کتابخانه تفاسیر

بما پاداش راه راست و دين حق را عنايت كن نظير آيه كريمه‏ «يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمانِهِمْ» «1» (خداوند به آنان بسبب ايمانشان پاداش ميدهد) بنا بر اين معناى‏ «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ» اين است كه ما را به بهشت كه پاداش ما است هدايت فرما مؤيد اين وجه است آيه كريمه‏ «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدانا لِهذا» «2»

3- براى آينده‏

ما را در آينده عمرمان نيز براه راست هدايت فرما همانطور كه در گذشته هدايت فرمودى‏

. خواستن آنچه هست!

باضافه- گاهى ممكن است دعا براى چيزى باشد كه حاصل است مانند آيه كريمه‏ «رَبِّ احْكُمْ بِالْحَقِّ» (خدايا بحق حكم فرما) و معلوم است كه خدا بجز حق حكم نميكند. يا قرآن از زبان ابراهيم ميگويد. «وَ لا تُخْزِنِي يَوْمَ يُبْعَثُونَ» «3» (روزى كه كسان بر انگيخته ميشوند مرا خوار مگردان) كه بر فرض هم نميخواست خدا او را خوار نميكرد.

و همانطور كه گفتيم خود خواستن و دعا عبادت و انقطاع بسوى خدا از خلق است و احياناً فائده و مصلحت ديگرى نيز ممكن است در همين خواستن نهفته باشد همانطور كه ما با اعتقاد به يگانگى خدا و منزّه بودنش از همه عيوب اذكارى را چون:

لا اله إلّا اْللَّه، الْحَمْدُ لِلَّه، وَ سُبحانَ اْللَّه مى‏گوييم.

و نيز امكان دارد كه چيزهايى براى ما در صورت سؤال و در خواست داراى مصلحت بوده و بدون آن مصلحت نداشته باشد و خدا ما را براه راست قبلًا هدايت‏

(1) آيه 9 از سوره يونس‏

(2) آيه 43 از سوره اعراف‏

(3) آيه 87 از سوره شعراء

ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج‏1، ص: 49

(1) فرموده زيرا ميدانست كه ما از او در خواست خواهيم كرد.

ادامه تكليف‏

اثر ديگر اين دعا و در خواست اين است كه براى آينده خداوند اين تكليف را ادامه دهد تا مصلحت و پاداش زيادتر نصيب بنده گردد.

صراط مستقيم چيست؟

صراط مستقيم (راه راست) را باين چند امر معنا كرده‏اند:

1- «كتاب خدا» قرآن كه از رسول اكرم صلى اللَّه عليه و آله و على عليه السلام و از ابن مسعود نيز اين معنا نقل شده است.

2- «اسلام» از جابر و ابن عباس.

3- دينى كه جز آن پذيرفته نيست. محمّد بن حنفيه ميگويد صراط مستقيم آن دينى است كه خدا غير از آن را از بندگان نمى‏پذيرد.

4- پيامبر و ائمه عليهم السلام- كه در روايات همين معنى وارد شده است.

و حق آن است كه «صراط مستقيم» معنايى عام و وسيع دارد كه همه اينها را شامل ميگردد و دينى كه خدا بدان امر كرده از توحيد و عدل و ولايت كسانى كه اطاعتشان را واجب دانسته مصداق آن است.

صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ‏ - اين آيات بيان و توضيح صراط مستقيم است كه آن راه كسانى است كه تو بر آنان نعمت داده‏اى و اين مردمى كه خدا بر آنان نعمت داده آيه كريمه معرفى ميكند وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ» «1» (آنان كه خدا و اين پيامبر را اطاعت كنند همدم آن كسانند كه «خدا بر آنان نعمت داده است» از پيامبران و راستگويان و جانبازان و نيكوكاران) پس نعمت دادگان، اينان هستند.

كلمه نعمت از نظر لغت بمعناى زيادت و مبالغه است و در اين آيات صريحاً صراط مستقيم بعنوان «نعمت» ذكر شده است ولى پس از آنكه آن را براه كسانى كه‏

(1) آيه 69 از سوره نساء

ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج‏1، ص: 50

(1) مورد نعمت قرار گرفته‏اند معرفى مينمايد دانسته ميشود كه خود آن، نعمت است.

غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ‏ - از نظر همه مفسران منظور از مردمى كه مورد خشم قرار گرفته‏اند همان يهود است و بهمين مطلب دلالت دارد آيه كريمه: «مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ غَضِبَ عَلَيْهِ وَ جَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَ الْخَنازِيرَ» «1» (كسانى را كه خدا بر آنان لعن و غضب كرده و آنان را به بوزينه و خوك مسخ نمود) و اينان همان يهود بودند زيرا اين مسخ شدگان همانها هستند كه آيات كريمه خطاب به بنى اسرائيل ميگويد: «وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خاسِئِينَ» (شما دانستيد كسانى را كه نسبت به قانون و حكم روز شنبه تجاوز كردند و ما گفتيم بوزينگانى مطرود باشيد).

وَ لَا الضَّالِّينَ‏ - و نه گمراهان. مقصود از گمراهان نصارى و مسيحيان است بدليل آيه كريمه‏ «وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا كَثِيراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِيلِ» «2» (هوسهاى گروهى را كه خود گمراه شدند و بسيارى را نيز گمراه كردند و از راه راست دور افتادند پيروى مكنيد)

صفت آشكار هر دسته‏

حسن بصرى ميگويد: وقتى قرآن يهود را «مغضوب عليهم» و نصارى را «ضالين» ميداند معنايش آن نيست كه يهود گمراه نيستند و يا نصارى مورد خشم قرار نگرفته‏اند بلكه هر دو دسته هم مورد خشم‏اند و هم گمراه اما از هر دسته صفت بارز و آشكارشان بيان شده است. تا چون علامت‏هايى آنان را از هم ممتاز كند.

مصداق هر دو صفت همه كفارند

بعضى ميگويند منظور از دارندگان اين صفت‏ها همه كفّارند نه از هر صفت يك دسته بخصوص مراد باشد پس گفتن هر صفت بخاطر امتياز يافتن صاحب آن نيست بلكه براى دانستن و شناختن حال كفّار است.

مقصود از هر صفت جنس آن است نه يك دسته‏

عبد القاهر جرجانى در بيان اين آيات نظر ديگرى دارد، او ميگويد: مقصود از

(1) آيه 6 از سوره مائده‏

(2) آيه 77 از سوره مائده‏

ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج‏1، ص: 51

(1) اين دو صفت (غضب شدگان و گمراهان) معناى خود آنها است بدون آنكه اشاره به مردمى معيّن باشد مثلًا اگر شما گفتيد: بخدا پناه ميبرم از اينكه حال من حال غضب شدگان باشد منظور شما از غضب شدگان دسته معين و معلوم نيست و همچنين وقتى از خدا مى‏خواهيد كه پروردگارا مرا از كسانى قرار ده كه بر آنان نعمت داده‏اى مسلماً شما مردم خاصّى را در نظر نمى‏گيريد.

چند حديث‏

در تفسير عياشى حديثى نقل ميكند كه محمّد بن مسلم از امام صادق عليه السلام پرسيد در باره آيه كريمه‏ «وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ» حضرت فرمود: منظور، فاتحة الكتاب است كه گفتنش تكرار ميشود. سپس امام صادق اضافه ميكند كه رسول اكرم فرمود: خدا بر من منّت نهاد از گنج بهشت به فاتحة الكتاب كه در آن اين آيات است با اين خوّاص:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ . كه خدا در باره‏اش ميگويد: «وَ إِذا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِي الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلى‏ أَدْبارِهِمْ نُفُوراً» «1» (و چون در قرآن پروردگارت را به يگانگى و وحدت ياد كنى آنان روى گردانيده گريزان ميشوند) «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ» - كه سخن بهشتيان است و خداى را از نيكى پاداش شكر ميكنند.

«مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» - كه جبرئيل ميگويد هيچ مسلمانى آن را بزبان نمى‏آورد جز اينكه خدا و اهل آسمان او را تصديق مى‏نمايند.

«إِيَّاكَ نَعْبُدُ» بيان خلوص در عبادت خدا است و «إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» بالاترين و بهترين چيزى است از حاجات كه بندگان از خدا مى‏خواهند.

«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ» همان راه پيامبرانى است كه خدا بر آنان نعمت داد «غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ» همان يهود و «ضالّين» نصارى هستند.

محمّد حلبى ميگويد: امام صادق عليه السلام اين قسمت از حمد را چنين قرائت ميكرد.

(1) آيه 46 از سوره اسراء

ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج‏1، ص: 52

(1) «ملك يوم الدين» و نيز: «اهدنا صراط المستقيم» و در روايت ديگر اضافه ميكند كه حضرت ميفرمود: «صراط المستقيم» يعنى امير المؤمنين عليه السلام.

جميل از حضرت امام صادق نقل ميكند كه فرمود هر گاه بدنبال امام جماعتى بودى وقتى امام از قرائت فاتحه فارغ شد بگو: «الحمد للَّه رب العالمين».

و نيز فضيل از آن حضرت نقل ميكند كه فرمود وقتى فاتحه را خواند و تمام شد بگو «الحمد للَّه رب العالمين».

نظم اين سوره‏

وقتى شخص نعمت‏هاى خدا را در اين عالم با چشم ديد و در باره آنها انديشيد و دانست كه عاليترين و راستگوترين شواهد نعمت‏هاى خدا خود اوست. از نام خدا آغاز كرده‏ بِسْمِ اللَّهِ‏ ميگويد و اعتراف بخدائيش مى‏نمايد و از احساس اينكه رحمن و رحيم است در دلش آرامش و سكون مى‏يابد.

و پس از آنكه باين يگانه نعمت دهنده خود اعتراف نمود او را شكر ميكند و «الْحَمْدُ لِلَّهِ» ميگويد و وقتى مى‏بيند همانطور كه او مشمول نعمت‏هاى خدا قرار گرفته ديگران نيز از اين خوان گسترده بيدريغ بهره‏مند اند ميفهمد كه او «رَبِّ الْعالَمِينَ» است و با ديدن رزق واسعش بهمه مردم، او را بنام‏ «الرَّحْمنِ» ميخواند.

هنگامى كه نافرمانى مردم را در برابر اين همه نعمت‏ها مشاهده كرد و اينكه آنان بجاى سپاسگزارى خدا پشت پا به احكام الهى ميزنند واجبات را ترك و گناهان را انجام ميدهند ولى خداى بزرگ نعمت‏هايش را از آنان نميگيرد و گناهشان را مى‏بخشد پس ميداند او «رحيم» است.

اين شخص موحّد، رفتار و سلوك مردم را نسبت بهم مى‏بيند كه بهم ستم كرده و حق همديگر را مى‏برند و هيچ فردى از ديگرى بسلامت نيست مى‏فهمد كه بدنبال آنان روزى است كه خدا انتقام مظلوم را از ظالم خواهد كشيد و ميگويد «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» .

پس از فهميدن همه اين مطالب و پى بردن به اينكه براى او خالقىِ است رازق‏

ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج‏1، ص: 53

(1) و رحيم كه مى‏ميراند و زنده ميكند اشياء را پديد مى‏آورد و دو باره بسوى نيستى باز ميگرداند ولى خود او ذات زنده‏اى است كه هيچ چيز به او مانند نيست و خالقى است كه جز او كسى شايسته پرستش نيست و آن چنان خداى را با اين صفات شناخت كه گويى هم اكنون او را مى‏بيند در اين حال است كه روش سخن را تغيير ميدهد و از خبر به خطاب ميگرايد و ميگويد: «إِيَّاكَ نَعْبُدُ» (خدايا تو را مى‏پرستيم) همانطور كه وقتى انسان شخصى را توصيف ميكند و صفاتش را شرح ميدهد و در اين ميان خود آن شخص كه وارد ميشود روش سخن را تغيير داده آن شخص را مخاطب قرار ميدهد.

سالك راه توحيد وقتى مى‏بيند دل انسان در معرض شبهات و هجوم آراء مختلف است و جز خدا كسى نمى‏تواند كمك او باشد لذا از خدا براى توفيق در طاعت و تهيه وسائل و اسباب آن در خواست كمك ميكند و ميگويد: «إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» .

عارفى كه بدين درجه از كمال معرفت رسيد و بر راه حق مستقيم شد ميترسد كه لغزشى برايش پيش آيد زيرا تنها معصومين هستند كه از خطا و لغزش ايمن و مصونند لذا از خدا توفيق ثبات و پايدارى و دوام بر راه خدا و ايمنى از لغزش‏ها را مى‏خواهد و ميگويد «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ» .

و كلمه صراط مستقيم لفظى است جامع معرفت احكام و توفيق عمل به شرايع و قوانين اسلام و پيروى از كسانى كه خدا اطاعت آنان را واجب دانسته است و دورى از گناه مى‏باشد وقتى همه اين‏ها را دانست توجه پيدا ميكند كه براى خدا بندگانى است كه مشمول نعمت‏هاى مخصوص اويند. و خدا آنان را در ميان مردم بر گزيده و حجّت بر خلق قرار داده است پس از خدا مى‏خواهد كه او را نيز بدانان ملحق كند و بر راه آنان بدارد تا گمراهان گمراه كننده‏اى كه دشمن حقيقت و كور از ديد واقعيت و مخالف راه اعتدال‏اند و مشمول غضب و لعن خدا قرار گرفته‏اند و خدا بر ايشان رسوايى و عذاب مهيّا نموده است نتوانند در او اثر كنند و از شرشان محفوظ بماند و ميگويد «صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالِّينَ»

ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج‏1، ص: 54

(1)

سوره بقره‏

اين سوره همه‏اش مدنى است جز يك آيه و آن‏ «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ» (بترسيد از روزى كه همه بسوى خدا باز ميگرديد) كه در منى سال حجة الوداع نازل شد.

عدد آياتش دويست و هشتاد و شش است بنا بر عدد كوفى كه از على عليه السلام نقل شده است و دويست و هشتاد و هفت بنا بر عدد بصرى و دويست و هشتاد و پنج در عدد حجازى و دويست و هشتاد و چهار بنا بر عدد شامى (كه از ذكر موارد اختلاف آنها در اينجا صرف نظر كرده و بيان هر يك را بمحل خود موكول مى‏كنيم).

فضيلت اين سوره‏

ابىّ بن كعب از رسول اكرم نقل ميكند كه فرمود هر كسى اين سوره را بخواند سلام و رحمت خدا بر او باد و به او اجر مرزبانان و فدا كاران در راه خدا را ميدهند.

همو ميگويد: پيامبر بمن گفت: اى ابىّ بمسلمانان بگو كه سوره بقره را ياد گيرند كه فرا گرفتن آن بركت و ترك آن موجب حسرت است و ساحران توانايى آن را ندارند.

سهل بن سعد ميگويد: رسول اكرم فرمود: براى هر چيز قلّه‏اى است و قلّه قرآن سوره بقره است در هر خانه‏اى كه خوانده شود اگر در روز باشد تا سه روز شيطان وارد آن خانه نخواهد شد و اگر در شب باشد تا سه شب از داخل شدن شيطان بدانجا در امانند.

صفحه بعد