کتابخانه تفاسیر
تفسير احسن الحديث
جلد اول
مقدمه
جلد دوم
جلد چهارم
جلد پنجم
جلد ششم
جلد هفتم
سوره فرقان در مكه نازل شده و هفتاد و هفت آيه است
جلد هشتم
جلد نهم
جلد دهم
جلد يازدهم
تفسير احسن الحديث، ج1، ص: 37
در سوره سبأ از آيه سى يك تا سى و سه گفتگوى مفصلى ميان مستكبرين و مستضعفين نقل شده كه روز قيامت خواهند گفت: شما ما را بىچاره كرديد و به كفر و شرك وا داشتيد.
ايضا در سوره غافر آيه چهل و هفت و چهل هشت و در سوره ص آيه پنجاه و نه و شصت و در سوره اعراف آيه سى هشت و سى نه، اين مطلب آمده است.
در روايات شيعه و اهل سنت نقل شده است، مراد از المغضوب عليهم، يهود و از الضالين نصارى است «1» بنظر مىآيد كه اين روايت براى بيان مصداق است و گرنه مغضوب عليهم و ضالين اعم از يهود و نصارى مىباشند چنان كه درباره فرعون آمده است يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ (هود/ 98) و حال آنكه فرعون و قوم او نه از يهودند و نه از نصارى.
نكتهها
بسم اللَّه ... آيه مستقلى است
در گذشته گفته شد: باتفاق شيعه، بسم اللَّه الرحمن الرحيم يك آيه مستقل است و جزء سوره حمد و سورههاى ديگر قرآن مىباشد در اين زمينه روايات زيادى از ائمه معصومين عليهم السّلام نقل شده است.
1- از على عليه السّلام پرسيدند آيا بسم اللَّه ... از سوره فاتحة الكتاب است؟ فرمود آرى، رسول خدا آن را مىخواند و يك آيه مىشمرد و مىفرمود: فاتحة الكتاب
(1)-
تفسير عياشى: عن معاوية بن وهب قال سئلت ابا عبد اللَّه (ع) عن قول اللَّه، غير المغضوب عليهم و لا الضالين؟ قال هم اليهود و النصارى».
تفسير احسن الحديث، ج1، ص: 38
همان سبع مثانى است «1» .
2- معاوية بن عمار گويد: بامام صادق عليه السّلام گفتم: وقت خواندن نماز، بسم اللَّه ... را در فاتحة الكتاب بخوانم؟ فرمود: آرى. گفتم: پس از خواندن فاتحة الكتاب بسم اللَّه ... را با سوره بخوانم؟ فرمود: آرى «2» .
3- عياشى از امام صادق عليه السّلام نقل مىكند كه فرمود: چرا چنان كردند، خدا مرگشان دهد بزرگترين آيه كتاب خدا را گمان كردند كه اظهار آن بدعت است «3» .
4- در روايات اهل سنت نيز چنين است: سيوطى در «الدر المنثور» از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل كرده است كه فرمود: وقت خواندن حمد، بسم اللَّه ...
را بخوانيد، حمد اساس قرآن، و اساس كتاب و سبع مثالى است، روايات ديگرى نيز از اين قبيل است.
با وجود اين اهل سنت در خصوص بسم اللَّه ... سه گروه شدهاند، گروه اول مانند شيعه معتقد شدهاند كه آن آيه مستقلى است، عده آنان بسيار است، ابن كثير آن را در تفسير خود از على عليه السّلام ابن عباس، ابن عمر، ابن زبير، ابو هريره و امثال آنها، نقل كرده است.
گروه دوم معتقد شدهاند كه آن در سوره حمد آيه مستقل است و در سورههاى ديگر نه.
گروه سوم گفتهاند: آن آيه مستقلى است ولى جزء هيچ يك از سورهها نيست، فقط براى تبرك و نشان دادن اوائل سورهها نازل گشته است (مجمع البيان).
(1- 2)- وسائل الشيعة ج 4/ 746 و 747.
(3)- تفسير عياشى سوره حمد.
تفسير احسن الحديث، ج1، ص: 39
رواياتى در خصوص سوره فاتحة الكتاب
1- عياشى از حضرت رضا صلوات اللَّه عليه نقل مىكند بسم اللَّه ... باسم اعظم الهى از سياهى چشم به سفيديش نزديكتر است
«انها اقرب الى اسم اللَّه الاعظم من ناظر العين الى بياضها».
2- صفوان جمال از امام صادق عليه السّلام نقل مىكند خدا هيچ كتابى نازل نكرده مگر آنكه اول آن بسم اللَّه الرحمن الرحيم بوده
«قال ابو عبد اللَّه عليه السّلام ما انزل اللَّه من السماء كتابا الا و فاتحته بسم اللَّه الرحمن الرحيم و انما كان يعرف انقضاء السورة بنزول بسم اللَّه الرحمن الرحيم ابتداء للاخرى».
3- رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله به جابر بن عبد اللَّه فرمود: اى جابر بهترين سوره را كه خدا در كتابش نازل فرموده است تعليمت نكنم؟ گفت: آرى پدر و مادرم فداى تو باد آن حضرت «الحمد للَّه ام الكتاب» را بر او تعليم فرمود
«يا جابر الا اعلمك افضل سورة انزلها اللَّه فى كتابه»؟
اين قسمتى از يك حديث است و در قرآن فرمود:
«هى شفاء من كل داء الا السأم يعنى الموت».
4- حضرت صادق از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل كرده كه فرمود: خدا با فاتحة الكتاب بر من منت نهاد
«قال رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله ان اللَّه منّ على بفاتحة الكتاب»
اين روايات، همه از تفسير عياشى نقل شده است.
موقعيت اين سوره در زندگى انسان
اين سوره در زندگى انسان اثر تام و تمام دارد، در اين سوره، سخن از رحمت واسعه و ابدى خدا و از معاد و پرستش خدا و مدد خواستن از او و در رديف پاكان عالم قرار گرفتن است. جامعه انسان بدون حكومت رحمت و عاطفه قابل بقا نيست. انسانها بايد برنامه كارشان بر پايه رحمت و تعاون و همكارى باشد نه تضاد و پايمال كردن همديگر. جهان روزى به سعادت مىرسد كه زندگى بر پايه توحيد و معاد استوار باشد، تا اين دو اصل در زندگى بشر حكومت نكند،
تفسير احسن الحديث، ج1، ص: 40
زندگى ايدهآل ممكن نخواهد بود.
علم و صنعت بدون توحيد، مانند سلاح در دست ديوانه است كه نتيجهاش تار و مار كردن «هيروشيما» و كشتن هفتاد و هشت هزار و صد و پنجاه انسان در يك ساعت، كشتن يك ميليون الجزائرى بجرم خواستن حق خود، اشغال فلسطين بدست صهيونيسم غاصب، بيرون راندن مردم يك كشور از ديارشان، زنجير كشيدن ملل ضعيف بدست ابرقدرتها و ميليونها نظائر آنست، آرى «چو دزدى با چراغ آيد گزيدهتر برد كالا».
انسان بىتوحيد، جز چنگيزها، يزيدها، كارترها، رضاخانها، نصيرىها، محمد رضا خانها و ... نمىتواند باشد، بايد پرستش و اطاعت خاص خدا باشد، بايد طاغوتها از بين بروند، بايد همه بآن مشيت و خدايى كه جهان را آفريده است و اداره مىكند روى آورد وَ لا يَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ .
اهل اسلام روزى اقلا ده بار اين سرود توحيد، سرود محكوميت خدايان دروغين، سرود رحمت عالمگير و سرود پرستش رب العالمين را در نمازها مىخوانند و استغاثه مىكنند كه خدايا ما را از پاكان و از زمره الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ گردان تا در اين زندگى پرتلاطم و شركآميز به ساحل توحيد راه يابد «اللهم يا ربنا اهدنا الصراط المستقيم».
تفسير احسن الحديث، ج1، ص: 41
سوره بقره در مدينه نازل شده و دويست و هشتاد شش آيه است
نظرى به سوره مباركه
1- بنا بر آنكه در مقدمه تفسير گفته شد، اين سوره اولين سوره است كه در مدينه بعد از هجرت نازل شده است، در مجمع البيان فرموده: همهاش مدنى است بجز آيه 281 وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ... كه در حجة الوداع در «منى» نازل گشته است، تعداد آيات آن در قرائت كوفى دويست و هشتاد و شش مىباشد و آن مورد قبول است زيرا كه بامير المؤمنين عليه السّلام مىرسد، بعبارت اخرى، قرائت كوفى به عاصم بن ابى النجود مىرسد كه بر ابو عبد الرحمن سلمى خوانده و او هم نزد آن حضرت خوانده است «1» ولى آيات آن در تعداد قرائت بصرى 287 و در قرائت حجازى 285 و در شامى 284 است، اين سوره داراى شش هزار و صد و بيست و يك كلمه و بيست و پنج هزار و پانصد حرف مىباشد.
2- گفتهاند كه اين سوره به يك بار نازل نگشته است بلكه هر بار قسمتى از آن به مقتضاى ضرورت نازل شده است، مثلا آيات تغيير قبله بايد در سال دوم هجرت نازل شده باشد زيرا تغيير قبله در پنجمين ماه سال دوم هجرت بوده است،
(1)- سفينة البحار (عصم) و نيز مرحوم سيد صدر در «تأسيس الشيعة» فرموده:
«عاصم ابن ابى النجود قرء على ابى عبد الرحمن السلمى صاحب امير المؤمنين (ع) و هو قرء على امير المؤمنين (ع)».
تفسير احسن الحديث، ج1، ص: 42
بهر حال، وضع آن روز اسلام، لزوم نزول اين سوره را در وقتهاى مناسب ايجاب مىكرد.
3- تسميه اين سوره به «بقره» ظاهرا بعلت گاوكشى بنى اسرائيل است كه جريان آن در آيات شصت و هفت تا هفتاد و سه بيان شده است ولى چرا سورهاى باين بزرگى و دريايى از حقائق با نام يك قضيه نامگذارى شده است، در تفسير آيات آن قصه، بيان خواهد شد.
4- بنا بر روايات شيعه و اهل سنت، اين سوره در زمان رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله حتى بزبان آن حضرت «بقره» ناميده شده است، طبرسى از سهل بن سعد نقل كرده كه رسول خدا فرمود: براى هر چيز سنام و سرآمد و قلهاى هست، قله قرآن سوره بقره است:
«ان لكل شىء سناما و سنام القرآن سورة البقرة ...»
و در روايتى آمده كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله جوانى را فرمانده گروهى از لشكريان خود نمود، گفتند يا رسول اللَّه سن او از همه ما كمتر است، فرمود: او سوره بقره را مىداند «1» . در تفسير كشاف نقل شده كه آن حضرت فرمود: آيات آخر سوره بقره از خزانه تحت عرش به من داده شده، آنها پيش از من به هيچ پيامبرى داده نشده است نظير اين روايات در تفسير برهان و عياشى و سائر تفاسير نيز نقل شده است.
5- اين سوره بزرگترين سوره قرآن مجيد است و دريايى از حقائق و معارف اسلامى در آن بيان گرديده است كه به ترتيب زير خلاصه مىشود:
1- تقسيم مردمان به سه گروه مؤمن، كافر و منافق، بيان ابتداى خلقت انسان و سجود ملائكه و امتناع شيطان، بررسى پرونده يهود در حدود صد آيه كه بزرگترين ضد انقلاب اسلامى در آن روز بودند.
(1)- مجمع البيان اول سوره بقره (فضلها) تفسير كشاف آخر سوره بقره.
تفسير احسن الحديث، ج1، ص: 43
2- بناى كعبه به دست ابراهيم و اسماعيل و مقدارى از حالات ابراهيم و جواب به يهود و نصارى كه آن حضرت را يهودى يا نصرانى مىدانستند و دعاى آن بزرگوار درباره رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله.
3- تغيير قبله از بيت المقدس به كعبه و مقدارى از آيات توحيد و نفوذ اراده خدا در اداره جهان و محكوم نمودن بتپرستان.
4- مقدارى از محرمات اسلامى و شمّهاى از فرمانهاى سعادتبخش آن، و واجب شدن روزه و مقدارى از احكام آن و اشاره بحكم قصاص و وصيت ميت.
5- دستور جهاد با كفار و حدود آن، وجوب حج و مسائل حج و عمره و نيز بيان شراب و قمار و گناه بودن آنها.
6- مسائل مفصل نكاح و طلاق و عده و احكام زنان شوهر مرده.
7- جريان بنى اسرائيل كه از پيامبرشان فرمانده خواستند تا در ركاب او با دشمنان بجنگند، جريان طالوت و جالوت و داود و غلبه بنى اسرائيل بر دشمنان.
8- آية الكرسى، موقعيت خدا در جهان، زنده شدن پرندگان مرده به دعاى ابراهيم و زنده شدن آن پيامبر رهگذر بعد از صد سال و نشانهاى از معاد و قيامت موعود به طريق اعجاز.
9- آيات انفاق و بيان مختصرى در انفاق ريايى و نيز انفاقى كه براى طلب مرضاة خداست.
10- آيات ربا و قرض و سند قرض و شاهد گرفتن براى آن.
11- درخواستهاى مؤمنان در آيه اخير و مطالب تحسينانگيز آن.