کتابخانه تفاسیر
ترجمه تفسير كاشف، ج1، ص: 111
[سوره الفاتحة (1): آيات 1 تا 7]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ (1)
بهنام خداى بخشاينده مهربان (1)
ايش خدايى را كه پروردگار جهانيان است. (2)
آن بخشاينده مهربان (3)
آن فرمانرواى روز جزا (4)
تو را مىپرستيم و از تو يارى مىجوييم (5)
ما را به راه راست هدايت كن (6)
راه آنانكه ايشان را نعمت دادهاى، نه خشم گرفتگان بر آنها و نه گمراهان (7)
نزول
مفسّران درباره مكان نزول سوره فاتحه اختلافنظر دارند: برخى مىگويند: در مكّه مكرّمه نازل شده است. برخى مىگويند: در مدينه نازل شده است. قول سوم آن است كه اين سوره به سبب اهمّيتى كه داشته است دوبار نازل گرديده: نخست، در مكّه و ديگربار در مدينه، ولى بيشتر مفسّران برآنند كه اين سوره در مكّه نازل شده است.
اين اختلاف، نتيجه و فايدهاى ندارد؛ زيرا اين سوره كريمه آيهاى ندارد كه با اختلاف نزول، معناى آن اختلاف پيدا كند.
ترجمه تفسير كاشف، ج1، ص: 112
نامهاى سوره
براى اين سوره نامهايى ذكر كردهاند كه مشهورترين آنها از اين قرار است:
1. فاتحه؛ بدين سبب كه نخستين سوره در كتابت مصحفهاست و نيز به سبب اينكه قرائت آن در اوّل نماز واجب مىباشد. بهعلاوه، تعليم قرآن مدتها با اين سوره آغاز مىشده است.
2. الحمد؛ زيرا نخستين لفظ اين سوره است.
3. امّ الكتاب و امّ القرآن؛ زيرا اين سوره بر سورههاى ديگر مقدّم است هرچند به جهت كتابتش باشد؛ مانند مقدّم بودن مادر بر فرزندان خود و ديگر اينكه مشتمل بر دو اصل ربوبيّت و عبوديّت است و تعاليم قرآن براين دو اصل بنا نهاده شده است.
4. سبع المثانى؛ زيرا اين سوره مشتمل بر هفت آيه است و قرائت آن در نماز دوبار تكرار مىشود، نيز ممكن است از اين جهت «سبع المثانى» ناميده شده كه ميان ذكر «ربوبيّت» و «عبوديّت» جمع كرده است. درهرحال، نامگذارى با اندك شباهتى درست است.
تفسير
الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ. اين جمله، خبريه است و به معناى انشا؛ زيرا شخص گوينده، قصد ايجاد «الْحَمْدُ لِلَّهِ» را دارد، نه قصد خبر دادن از ثبوت «الْحَمْدُ لِلَّهِ» . جمله مذكور نوعى تعليم و تلقين است از سوى خدا براى بندگانش كه چگونه او را سپاس گويند؛ بدين معنا كه خدا مىگويد: اى بندگان من، بگوييد: «الْحَمْدُ لِلَّهِ» .
«الْحَمْدُ لِلَّهِ» به معناى ثنا گفتن خداست به قصد تعظيم او درهرحال، حتّى در حالى كه آدمى با مشكلى روبهرو مىشود. امير مؤمنان على عليه السّلام در يكى از خطبههاى
ترجمه تفسير كاشف، ج1، ص: 113
نهج البلاغه مىفرمايد: او را بر نعمتهايش سپاس مىگزاريم، همانگونه كه بر بلاهايش سپاس مىگزاريم.
«محمّد»، «احمد»، «محمود»، «حامد»، «حميد» و «حمدان»، نامهايى است كه از حمد گرفته شده است. گاهى «حمد» به معناى چيزى مىآيد كه انسان از آن خشنود است. خدا مىگويد: «... باشد كه پروردگارت تو را به مقامى پسنديده برساند». «1» مىگويند: خوبى بازار از سود است. «2» در بامدادان، شبروان مورد ستايش قرار مىگيرند. «3»
واژه «ربّ»، هم به معناى سيّد است؛ يعنى آنكه مقامى بلند دارد و هم به معناى مالك. در اينجا هركدام از اين دو معنا اراده شود درست است؛ ولى آنچه از لفظ اين آيه كريمه تبادر مىكند، معناى آفريننده است.
«العالمين»، جمع «عالم» به فتح لام مىباشد و عالم بر نوع خاصى از موجودات به كار مىرود. ازاينرو، گفته مىشود: عالم جماد، عالم گياهان، عالم حيوان و عالم انسان. واژه «عالم» براى مفرد به كار نمىرود؛ زيرا اسم جمع است. مراد از «عالمين» در اينجا، ماسوى اللّه است. بنابراين، تمام موجودات را دربرمىگيرد. گاهى بر تمام اصناف مردم به كار مىرود؛ نظير آيه «... هُدىً لِلْعالَمِينَ». «4» اگر جمع «عالمين»، در حالت جرّ و نصب با «ياء» درست باشد، جمع آن در حالت رفع با «واو» نيز درست خواهد بود و براين اساس گفته مىشود: «عالمون». ابو حيّان اندلسى در تفسير البحر المحيط گفته است: جمع «عالمون» با «واو» شاذّ است.
«رَبِّ الْعالَمِينَ» ؛ آفريننده هرچيز و تدبير كننده آن. لفظ «ربّ» بدل كل است از لفظ جلاله و بر علّت حمد دلالت مىكند؛ يعنى سپاس مىگزاريم خداى را؛ زيرا او پروردگار جهانيان است.
(1). اسراء (17) آيه 79.
(2). حمد السوق من ربح ....
(3). عند الصباح يحمد القوم السري [اين ضرب المثل را وقتى به كار مىبرند كه پس از دشوارى اميد آسانى باشد].
(4). آل عمران (3) آيه 96.
ترجمه تفسير كاشف، ج1، ص: 114
الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ. در بخش بسم اللّه، درباره لفظ «رحمن» و «رحيم» سخن گفته شد.
از سخنان امير مؤمنان على عليه السّلام در وصف خداى- عزّ و جلّ- آمده است: هيچ خشمى او را از رحمت بازنمىدارد و هيچ رحمتى او را از مجازات غافل نمىسازد.
آنچه را من از اين دو جمله فهميدم آن است كه خشم خدا بر گناهكاران و مجازات آنان در روز قيامت، مانع از شمول رحمت خدا بر آنان در اين دنيا نمىشود؛ دنيايى كه آنها از نعمتهايش برخوردار و در ميان لذتهاى آن غرقند. همچنين رحمت او در فرداى قيامت بر مؤمنان، باعث دفع مشكلات و مصيبتها از آنان در اين دنيا نمىشود.
مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ. واژه «دين» معانى مختلفى دارد و از جمله آنها مقابله به مثل و پاداش است؛ نظير جمله «كما تدين تدان» «1» و همين معنا در اينجا تناسب دارد؛ زيرا در روز قيامت هركس برطبق آنچه كار كرده، پاداش داده مىشود. «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ»، با «الف» خوانده شده، چنانكه مىگويى: فلان مالك هذا البستان؛ اين باغ از آن فلان كس است و نيز «ملك يوم الدين» به كسر «لام» خوانده شده است، چنانكه مىگويى:
ملك اليونان؛ حاكم و سلطان يونان. هر دو قرائت متواتر است، ولى اولى بيشتر به كار مىرود.
در هر دو قرائت، يك معنا در ذهن تبادر مىكند و آن اينكه هرچيزى در دست خداست، هم امروز و هم فرداى قيامت؛ زيرا او پروردگار جهانيان و صاحب روز جزاست. هدف آيه آن است كه مردم را از گناه بترساند و به اطاعت خدا تشويق كند. بنا بر قرائت اوّل، «مالك» صفت و بنابر قرائت دوم، «ملك» بدل است.
در نهج البلاغه آمده است:
ما، باوجود ذات خداوند چيزى را مالك نمىباشيم و اصولا چيزى نيستيم، جز آنچه را
(1). همانگونه كه جزا مىدهى جزا داده مىشوى.
ترجمه تفسير كاشف، ج1، ص: 115
كه خدا ما را مالك آن قرار داده است. وقتى خداوند ما را مالك چيزى قرار دهد؛ يعنى خودش مالكتر است، ما را مكلّف ساخته و هر زمان كه آن چيز را از ما بستاند، تكليف آن را از ما برداشته است.
إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ. « إِيَّاكَ » ضمير منفصل است و محلّ آن منصوب مىباشد؛ زيرا مفعول است براى فعلى كه پس از آن آمده و بر فعل مقدّم شده است تا افاده حصر و اختصاص كند. معناى آيه اين است: تو را عبادت مىكنيم و غير تو را عبادت نمىكنيم و از تو يارى مىطلبيم و از غير تو يارى نمىجوييم. در اينجا، بنده پروردگارش را با ضمير مفرد مخاطب قرار داده است تا در توحيد اخلاص ورزد و از شرك دورى جويد و به همين دليل است كه نمىتوان خدا را با صيغه جمع مورد خطاب قرار داد. امّا ضمير «نحن» كه در « نَعْبُدُ » و « نَسْتَعِينُ » مستتر است، براى گوينده و كسانى است كه به همراه او هستند و نه براى تعظيم.
عبادت با روزه، نماز، حج و زكاتى كه به قصد نزديك شدن به خدا انجام شود و نيز با هركارى انسانى كه يكى از نيازهاى مردم را برطرف سازد، محقّق مىشود. از اين جهت، در حديث آمده است: «نيكان دنيا، همان نيكان آخرتند» و «بهترين مردم كسى است كه بيش از همه سودش به مردم برسد».
معناى «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ»، تنها اين نيست كه خدا شايسته عبادت است، بلكه علاوه براين، دلالت دارد كه انسان آفريده بزرگوارى است كه خدا او را از هرگونه پرستش و كرنش است، جز براى حق كه برهمه چيز تسلّط دارد و چيزى بر او تسلّط ندارد آزاد ساخته. بديهى است كه اگر آزادى با حق محدود نشود به هرجومرج منجر خواهد شد. از چيزهايى كه در اينباره خواندم، سخنى است از ژان پل سارتر:
«آزادى حقيقى آن است كه انسان خود و آزادىاش را در خدمت ديگران قرار دهد». «1»
(1). معناى «اصالت وجود يا وجودگرايى» كه سارتر بدان قائل بود آن است كه هر فردى از افراد انسان، مستقل و دور از ديگران است و تنها چيزى كه براى او مطرح است، همانا وجودش مىباشد. وجود او هم تنها درصورتى تحقّق پيدا-
ترجمه تفسير كاشف، ج1، ص: 116
مىگويند: دو نفر در باغى گردش مىكردند. يكى از آنها عصايى در دست داشت و با آن بازى مىكرد. ناگهان يك سر اين عصا به بينى دوستش اصابت كرد. وقتى وى اعتراض كرد، صاحب عصا گفت: من آزادم. رفيقش گفت: آزادى تو تا حدّ بينى من است؟
اگر انسان آزادى را به ايمان به خدا و تنها پرستش او محدود كند، هرگز از حقيقت فراتر نمىرود؛ زيرا هركس كه تنها حق را بپرستد از باطل آزاد شده و هركس كه خود را از پرستش حق آزاد بداند، يقينا باطل را پرستش كرده است و جدايى ميان اين دو محال است، مگر از نظرگاه كسىكه طرفدار هرجومرج است و به حلال و حرام و به هيچ چيزى ايمان ندارد، جز به خود، و شريكى براى آن قائل نيست.
اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ. «صراط» در لغت به معناى طريق محسوس است.
درباره «صراط» دو نوع قرائت آمده است: با «سين» و با «صاد». اصل، همان قرائت با «سين» است. «مستقيم» به معناى معتدل است كه در آن كژى وجود ندارد. «مستقيم» صفت «صراط» است و مراد از صفت و موصوف در اينجا، حق است.
مقصود از هدايت، صرفا آگاهى نيست، بلكه آگاهى توأم با عمل است. از اين روى، اگر كسى براى انسان دعا كند كه خدا تو را هدايت كند، تمام نيكى را براى او خواسته است و اگر دعا كند كه خدا به تو آگاهى دهد، مقدارى از نيكى را براى او خواسته است.
مىكند كه همراه با آزادىاش باشد و هيچ قيد و شرطى آن را محدود نكند. امّا دين، قوانين، معيارها و مقياسها، سخنى است توخالى؛ زيرا نيكى جز نيكى فرد و بدى جز بدى خود فرد، وجود ندارد. سارتر براى اثبات مدّعاى خود، چنين استدلال مىكند: انسان از جهانى ناشناخته آمده است و به سوى جهانى ناشناخته مىرود. او پيش از قوانين عقلى و دينى بوده است. بنابراين، هركس كه تسليم دين يا قانونى شود، خود را به زنجير بسته، از آزادىاش دست برداشته و درنتيجه، از وجود خود صرفنظر كرده است.
آنگاه سارتر از اين فلسفه خود عدول كرده و به يك آزادى بزرگترى گردن نهاده است و آن عبارت است از: آزادى براى انسانها و اينكه انسان زمانى وجود خود را درمىيابد كه آن را در خدمت ديگران قرار دهد و انسان حقيقى كسى است كه به اين اصل، پاىبند باشد. سارتر پس از آنكه فردگرا بود و از آن دفاع مىكرد، ملّىگرا شد و به دفاع از ملّتها پرداخت.
ترجمه تفسير كاشف، ج1، ص: 117
شگفتآور است كه بسيارى از مردم دعاى به هدايت را دوست ندارند، مخصوصا علما و بزرگان، با اينكه پيامبر صلّى اللّه عليه و اله دعاى به هدايت را شب و روز، در نماز خود و در غير آن تكرار مىكرد.
من هدايت و توفيقى را بهتر و بالاتر از اين نمىدانم كه خود انسان، عيبهاى خودش را دريابد و به سبب اين عيبها احساس پشيمانى و ناراحتى كند. با اين احساس است كه ممكن است رهايى يابد و از غرور و خودخواهى به خدا پناه برد.
صِراطَ الَّذِينَ. در برخى از روايات آمده است كه مراد از «الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ»، يهود و مراد از «الضَّالِّينَ» نصاراست، لكن لفظ آيه عام مىباشد، نه تخصيص در آن وجود دارد و نه استثنا. بنابراين، هركس كه فرمانبردار باشد نعمت و رحمت خدا شامل حال او خواهد شد و هركس كه گناهكار باشد گمراه و مورد خشم است.
درهرحال، هدف اين آيه و هدف تمام سوره فاتحه آن است كه بنده بايد در پيشگاه مولاى خود بايستد و مؤمن، موحّد، شكرگزار، سپاسگزار و اهل اخلاص باشد و نيز دعا كند كه خداوند او را به علم و عملى توفيق دهد كه مورد خشنودى اوست.