تا 28]
بيان آيات
(53) سوره نجم مكى است و شصت و دو آيه دارد(62)
[سوره النجم(53): آيات 1 تا 18]
[سوره النجم(53): آيات 19 تا 32]
[سوره النجم(53): آيات 33 تا 62]
بيان آيات اشاره به مطالب و محتويات اين قسمت از سوره مباركه نجم
(54) سوره قمر مكى است و پنجاه و پنج آيه دارد(55)
[سوره القمر(54): آيات 1 تا 8]
[سوره القمر(54): آيات 9 تا 42]
(55) سوره الرحمن مكى است و هفتاد و هشت آيه دارد(78)
[سوره الرحمن(55): آيات 1 تا 30]
بيان آيات غرض و مفاد سوره مباركه الرحمن
[سوره الرحمن(55): آيات 31 تا 78]
بيان آيات معناى جمله سنفرغ لكم أيه الثقلان و عدم منافات آن با لا يشغله شان عن شان
(56) سوره واقعه مكى است و هفتاد و شش آيه دارد(76)
[سوره الواقعة(56): آيات 11 تا 56]
بيان آيات
[سوره الواقعة(56): آيات 57 تا 96]
بيان آيات
(57) سوره حديد مدنى است و بيست و نه آيه دارد(29)
[سوره الحديد(57): آيات 1 تا 6]
[سوره الحديد(57): آيات 7 تا 15]
بيان آيات
[سوره الحديد(57): آيات 16 تا 24]
بيان آيات عتاب به مؤمنين به جهت قساوتى كه دلهايشان را گرفته و در مقابل ذكر خدا خاشع نمىشود
[سوره الحديد(57): آيات 25 تا 29]
بيان آيات
(58) سوره مجادله مدنى است و بيست و دو آيه دارد(22)
[سوره المجادلة(58): آيات 14 تا 22]
بيان آيات
(59) سوره حشر مدنى است و بيست و چهار آيه دارد(24)
[سوره الحشر(59): آيات 11 تا 17]
[سوره الحشر(59): آيات 18 تا 24]
بيان آيات معارف و مواعظى كه از مضامين اين آيات برداشت مىشود
(60) سوره ممتحنه مدنى است و سيزده آيه دارد(13)
[سوره الممتحنة(60): آيات 1 تا 9]
بيان آيات بيان آياتى كه به سختى از دوستى مؤمنين با كفار و مشركين نهى مىكند
(61) سوره صف مدنى است و چهارده آيه دارد(14)
[سوره الصف(61): آيات 1 تا 9]
بيان آيات اشاره به مطالب اين سوره مباركه
(62) سوره جمعه مدنى است و بيست و يك آيه دارد(21)
[سوره الجمعة(62): آيات 1 تا 8]
بيان آيات اشاره به مطالب سوره جمعه
(63) سوره منافقون مدنى است و يازده آيه دارد(11)
(64) سوره تغابن مدنى است و هجده آيه دارد(18)
[سوره التغابن(64): آيات 1 تا 10]
بيان آيات
[سوره التغابن(64): آيات 11 تا 18]
بيان آيات
(65) سوره طلاق مدنى است و دوازده آيه دارد(12)
(66) سوره تحريم مدنى است و دوازده آيه دارد(12)
[سوره التحريم(66): آيات 1 تا 9]
بيان آيات
(67) سوره ملك مكى است و سى آيه دارد(30)
[سوره الملك(67): آيات 1 تا 14]
بيان آيات اشاره به غرض سوره مباركه ملك
(68) سوره قلم مكى است و پنجاه و دو آيه دارد(52)
[سوره القلم(68): آيات 1 تا 33]
بيان آيات محتويات سوره مباركه قلم و محل نزول آن
[سوره القلم(68): آيات 34 تا 52]
بيان آيات
(69) سوره الحاقه مكى است و پنجاه و دو آيه دارد(52)
[سوره الحاقة(69): آيات 1 تا 12]
جلد بيستم
(70) سوره معارج مكى است و چهل و چهار آيه دارد(44)
[سوره المعارج(70): آيات 1 تا 18]
بيان آيات مضامين سوره مباركه معارج و مكى يا مدنى بودن آنها
(71) سوره نوح مكى است و بيست و هشت آيه دارد(28)
[سوره نوح(71): آيات 1 تا 24]
بيان آيات
(72) سوره جن مكى است و بيست و هشت آيه دارد(28)
[سوره الجن(72): آيات 1 تا 17]
بيان
[سوره الجن(72): آيات 18 تا 28]
بيان آيات
(73) سوره مزمل مكى است و بيست آيه دارد(20)
[سوره المزمل(73): آيات 1 تا 19]
بيان آيات
(74) سوره مدثر مكى است و پنجاه و شش آيه دارد(56)
[سوره المدثر(74): آيات 1 تا 7]
[سوره المدثر(74): آيات 8 تا 31]
بيان آيات
(75) سوره قيامت مكى است و چهل آيه دارد(40)
[سوره القيامة(75): آيات 1 تا 15]
بيان آيات
[سوره القيامة(75): آيات 16 تا 40]
بيان آيات
(76) سوره دهر مدنى است و سى و يك آيه دارد(31)
[سوره الإنسان(76): آيات 1 تا 22]
بيان آيات اشاره به مضامين سوره مباركه دهر
بحث روايتى چند روايت حاكى از مدنى بودن سوره هل اتى
(77) سوره مرسلات مكى است و پنجاه آيه دارد(50)
[سوره المرسلات(77): آيات 1 تا 15]
(78) سوره نبا مكى است و چهل آيه دارد(40)
[سوره النبإ(78): آيات 1 تا 16]
بيان آيات
[سوره النبإ(78): آيات 17 تا 40]
بيان آيات
(79) سوره نازعات مكى است و چهل و شش آيه دارد(46)
[سوره النازعات(79): آيات 1 تا 41]
گفتارى پيرامون واسطه بودن ملائكه در تدبير(در ذيل آيه فالمدبرات أمرا)
[سوره النازعات(79): آيات 42 تا 46]
بيان آيات
(80) سوره عبس مكى است و چهل و دو آيه دارد(42)
[سوره عبس(80): آيات 1 تا 16]
[سوره عبس(80): آيات 17 تا 42]
بيان آيات
(81) سوره تكوير مكى است و بيست و نه آيه دارد(29)
[سوره التكوير(81): آيات 15 تا 29]
بيان آيات
(82) سوره انفطار مكى است و نوزده آيه دارد(19)
(83) سوره مطففين مكى يا مدنى است و سى و شش آيه دارد(36)
[سوره المطففين(83): آيات 1 تا 21]
بيان آيات
(84) سوره انشقاق مكى است و بيست و پنج آيه دارد(25)
[سوره الانشقاق(84): آيات 1 تا 25]
بيان آيات
(85) سوره بروج مكى است و بيست و دو آيه دارد(22)
[سوره البروج(85): آيات 1 تا 22]
بيان آيات اشاره به مضامين سوره مباركه بروج
(86) سوره طارق، مكى است و هفده آيه دارد(17)
[سوره الطارق(86): آيات 1 تا 17]
بيان آيات
(87) سوره اعلى مكى است و نوزده آيه دارد(19)
[سوره الأعلى(87): آيات 1 تا 19]
بيان آيات
(88) سوره غاشيه مكى است و بيست و شش آيه دارد(26)
(89) سوره فجر مكى است و سى آيه دارد(30)
[سوره الفجر(89): آيات 1 تا 30]
بيان آيات مضامين سوره مباركه فجر
(90) سوره بلد مكى است و بيست آيه دارد(20)
[سوره البلد(90): آيات 1 تا 20]
بيان آيات حقيقتى در باره خلقت انسان كه سوره مباركه بلد بيان مىكند
(91) سوره شمس مكى است و شانزده آيه دارد(16)
[سوره الشمس(91): آيات 1 تا 15]
بيان آيات
(92) سوره ليل مكى است و بيست و آيه دارد(21)
[سوره الليل(92): آيات 1 تا 21]
بيان آيات
(93) سوره ضحى، مكى يا مدنى است و يازده آيه دارد(11)
(94) سوره انشراح، مكى يا مدنى است و هشت آيه دارد(8)
[سوره الشرح(94): آيات 1 تا 8]
بيان آيات
(95) سوره تين، مكى است و هشت آيه دارد(8)
(96) سوره علق مكى است و نوزده آيه دارد(19)
[سوره العلق(96): آيات 1 تا 19]
بيان آيات
(97) سوره قدر مكى است و پنج آيه دارد(5)
(98) سوره بينه مدنى است و هشت آيه دارد(8)
[سوره البينة(98): آيات 1 تا 8]
بيان آيات تفسير آيه: لم يكن الذين كفروا من أهل الكتاب... كه گفته شده از مشكل ترين آيات قرآنى است
(99) سوره زلزال مدنى است و هشت آيه دارد(8)
[سوره الزلزلة(99): آيات 1 تا 8]
بيان آيات
(103) سوره عصر مكى است و سه آيه دارد(3)
[سوره العصر(103): آيات 1 تا 3]
بيان آيات
(109) سوره كافرون مكى است و شش آيه دارد.(6)
[سوره الكافرون(109): آيات 1 تا 6]
بيان آيات
(111) سوره تبت مكى است و پنج آيه دارد(5)
(112) سوره اخلاص مكى است و چهار آيه دارد(4)
ترجمه تفسير الميزان، ج19، ص: 409
كه شوهر به همسرش داده بود به آن مرد برگردانيد. اينها مطالبى است كه از آيه استفاده مىشود، و آيه شريفه دلالت بر احكامى مناسب اين مطالب نيز دارد، البته احكام مربوط به زنان.
پس اينكه در آيه" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا جاءَكُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ " زنان را قبل از امتحان و پى بردن به ايمانشان" مؤمنات" خوانده از اين جهت بوده كه خود آنان تظاهر به اسلام و ايمان مىكردند.
" فَامْتَحِنُوهُنَّ" - يعنى ايمان آن زنان را بيازماييد، يا افرادى به ايمان آنان شهادت دهند، و يا خودشان سوگند ياد كنند به طورى كه يقين و يا اطمينان پيدا كنيد كه به راستى ايمان آوردهاند. و در اينكه فرمود: " اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمانِهِنَّ" اشاره است به اينكه شما مسلمانان نمىتوانيد به واقعيت امور علم پيدا كنيد، چنين علمى خاص خداى تعالى است، و اما شما كافى است كه علم عادى به دست آوريد. و در جمله " فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ" مىتوانست بفرمايد:" فان علمتموهن صادقات" ولى چنين نفرمود، بلكه صفت ايمان را دوباره ذكر كرد، و فرمود:" اگر ديديد مؤمنند" و اين براى آن است كه به علت حكم اشاره نموده، فهمانده باشد اينكه گفتيم چنين زنانى را نزد خود نگهداريد، براى ايمان آنان است، چون ايمان باعث انقطاع علقه زوجيت بين زن مؤمن و مرد كافر است.
و دو جمله " لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ" و " وَ لا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ" مجموعا كنايه است از همان انقطاع رابطه همسرى، نه اينكه بخواهد حرمت زنان مؤمن بر مردان كافر و به عكس را توجيه كند.
" وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا" - يعنى شما مسلمانان مهريهاى را كه مردان كافر به زنان مؤمن خود دادهاند به آنان بدهيد.
" وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ" - كلمه" أجر" در اين آيه به معناى مهريه است، مىفرمايد: وقتى مهريه آن زنان را به همسران كافرشان داديد، ديگر مانعى براى ازدواج شما با آن زنان باقى نمىماند.
" وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ" - كلمه" عصم" جمع" عصمت" است كه به معناى عقد و ازدواج دائمى است، و بدين جهت آن را عصمت ناميدهاند كه زن را حفظ و ناموسش را نگهدارى مىكند. و" امساك عصمت" به معناى اين است كه در صورت كافر بودن زن باز هم عقد ازدواج او را ابقاء دارند. پس به حكم اين جمله مردان مسلمان بايد در اولين روزى كه به اسلام در مىآيند، زنان كافر خود را رها كنند، چه اينكه زنان مشرك باشند، و يا يهود و يا نصارى و يا مجوس.
در سابق يعنى در تفسير آيه شريفه " وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ" «1» و نيز در
(1) سوره بقره، آيه 221.
ترجمه تفسير الميزان، ج19، ص: 410
تفسير آيه شريفه " وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ" «1» گفتيم كه: بين اين دو آيه و آيه مورد بحث نسخى واقع نشده.
" وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ وَ لْيَسْئَلُوا ما أَنْفَقُوا" - ضمير جمع در كلمه" و اسئلوا" به مؤمنين، و ضمير در" يسئلوا" به كفار برمىگردد، و معناى جمله مورد بحث اين است كه: اگر زنى از شما مسلمانان به كفار پيوست، شما نيز بايد از كفار مهريهاى كه به آن زن دادهايد مطالبه كنيد، هم چنان كه آنها مىتوانند مهريه زنى را كه به شما مسلمانان پيوسته از شما مطالبه كنند، آيه شريفه با جملهاى ختم شده كه در آن به اين معنا اشاره شده است، كه احكام مذكور در آيه حكم خداست، مىفرمايد: " ذلِكُمْ حُكْمُ اللَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ" .
[معناى آيه شريفه: " وَ إِنْ فاتَكُمْ شَيْءٌ مِنْ أَزْواجِكُمْ ..." ]
" وَ إِنْ فاتَكُمْ شَيْءٌ مِنْ أَزْواجِكُمْ إِلَى الْكُفَّارِ فَعاقَبْتُمْ فَآتُوا الَّذِينَ ذَهَبَتْ أَزْواجُهُمْ مِثْلَ ما أَنْفَقُوا ..." راغب گفته: كلمه" فوت" به معناى دور شدن چيزى از آدمى است، به نحوى كه دسترسى به آن ممكن نباشد، و در آيه " وَ إِنْ فاتَكُمْ شَيْءٌ مِنْ أَزْواجِكُمْ إِلَى الْكُفَّارِ" به همين معنا است «2» و كلمه" معاقبه" و" عقاب" به معناى رسيدن به آخر و عاقبت هر چيز تفسير شده، و منظور از آن در آيه اين است كه اگر از كفار غنيمتى كه عاقبت جنگ است به شما رسيد. و بعضى «3» گفتهاند كه:" عاقبتم" با اينكه از باب مفاعله است به معناى" عقبتم"- با تشديد قاف- از باب تفعيل است. بعضى «4» ديگر گفتهاند: از عقبه به معناى توبه گرفته شده.
و آنچه به ذهن نزديكتر مىرسد اين است كه مراد از كلمه" شىء" در آيه شريفه مهريه باشد، و حرف" من" در جمله" من ازواجكم" ابتداى غايت را برساند، و جمله" الى الكفار" متعلق باشد به جمله" فاتكم" و مراد از جمله " الَّذِينَ ذَهَبَتْ أَزْواجُهُمْ" بعضى از مؤمنين باشد، و ضمير در" انفقوا" به همانان برگردد، در نتيجه معناى آيه چنين باشد: و اگر از شما مهريهاى از همسران كافرتان نزد كفار مانده و از دست رفته باشد، و همسرانتان به كفار پيوسته باشند، اگر مؤمنين در جنگ به غنيمتى رسيدند، مهريه اين گونه افراد را به همان مقدارى كه از چنگشان رفته به آنان بدهند.
البته آيه شريفه به وجوهى ديگر نيز تفسير شده، اما وجوهى است كه از فهم دور است، و به همين جهت از نقل آنها چشم پوشيديم.
" وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ" - در اين جمله امر به تقوى نموده، و خداى تعالى را
(1) سوره مائده، آيه 5.
(2) مفردات راغب، ماده" فوت".
(3 و 4) روح المعانى، ج 28، ص 79.
ترجمه تفسير الميزان، ج19، ص: 411
با صله و موصول توصيف كرده، تا علت لزوم تقوى را بيان كرده باشد، در نتيجه معنايش اين مىشود كه: از خدا پروا كنيد، براى اينكه به او ايمان داريد.
[حكم بيعت زنان مؤمن با رسول خدا (صلى اللَّه عليه و آله و سلم) و شرايط آن]
" يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذا جاءَكَ الْمُؤْمِناتُ يُبايِعْنَكَ ..." اين آيه شريفه حكم بيعت زنان مؤمن با رسول خدا (ص) را معين مىكند، و در آن امورى را بر آنان شرط كرده است كه بعضى مشترك بين زنان و مردان است، مانند شرك نورزيدن، و نافرمانى نكردن از رسول خدا (ص) در كارهاى نيك، و بعضى ديگر ارتباطش به زنان بيشتر است، مانند احتراز جستن از سرقت و زنا، و كشتن اولاد، و اولاد ديگران را به شوهر نسبت دادن كه اين امور هر چند به وجهى مشترك بين زن و مرد است، و مردان هم مىتوانند چنين جرائمى را مرتكب شوند، و ليكن ارتباط آنها با زنان بيشتر است، چون زنان به حسب طبع عهدهدار تدبير منزلند، و اين زنانند كه بايد عفت دودمان را حفظ كنند، و اينها چيزهايى است كه نسل پاك و فرزندان حلالزاده به وسيله آنان حاصل مىشود.
بنا بر اين، جمله " يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذا جاءَكَ الْمُؤْمِناتُ يُبايِعْنَكَ" جملهاى است شرطيه، و جواب شرط جمله " فَبايِعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ" مىباشد.
و جمله " عَلى أَنْ لا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئاً" شرط اول را بيان مىكند، مىفرمايد با ايشان شرط كن كه هيچ چيزى را شريك خدا نگيرند، نه بت، و نه اوثان، و نه ارباب اصنام را. و اين شرطى است كه هيچ انسانى در هيچ حالى از اين شرط بىنياز نيست.
" وَ لا يَسْرِقْنَ" - اين شرط دوم است مىفرمايد: و نيز از شوهران و از غير شوهران چيزى ندزدند. و از سياق استفاده مىشود كه بيشتر، منظور ندزديدن از شوهران مورد عنايت است. " وَ لا يَزْنِينَ" يعنى با گرفتن دوستان اجنبى و با هيچ كس ديگر زنا نكنند، و چنين نباشد كه از راه زنا حامله شوند، آن وقت فرزند حرامزاده، را به شوهر خود ملحق سازند كه اين عمل كذب و بهتانى است، كه با دست و پاى خود مرتكب شدهاند، چون زن وقتى بچه مىآورد، بچهاش بين دست و پايش مىافتد، و اين شرط غير از شرط قبلى است كه از زنا جلوگيرى مىكرد، چون دو عمل است و دو تا نهى لازم دارد.
" وَ لا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ" - در اين جمله فرموده تو را معصيت نكنند، و نفرموده خدا را معصيت نكنند، با اينكه معصيت رسول خدا (ص) و نافرمانى نسبت به آن جناب هم، منتهى به نافرمانى خدا مىشود، و اين بدان جهت بوده كه بفهماند آنچه رسول خدا (ص) در مجتمع اسلامى سنت و مرسوم مىكند، براى جامعه
ترجمه تفسير الميزان، ج19، ص: 412
اسلامى عملى معروف و پسنديده مىشود، و مخالفت با آن در حقيقت تخلف از سنت اجتماعى و بىاعتبار كردن آن است.
از اين بيان روشن مىشود كه عبارت" معصيت در معروف" عبارتى است كه هم شامل ترك معروف، از قبيل نماز، روزه، و زكات مىشود، و هم شامل ارتكاب منكر، از قبيل تبرج، و عشوهگرى زنان- كه از رسوم جاهليت اولى است- مىشود.
" إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ" - اين جمله بيان مقتضاى مغفرت است، و هم حس اميد را در آن زنان تقويت مىكند.
[ياد آورى شقاوت و هلاكت ابدى يهود (مغضوب عليهم) و نهى از دوستى با آنان]
" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ ..." مراد از اين" قوم" يهود است كه در قرآن مجيد مكرر به عنوان " الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ" از ايشان ياد شده، از آن جمله در باره آنان فرموده: " وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ" «1» شاهد اينكه منظور يهود است ذيل آيه است كه از ظاهر آن برمىآيد كه غير از كفار سابق الذكر است.
" قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَما يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ" - مراد از آخرت، ثواب آخرت است، و مراد از" كفار" در اين جمله همان طور كه گفتيم كفار در آيه قبلى است كه منكر خدا و قيامت بودند مىفرمايد: يهوديان مغضوب عليهم مانند كفار مشرك بتپرست منكر معادند. بعضى از مفسرين «2» گفتهاند: مراد از اين كفار فقط مشركين مكهاند، چون الف و لام در" الكفار" الف و لام عهد است، و حرف" من" در جمله " مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ" براى ابتداى غايت است. خداى تعالى مىخواهد در اين آيه شقاوت دائمى و هلاكت ابدى يهود را به ياد مؤمنين بياورد تا از دوستى با آنان و نشست و برخاست با ايشان پرهيز كنند، مىفرمايد: يهوديان از ثواب آخرت مايوسند، همان طور كه منكرين قيامت از مردگان خود مايوسند، يعنى براى آنها وجود و حياتى قائل نيستند، چون مرگ را هيچ و پوچ شدن مىدانند.
بعضى از مفسرين «3» گفتهاند: مراد از كفار، معناى معروف آن نيست، بلكه منظور همه مردگان است كه در قبر نهفته شدهاند، چون كلمه" كفر" به معناى ستر و نهفتن است. در نتيجه به قول اين مفسرين معنا چنين مىشود: همانطور كه نهفته شدگان در قبر مايوسند.
بعضى ديگر گفتهاند: «4» مراد از كفار همان كفار اصطلاحى است، و كلمه" من" بيانيه است، و معناى جمله اين است كه: يهوديان از ثواب آخرت مايوسند، همانطور كه كفار مدفون
(1) سوره بقره، آيه 61.
(2) روح المعانى، ج 28، ص 82.
(3) مجمع البيان، ج 9، ص 277.
(4) روح المعانى، ج 28، ص 82.
ترجمه تفسير الميزان، ج19، ص: 413
در قبور از ميان همه أهل قبور مايوس از آنند، چون در آيهاى ديگر فرموده: " إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ كُفَّارٌ أُولئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ" «1» .
بحث روايتى [رواياتى در باره زنان مهاجر، امتحان ايمان آنها، بيعتشان با پيامبر (صلى اللَّه عليه و آله و سلم)، حكم ازدواج با آنها و ...]
در مجمع البيان از ابن عباس روايت آورده كه گفت: رسول خدا (ص) در حديبيه با مشركين مكه صلح كرد به اينكه هر كس از اهل مكه نزد مسلمانان آيد، به اهل مكه برگردانند، و هر كس از اصحاب رسول خدا (ص) به مكه آيد، اهل مكه او را به آن جناب برنگردانند، و اين صلح نامه را نوشتند و مهر كردند.
بعد از اين جريان، زنى به نام سبيعة دختر حارث اسلميه در همان حديبيه مسلمان شد، و نزد رسول خدا (ص) آمد. به دنبالش شوهر كافرش- كه بنا به روايتى نامش مسافر و از قبيله بنى مخزوم بوده، و به قول مقاتل، صيفى بن راهب بوده- به طلب همسرش آمد، و عرضه داشت: اى محمد! زن مرا به من برگردان، چون تو شرط كردى كه هر كس از ما نزد تو آيد به ما برگردانى، و مهر عهدنامه تو هنوز خشك نشده، در همين بين بود كه آيه شريفه " يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا جاءَكُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ - من دار الكفر الى دار الاسلام- فَامْتَحِنُوهُنَّ" نازل گرديد.
ابن عباس مىگويد: امتحان زنان نامبرده اين بود كه سوگند بخورند كه بيرون آمدنشان از دار الكفر فقط به خاطر محبتى بوده كه به خدا و رسولش داشتهاند، نه اينكه از شوهرشان قهر كرده باشند، و يا مثلا از زندگى در فلان محل بدشان مىآمده، و از فلان سرزمين خوششان مىآمده، و يا در مكه در مضيقه مالى قرار داشتهاند، و خواستهاند در مدينه زندگى بهترى به دست آورند، و يا در مدينه عشق مردى از مسلمانان را در دل داشتهاند، بلكه تنها و تنها انگيزهشان در بيرون آمدن عشق به اسلام بوده. و سوگند را به اين عبارت ياد كنند" به خدايى كه به جز او هيچ معبودى نيست، من جز به خاطر علاقه به اسلام از شهر خود بيرون نيامدهام" سبيعه دختر حارث اسلميه اين سوگند را خورد، و رسول خدا (ص) مهريهاى را كه او از شوهر كافر خود گرفته بود به شوهرش داد. مخارجى هم كه براى او كرده بود داد، و خود او را به وى رد نكرد، و عمر بن خطاب با وى ازدواج نمود.
رسول خدا (ص) هر مردى كه از طرف كفار به مدينه مىآمد به
(1) كسانى كه كافر شدند، و با حالت كفر مردند، لعنت خدا شامل حالشان است. سوره بقره، آيه 161.
ترجمه تفسير الميزان، ج19، ص: 414
كفار پس مىداد، ولى زنان را نگه مىداشت تا امتحان كند، بعد از امتحان مهريهشان را به همسران كافرشان مىرسانيد.
سپس مىگويد: زهرى گفته است: وقتى اين آيه نازل شد، كه در آن مىفرمايد: " وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ" عمر بن خطاب دو تا از زنان خود را كه در مكه و مشرك بودند، طلاق گفت، يكى از آن دو قرينه (و يا قريبه) دختر ابى امية بن مغيره بود كه بعد از طلاق عمر، معاوية بن ابى سفيان با او ازدواج كرد، و هر دو در مكه بودند، و مشرك مىزيستند. و ديگرى ام كلثوم دختر عمرو بن جرول خزاعى، مادر عبد اللَّه بن عمر بود كه بعد از طلاق عمر ابو جهم بن حذافة بن غانم كه يكى از مردان قبيله خزاعه بود با وى ازدواج نموده، و مشرك در مكه زندگى كردند.
از آن جمله" اروى" دختر ربيعة بن حارث بن عبد المطلب، همسر طلحة بن عبيد اللَّه بود كه اسلام بين آن دو جدايى انداخت، چون فرموده بود: " وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ" طلحه مسلمان شد، و مهاجرت كرد، و اروى هم چنان در مكه نزد فاميل خود بماند، ولى چيزى نگذشت كه مسلمان شد، و بعد از طلحه شوهر اولش خالد بن سعيد بن عاص بن اميه با او ازدواج نمود. البته وى نيز از آن زنانى بود كه از مكه فرار كرد و به سوى رسول خدا (ص) به مدينه آمد، و رسول خدا (ص) او را نگه داشت، و پس از چندى او را به عقد خالد در آورد.
يكى ديگر اميه دختر بشر بود كه در مكه همسر ثابت بن دحداحه بود، و مسلمان شد و از مكه به سوى مدينه فرار كرد، چون شوهرش در آن ايام كافر بود. رسول خدا (ص) او را نگه داشت و به عقد سهل بن حنيف در آورد، و از سهل داراى فرزندى به نام عبد اللَّه بن سهل شد.
باز مىگويد: شعبى گفته: (يكى ديگر) زينب دختر رسول خدا (ص) همسر ابو العاص بن ربيع بود، كه مسلمان شد، و خود را در مدينه به رسول خدا (ص) رسانيد، و شوهرش ابو العاص مشرك و كافر در مكه بماند، و پس از چندى به مدينه آمد، و زينب به او امان داد، و سرانجام مسلمان شد، و رسول خدا (ص) همسرش را به او برگردانيد.
و از جبائى نقل مىكند كه گفته: در مواد صلح نامه حديبيه بيش از اين نيامده بود كه اگر مردى از كفار مكه به مدينه آمد بايد مسلمانان او را به اهل مكه برگردانند، و نامى از زنان برده نشده بود، و به همين جهت وقتى ام كلثوم دختر عقبة بن ابى معيط مسلمان شد، و به مدينه
ترجمه تفسير الميزان، ج19، ص: 415
مهاجرت كرد، دو برادرش به مدينه آمدند، و از رسول خدا (ص) خواستند خواهرشان را به ايشان رد كند، حضرت فرمود شرط ميان ما و شما در خصوص مردان بود، و به همين دليل ام كلثوم را به ايشان نداد «1» .
[زنهايى كه از اسلام خارج شدند و به كفار پيوستند]
مؤلف: اين معانى در روايت ديگر از طرق اهل سنت وارد شده، و بسيارى از آن روايات را سيوطى در تفسير الدر المنثور خود آورده «2» و نيز داستان امتحان اين گونه زنان، و بر نگرداندن آنان به كفار، و دادن مهريههايشان را به شوهرانشان در تفسير قمى آمده «3» .
در آن تفسير مىگويد: زهرى گفته: و اما زنانى كه از حوزه اسلام گريختند و به كفار پيوستند، مجموعا شش نفر بودند: 1- ام الحكم دختر ابى سفيان كه همسر عياض بن شداد فهرى بود 2- فاطمه دختر ابى امية بن مغيرة، خواهر ام سلمه كه همسر عمر بن خطاب بود، و داستانش چنين بود كه وقتى عمر بن خطاب خواست مهاجرت كند فاطمه حاضر نمىشد، و در آخر از دين اسلام برگشت و در مكه باقى ماند 3- بروع دختر عقبه همسر شماس بن عثمان 4- عبده دختر عبد العزى بن فضله بود كه همسر عمرو بن عبد ود بود 5- هند دختر ابى جهل بن هشام، همسر هشام بن عاص بن وائل 6- كلثوم دختر جرول، همسر عمر كه رسول خدا (ص) مهريههاى اين زنان را از غنيمت به شوهرانشان داد، و شوهرانشان، آن مهريه را به همسران سابق خود رساندند «4» .
[چند روايت در باره ازدواج با زنان كافر و توضيحى در باره جمع بين آيه: " وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ" و آيه " وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ ..." ]
و در كافى به سند خود از زراره از امام باقر (ع) روايت كرده كه فرمود:
سزاوار نيست مسلمان با اهل كتاب ازدواج كند. عرضه داشتم فدايت شوم! حرمت اين عمل در كجاى قرآن است. فرمود " وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ" «5» .
مؤلف: اين روايت بر اين اساس درست است كه" امساك بعصم" عموميت داشته باشد و در نكاح دائمى، هم شامل حدوث آن باشد، و هم شامل بقائش.
و نيز در همان كتاب است كه زراره از امام باقر (ع) معناى آيه" وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ " را پرسيد، فرمود: اين آيه به وسيله آيه" وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ " نسخ شده «6» .
(1) مجمع البيان، ج 9، ص 273 و 274.
(2) الدر المنثور، ج 6، ص 205- 211.
(3) تفسير قمى، ج 2، ص 63- 64.
(4) مجمع البيان، ج 9، ص 275.