کتابخانه تفاسیر
تفسير خسروى
جلد اول
مقدمه تفسير مجمع البيان
سورة البقرة
جلد دوم
جلد چهارم
جلد پنجم
جلد ششم
جلد هفتم
جلد هشتم
تفسير خسروى، ج1، ص: 42
صانع دارد. و بقولى مشتق از علم است زيرا اسمى است كه بر معلوم واقع ميشود و فارسى آن جهان و جهانيان است.
مالك: بقرائتى «ملك» هم خوانده شده است (مالك) بمعنى صاحب و متصرف و دارنده است، (ملك) بمعنى پادشاه.
الصّراط: اصل آن «سراط» بسين مهمله و بمعنى طريق و راهى است كه در آن وسائل راحت فراهم باشد. و غير آنرا «طريق» گويند.
الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ : اصل نعمت بمعنى مبالغه و زياده است و در صراط منعم عليهم (راه كسانيكه بآنها انعام و احسان شده است) كسانى داخل ميشوند كه راه وسط و استقامت در اعتقاد و عمل را پيمودهاند. و آنها اشخاصى هستند كه خدا در باره آنها فرموده است: «الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا»* كسانيكه گفتند پروردگار ما خداست و بر سر حرف خود ايستادگى و استقامت كردند (سوره فصلت آيه 30) و اين صراط صراط مستقيم ميباشد.
غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ : اصل غضب بمعنى شدّت است، و در صراط مغضوب عليهم (راه كسانيكه مورد خشم خالق واقعاند) كسانى داخل ميشوند كه راه تفريط و تقصير را پيش گرفتهاند، خصوصا كه از روى علم و دانائى باشد، همچنانكه يهود نسبت بموسى و عيسى و محمّد صلّى اللّه عليه و آله رفتار نمودند، و با آنكه علم بحقانيّت آنها داشتند در مخالفت آنها مقاومت نمودند و لذا خدا در باره آنها فرموده است: «مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ غَضِبَ عَلَيْهِ ، كسيكه خداوند او را از رحمت خود دور و بر او خشم و شدّت عمل آورده است (: سوره مائده آيه 63).
وَ لَا الضَّالِّينَ : ضلال در اصل بمعنى هلاك است و در صراط گمراهان كسانى داخل هستند كه راه افراط و غلوّ و سركشى را بخصوص از روى جهل و نادانى اختيار نمودند همچنانكه نصارى در باره پيمبر خود عيسى عليه السّلام گمان بردند و او را پسر خدا شمردند و خدا در باره آنها فرموده است: «قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا كَثِيراً» حقّا كه از پيش گمراه شدند و بسيارى را هم گمراه كردند (سوره نوح آيه 24).
تفسير خسروى، ج1، ص: 43
پس لازمه غضب دورى و طرد است، و مقصّر كسى است كه بحقيقت پشت كرده و از آن اعراض نموده است. و لازمه ضلال و گمراهى غيبت و پنهانى و مستور ماندن از مقصود است، و مفرط كسى است كه تجاوز از حدّ كند و مطلوب از نظر او پنهان شده است و راه اعتدال و ميانه روى راه مستقيم است كه مستوجب انعام و احسان است و آن طريق معتدل اسلام و ايمان است كه خداوند فرمايد: «وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً» ما شما را امّت ميانهاى قرار داديم: سوره بقره آيه 143، و صراط علىّ حقّ نمسكه.
تفسير خسروى، ج1، ص: 44
سورة البقرة
دويست و هشتاد و شش (286) آيه است و در مدينه طيّبه نازل گشته (جز يك آيه: وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ كه در حجّة الوداع در «منى» نازل شده است.
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»
[سوره البقرة (2): آيات 1 تا 2]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
الم (1) ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ (2)
بنام خداوند بخشايشگر مهربان
2- الف لام ميم: اين حروف و غير آن كه بعضى از سور قرآنى بآن افتتاح ميشود و فواتح سور گويند، شايد حروفى از حرف اسم اعظم خدا و از اسرار بين خدا و رسول باشد كه جز پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و راسخون در علم ديگران بآن پى نميبرند، و از متشابهاتى است كه علم آن اختصاص برسول اكرم دارد و سرّ حبيب با حبيب در دسترس فهم غير و رقيب نخواهد بود چنانكه گفتهاند:
بين المحبين سرّ ليس يفشيه
قول و لا قلم للخلق يحكيه
بين دوستان رازى است كه هيچ گفتار و نوشتهاى نتواند آنرا افشاء و آشكارا كند يا براى مردم حكايت و تقرير نمايد.
بيان:
راجع بتفسير الم و حروف مقطعه فواتح سور كه تعدادى از سورههاى قرآنى بآنها افتتاح ميشود مفسرين را اقوالى است، و در تفسير مجمع البيان ده قول در آن باب ذكر كرده است و بهترين آنها قول دهم آن است كه ما هم در كتاب «تنزيه
تفسير خسروى، ج1، ص: 45
تنزيل» مفصّلا آنرا شرح داده و اختيار كردهايم و خلاصه آن اينستكه:
اين قرآنى كه شما از معارضه آن و آوردن بمانندش عاجز هستيد از جنس همين حروفى است كه محاوره مىكنيد و در سخنها و خطبههاى خود بآن تكلّم مىنمائيد و چون قادر بآوردن مثل آن نيستيد بدانيد كه اين كتاب از جانب خداست نه گفته پيغمبر كه بشر است، زيرا بر حسب عادت نبايد مردم اينقدر تفاوت عظيم با يكديگر داشته باشند. و براى اتمام حجت آنرا در چندين موضع مكرّر فرموده است و اين قول از قطرب حكايت شده. و أبو مسلم محمّد بن بحر الاصفهانى آنرا اختيار كرده است و در تفسير برهان هم از شيخ صدوق- ره- بسند خود از حضرت امام حسن عسكرى عليه السّلام روايت كرده است كه فرموده: قريش و يهود آنرا تكذيب كردند و آنرا سحر آشكارى خواندند لذا خدا فرمود الم اى محمّد صلّى اللّه عليه و آله اين كتاب كه ما بتو فرستاديم همان حروف تكتك است كه از جمله آنها است الف و لام و ميم و آن لغت و حروف هجاى شماست بگو اگر راست مىگوئيد مانند آنرا بياوريد، و از رفقاى خود هم كمك بخواهيد. و بعد ظاهر شد كه قادر بر اين كار نبوده و نيستند، و اين بدان ماند كه حلوائى بدسترس جمعى بگذارند كه خوبى آن اسباب اعجاب همگان شود، و تهيّه كننده آن بگويد اين همان آرد و روغن و شكرى است كه در دسترس همه شماست اگر قادر هستيد مانند آنرا بپزيد، ولى با آنكه مواد آن بسى ساده است نتوانند.
2- اين كتاب (كه بر محمّد نازل شده است كتاب كاملى است كه هر آنچه بمعانى شريفه و مقاصد منيفه و داستانهاى عبرتآميز و موعظههاى حكمت افزا و تشريعات صالح براى هر زمان و مكانى تعلق داشته باش در آن فروگذار نشده است. و چنين كتابى كه حالش چنين باشد براى هيچ عاقلى شكى در آن نيست كه گفتار و كلام خداست (و همان كتابى است كه نزول آنرا بتو وعده دادهايم، و بموسى خبر داده شده و او و پيمبران بعد از او ببنى اسرائيل از نزول آن خبر دادهاند و علاوه بر اين صفات) مصدر هدايت و ارشاد براى كسانى است كه بخواهند خويشتن را از عذاب
تفسير خسروى، ج1، ص: 46
پروردگار خود نگهدارى كنند، و از مخالفت بارى تعالى پرهيز نمايند (و آنها را مختص بهدايت فرموده است براى اينكه آنها از راهنمائى آن منتفع و از ثمرات آن بهرهمند مىگردند).
بيان
- لا ريب فيه: ريبة قلق و اضطراب نفس است، و آنرا «شك» ناميدهاند.
براى آنكه نفس را باضطراب مىآورد و طمأنينه را زايل ميسازد. و ريب اخصّ از شك است چه هر شكى ريب نيست ولى هر ريب شك هست. و شك تردّد بين دو نقيض است كه شك كننده نتواند يكى را بر ديگرى ترجيح دهد.
هدى: أى هو رشد و بيان. نكره آوردن «هدى» براى تعظيم است و چنان است كه چيزى را در باره آن اراده فرموده كه بكنه آن نتوان رسيد.
المتقين: از نبى اكرم صلّى اللّه عليه و آله مروى است كه فرمود: «انما سمى المتقون لتركهم ما لا بأس به حذرا للوقوع فيما به بأس» متّقين ناميده شدهاند براى اينكه چيزيرا كه باكى در عمل بآن نيست ترك مىكنند از ترس آنكه در چيزى واقع شوند كه باكى در آن است- و أصل متّقين «موتقيين» بوده بوزن مفتعلين از وقايه كه واو بتاء قلب شده و در تاء بعدى ادغام گشته و كسره ياء بواسطه ثقل حذف سپس يك ياء براى التقاء ساكنين حذف شده و متّقين باقى مانده است تقوى هم أصلش «وقوى» بوده كه واو بتاء قلب گشته مانند تراث كه أصلش وراث» بوده است.
[سوره البقرة (2): آيات 3 تا 5]
3- پرهيزكاران كسانى هستند كه بغيب (اين جهان، و به وراء مادّه يعنى
تفسير خسروى، ج1، ص: 47
باموريكه از حواس آنها ناپديد است مانند: توحيد خدا، و نبوّت انبياء، و قيام قائم، و روز بعث و حساب و بهشت و دوزخ، و ساير اموريكه لازمه ايمان است و بمشاهده معلوم نميشود، و بنصّ خداى عزّ و جلّ و اقامه دليل بر آنها علم بآن حاصل مىگردد) گرويدهاند، و باور دارند و نماز را (بنحو اكمل يعنى با تمام ركوع و سجود و قيام و قعود و حفظ وقت و حدود و صيانت از فساد و نقص چون مظهر طاعت پروردگار است) بر پا مىدارند (و اين عبادت بدنى و روحى را با شروط و آداب آن اقامه مىنمايند) و از آنچه بآنها روزى كردهايم (از اموال و ابدان و قوا و جاه و علم) انفاق و بخشش و خرج مىكنند (و زكاة و صدقه را از مال خود خارج ميسازند (يعنى بر خود زحمت ميرسانند و حقوق هركسرا بصاحبان آن ادا مىنمايند. بوام خواهان وام ميدهند، و حاجت نيازمندنرا برمىآورند، و دست ناتوانانرا گرفته بينوايان را از سختى ميرهانند، و بيچارگانرا از هلاكت نجات مىبخشند. واماندگان را بمنزل ميرسانند، و پيادگان را بر مركب خود مىنشانند، و هر چه در نزد ايشان محبوبتر است از بذل نفس و مال بر ديگران در راه خدا دريغ نمىكنند. و در هر دو مرحله با آنانكه در درجه برابراند مساوات داشته و از آموختن علم بأهل علم و طلاب آن خوددارى نمىنمايند).
4- و پرهيزكاران كسانى هستند كه آنچه (در قرآن و شريعت) بر تو نازل گرديده و بآنچه قبل از تو (در توراة و انجيل و صحف ابراهيم و ساير كتب نازله فرود آمده است) ايمان مىآورند، و بآخرت (يعنى بجهان ديگرى پس از اين جهان و بعد از خراب اين بدن) يقين و باور دارند (كه در آنجا جزاى كردارهاى نيكو را بيش از آنچه در دنيا بجاى آوردهاند و كيفر كردارهاى زشت و گناهان را مانند آنچه در اين دنيا مرتكب شدهاند دريافت مىكنند (بطورى كه شائبه شكى و كدورت ريبى صفاى آن ايمان و عقيده را مشوب و كدر نساخته است).
5- اين جماعت (پرهيزكاران) بر طريق هدايت پروردگارشان باقى (و بآنچه فرمان يافتهاند فرمانبرى كرده و از آنچه ميترسند نجات يافتهاند، و بآنچه آرزوشان
تفسير خسروى، ج1، ص: 48
بوده است نايل مىگردند) و اين جماعتند كه رستگارانند (و بفوز و فلاح دارين نائلند).
تفسير الفاظ:
1- يؤمنون أصل ايمان معرفت بخدا و فرستادگان او و بتمام آنچيزيست كه پيمبران خدا آوردهاند، و هر عارف بشى مصدّق آن خواهد بود؛ يعنى هركس چون چيزيرا شناخت و بحقّانيّت آن پى برد بناچار بآن ايمان آورده و تصديق آن مىكند.
2- يوقنون اى يعلمون، و علم را از آنجهت يقين ناميدهاند كه بر آن قطع حاصل و نفس در آن ساكن مىگردد، و هر يقينى علم هست ولى هر علمى يقين نيست، زيرا يقين علمى است كه بعد از استدلال و نظر حاصل مىگردد.
3- المفلحون اى الفآئزون يعنى رستگاران كسانيكه درهاى پيروزى بر آنها گشاده باشد و فلح در اصل بمعنى «شقّ» باشد يعنى شكافت، و از آنجهت بزارع فلّاح، گويند كه زمين را مىشكافد.
[سوره البقرة (2): آيات 6 تا 7]
تفسير الفاظ:
كفروا كفر در لغت بمعنى ستر و پوشيدن نعمت است، و كفر خلاف شكر است. كفر ستر و اخفاء نعمت است و شكر نشر و اظهار آن است.
و زارع را نيز «كافر» گويند زيرا تخم را در زمين ميپوشاند، و أصل آن كفر بمعناى ستر است.
سواء اسم و بمعنى استواء است يعنى اعتدال «سَواءٌ عَلَيْهِمْ» الخ يعنى مستو عليهم انذارك و عدمه ترسانيدن و نترسانيدن تو براى آنها برابر است.
أَ أَنْذَرْتَهُمْ إنذار اعلامى است با تخويف و ترسانيدن.