کتابخانه تفاسیر

وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقى‏ إِلَيْكُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِناً : به كسى كه شما را به تحيت اهل اسلام سلام دهد يا بدليل اينكه پيرو كيش شماست، با شما مسالمت كند، مگوييد: ايمانت دروغين است و اسلام تو از روى ترس از كشته شدن است. يا اينكه مگوييد: در امان نيستى.

تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَياةِ الدُّنْيا : و مقصود شما از اين واكنش، طلب غنيمت و مال و متاع زندگى دنياست كه بقا و دوامى ندارد.

فَعِنْدَ اللَّهِ مَغانِمُ كَثِيرَةٌ : و اگر خداوند را اطاعت كنيد و امر او را گردن نهيد، از قدرت او نعمتها و روزيهاى بيشترى مى‏توان اميد و انتظار داشت. و برخى گفته‏اند:

يعنى اگر از كشتن مؤمن، خوددارى كنيد، پيش خداوند پاداشهاى بسيارى براى شما ذخيره شده است.

كَذلِكَ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ‏ : در باره معناى اين جمله اختلاف شده است: سعيد بن جبير گويد: يعنى همانطورى كه اين مؤمن مقتول ايمان خود را از مردم خود پوشيده مى‏داشت براى اينكه از ايشان به او صدمه و آسيبى نرسد، شما نيز سابقاً دين خود را از مردم خود مخفى مى‏داشتيد كه مبادا به شما صدمه‏اى برسانند.

ابن زيد و جبايى گويند: يعنى همانطورى كه اين مقتول كافر بود و خداوند او را هدايت كرد، شما نيز كافر بوديد و بوسيله خداوند متعال هدايت شديد.

مغربى گويد: يعنى شما نيز خوار و تنها بوديد و هر گاه تنها بجايى مى‏رفتيد، مى‏ترسيديد كه گرفتار دست دشمنان گرديد.

فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْكُمْ‏ : در اين باره دو قول است: 1- خداوند بر شما منت گذاشت بوسيله اينكه دين خود را ظاهر كرد و اهل دين را عزت بخشيد و شما دين خود را پس از مدتها كتمان و خفا، ظاهر كرديد. اين قول از سعيد بن جبير است 2- يعنى خداوند توبه شما را پذيرفت.

فَتَبَيَّنُوا : مجدداً اين لفظ را تكرار مى‏كند و منظور اين است كه پس از طولانى‏

ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج‏5، ص: 309

(1) شدن سخن، مطلب را با تاكيد بيان دارد. برخى گفته‏اند: «اولى يعنى حال شخصى كه به شما سلام مى‏دهد، تحقيق و بررسى كنيد و دومى يعنى اين فوايد را پيش خود بسنجيد و بشناسيد و در صدد تحصيل آنها برآييد.

إِنَّ اللَّهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً : خداوند همواره بكردار شما پيش از آنكه انجام دهيد، دانا بوده است‏

ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج‏5، ص: 310

(1)

[سوره النساء (4): آيات 95 تا 96]

لا يَسْتَوِي الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِينَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقاعِدِينَ دَرَجَةً وَ كُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى‏ وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِينَ عَلَى الْقاعِدِينَ أَجْراً عَظِيماً (95) دَرَجاتٍ مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً (96)

«1»

ترجمه‏

مؤمنان سالم و غير معذورى كه از جنگ تخلف مى‏كنند با مؤمنانى كه در راه- خدا بمال و جان، جهاد مى‏كنند، برابر نيستند. خداوند كسانى را كه بمال و جان جهاد مى‏كنند از حيث منزلت و مقام بر تخلف كنندگان برترى داده است و هر كدام را وعده نيكى داده و جهاد كنندگان را بر تخلف كنندگان با اجرى عظيم و درجات آخرت و آمرزش و رحمت برترى داده است و خداوند آمرزگار و رحيم است.

(1)- سوره نساء آيه 95 و 96 جزء پنجم سوره چهارم‏

ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج‏5، ص: 311

(1)

بيان آيه 95 و 96

قرائت‏

اهل مدينه و شام و كسايى و خلف «غير اولى الضرر» به نصب «غير» و- ديگران به رفع قرائت كرده‏اند. رفع بنا بر اين است كه صفت «القاعدون» باشد.

چنان كه عقيده سيبويه است و در مورد: «غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ.» نيز گفته است:

صفت براى «الذين» مى‏باشد. نظير شعر لبيد.

و اذا جوزيت قرضاً فاجزه‏

انما يجزى الفتى غير الجمل‏

يعنى: هنگامى كه قرضى بتو داده شد يا كار نيكى در باره تو انجام دادند، تو هم جبران كن. جوانمردان جبران كار نيكو مى‏كنند، نه شتران. (در اين بيت «غير» صفت براى «الفتى» است) بنا بر اين معناى آيه اين است: «تخلف كنندگان از جنگ كه مرضى و مانعى ندارند با جهاد كنندگان برابر نيستند» و اما نصب «غير» بنا بر اين است كه استثناى از «القاعدون» باشد و «يستوى» از افعالى است كه احتياج بدو فاعل يا بيشتر دارد، بنا بر اين معناى آيه اين است: «تخلف كنندگان از جنگ با جهاد كنندگان برابر نيستند مگر آنان كه دچار مرض و ضررى باشند». زجاج گويد: ممكن است «غير» حال باشد. و معناى آيه اين است: «تخلف كنندگان از جنگ در حالى كه تندرست هستند، با جهاد كنندگان برابر نيستند. نظير: «جاءني زيد غير مريض» يعنى زيد در حالى كه سالم بود، پيش من آمد. ممكن است «غير» را مجرور كنيم تا صفت براى «المؤمنين» باشد. لكن قرائت نشده است.

لغت‏

ضرر: نقصان، هر چيزى كه براى انسان كمبودى بوجود آورد، مثل: كورى، بيمارى و علت،

ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج‏5، ص: 312

(1) درجه: منزلت و مقام و ادراج: درجه درجه پيمودن.

اعراب‏

درجة. منصوب است بنا بر اين كه اسمى باشد جانشين مصدر يعنى: «فضل اللَّه المجاهدين ... تفضيلا بدرجة» درجات: در محل نصب و بدل است از: «أَجْراً عَظِيماً» و در حقيقت معناى «اجر عظيم» را تفسير مى‏كند. يعنى: خداوند مجاهدان را بدرجات و آمرزش و رحمت برترى بخشيده است، ممكن است نصب آن بخاطر تاكيد بودن براى‏ «أَجْراً عَظِيماً» باشد، زيرا «اجر عظيم» همان بالا رفتن درجات و آمرزش و رحمت است. مثل:

«لك علىّ الف درهم عرفاً» كه كلمه «عرفاً» تاكيد جمله است زيرا لك على الف درهم خود اعتراف است به اينكه: تو هزار درهم از من مى‏خواهى. گويى گفته است: «اعرفها عرفا» يعنى اعتراف مى‏كنم به اينكه ترا بر من هزار درهم است، اعتراف مى‏كنم. و در مورد آيه، مثل اينكه گفته شده است: غفر اللَّه لهم مغفرة و آجرهم اجرا عظيما يعنى خداوند بطور حتم آنها را مى‏آمرزد و به آنها پاداشى بزرگ مى‏دهد، زيرا در «أَجْراً عَظِيماً» معناى آمرزش و رحم و تفضل موجود است.

شان نزول‏

اين آيه در باره كعب بن مالك، از طايفه بنى سلمه و مرارة بن ربيع از طايفه بنى عمرو بن عوف و هلال بن اميه از طايفه بنى واقف، كه در جنگ تبوك از حركت با پيامبر گرامى اسلام، متخلف شدند، نازل گرديد و خداوند، عبد اللَّه بن ام مكتوم را كه نابينا بود، معذور دانست و آن عده را كه سالم بودند ملامت كرد، اين مطلب را ابو حمزه ثمالى در تفسير خود روايت كرده است.

زيد بن ثابت گويد: من خدمت پيامبر بودم كه آيه به اين صورت نازل گرديد:

«لا يستوى القاعدون من المؤمنين غير اولى الضرر و المجاهدون فى سبيل اللَّه» و كلمه اولى الضرر در آن نبود. عبد اللَّه بن ام مكتوم گفت: من نابينايم، چگونه جنگ كنم؟ در اين موقع حالت خلسه وحى به پيامبر دست داد، سپس بحال عادى برگشت و فرمود بنويس:

ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج‏5، ص: 313

(1) «لا يستوى القاعدون غير اولى الضرر» و من نوشتم.

مقصود

از آنجا كه خداوند، تشويق به جهاد كرده بود، در اين آيه فضيلت و ثواب آن را شرح داده، و فرمود:

لا يَسْتَوِي الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ‏ : مردم مؤمنى كه از حضور در ميدان جنگ، سر باز مى‏زنند و آنهايى كه از بستر نرم و آسايش چشم پوشيده، سختيهاى جنگ و دشواريهاى برخورد با دشمن را تحمل مى‏كنند، معادل نيستند.

غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ : مگر آنها كه دچار كورى و بيمارى و عوارض ديگرى هستند كه نمى‏توانند بميدان جنگ، روند.

وَ الْمُجاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ‏ : و آنان كه در راه دين خدا جهاد مى‏كنند كه سخن خداوند برترى پيدا كند و قدرت و توان خود را در راه جنگ با دشمنان خدا و عظمت يافتن دين. بكار مى‏اندازند.

بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ‏ : مال را براى سستى نيرنگ دشمنان، صرف مى‏كنند و خويشتن را رودرروى دشمن قرار مى‏دهند.

فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِينَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقاعِدِينَ دَرَجَةً : خداوند فضيلت و منزلت جهاد كنندگان را بر تخلف كنندگان، برترى داده است.

وَ كُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى‏ : قتاده و ديگر مفسران گويند: يعنى خداوند بهر دو گروه- جهاد كنندگان و تخلف كنندگان- وعده بهشت داده است.

بنا بر اين آيه دلالت دارد بر اينكه: جهاد واجب كفايى است زيرا اگر واجب عينى بود، آنان كه بدون عذر، تخلف كرده‏اند، سزاوار پاداشى نبودند. مقاتل گويد: منظور از «كل» جهاد كنندگان و تخلف كنندگانى است كه عذرى دارند و نمى- توانند در جنگ، شركت جويند.

وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِينَ عَلَى الْقاعِدِينَ أَجْراً عَظِيماً، دَرَجاتٍ مِنْهُ‏ : خداوند جهاد كنندگان را بر تخلف كنندگان بى عذر، با پاداشى عظيم و منزلتهاى كرامت كه برخى‏

ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج‏5، ص: 314

(1) بر برخى، برترى دارند، فضيلت بخشيده است. قتاده گويد منظور درجات اعمال است، چنان كه گفته مى‏شود، اسلام، درجه‏اى است، فقه، درجه‏اى است، هجرت، درجه است، جهاد در هجرت، درجه‏اى است و كشته شدن در راه هجرت، نيز درجه‏ايست.

عبد اللَّه بن زيد گويد: مقصود، درجات نه‏گانه‏اى است كه در سوره برائت آمده است:

«ذلِكَ بِأَنَّهُمْ لا يُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ وَ لا نَصَبٌ وَ لا مَخْمَصَةٌ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لا يَطَؤُنَ مَوْطِئاً يَغِيظُ الْكُفَّارَ وَ لا يَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ- وَ لا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً وَ لا يَقْطَعُونَ وادِياً إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ» (سوره توبه 120 و 121 يعنى در راه خدا تشنگى و رنج و گرسنگى به آنها نمى‏رسد و در جايى كه كافران را بخشم آورد، قدم نمى‏گذارند و به دشمنى دستبردى نمى‏زنند، مگر آنكه بعوض آن براى ايشان عمل شايسته‏اى نوشته شود كه خداوند اجر نيكوكاران را ضايع نمى‏سازد، هيچ خرجى كوچك يا بزرگ نكنند و هيچ واديى را نپيمايند مگر اينكه براى آنها نوشته شود تا خدا بهتر از آنچه عمل مى‏كرده‏اند، ايشان را پاداش دهد.

وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً : بيان اين است كه نعمت آخرت، خالص بوده، هيچگونه غم و ناراحتى بدان آميخته نيست، بلكه خداوند گناهان را كه موجب ناراحتى هستند.

آمرزيده، با دادن نعمتها و كرامتها، بندگان مجاهد را مورد رحم و محبت خويش قرار مى‏دهد.

وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً ، خداوند همواره نسبت به بندگان خود، آمرزگار بوده نسبت به ايشان رحم و تفضل دارد.

صفحه بعد