کتابخانه تفاسیر
تفسير خسروى
جلد اول
مقدمه تفسير مجمع البيان
سورة البقرة
جلد دوم
جلد چهارم
جلد پنجم
جلد ششم
جلد هفتم
جلد هشتم
تفسير خسروى، ج7، ص: 269
عاصى چيزى نيفزايند).
در آنروز كز فعل پرسند و قول
اولو العزم را تن بلرزد ز هول
بجائى كه دهشت خورند انبيا
تو عذر گنه را چه دارى بيا
70- و بهر نفسى و هر فردى پاداش و كيفر آنچه در دنيا بجاى آورده است تمام و كمال و بحد وفاء و بدون كسر و نقصان عطا خواهد شد و خداوند سبحان از هر كسى بآنچه بندگانش از طاعت و معصيت كردهاند داناتر است (و اينكه بملائكه امر بنوشتن اعمال فرمايد و بشهود امر بگواهي دهد نه براى حاجتى است كه بآنان دارد بلكه براى مزيد تأكيد و اتمام حجت بر بندگان است كه بر خود آنها اعمالى كه كردهاند واضح گردد).
دريغ است فرموده ديو زشت
كه دست ملك بر تو خواهد نوشت
روا دارى از جهل و ناپاكيت
كه پاكان نويسند ناپاكيت
طريقى بدست آر و صلحى بجوى
شفيعى برانگيز و عذرى بگوى
كه يك لحظه صورت نبندد امان
چو پيمانه پرشد بدور زمان
[سوره الزمر (39): آيات 71 تا 75]
تفسير خسروى، ج7، ص: 270
تفسير الفاظ:
«زُمَراً» جمع زمره اى جماعات «مَثْوَى» اي محل اقامة «طِبْتُمْ» اى طهّرتم من دنس المعاصي طاب يطيب طيبا اي صار طيّبا «صَدَقَنا وَعْدَهُ» اي جعل وعده لنا صادقا- امّا صدّقنى فمعناه سلم لقولى «نَتَبَوَّأُ» اي نسكن «حَافِّينَ» اي محيطين.
تفسير معانى:
71- و كسانيكه كافر بخدا و رسول شده (و براى خدا شريك قرار دادهاند) گروه گروه و دسته بدسته (با حالت خوارى و اهانت) بسوى دوزخ رانده ميشوند تا اينكه بجهنّم ميرسند درهاى (هفتگانه) آن گشاده ميشود و موكّلين دوزخ و خازنين آن بآنها گويند آيا پيمبرانى از جنس خودتان (كه مثل شما آدمى و بشر بودند) براى شما نيامدند كه آيات پروردگارتان را (كه دلائل بر معرفت و وجوب عبادت او باشد) براى شما بخوانند و شما را از ملاقات و مشاهده چنين روزى بترسانند؟ كفار در جواب گويند بلى آمدند و ما را ترسانيدند) و لكن عقاب خداوندى و وعده عذاب إلهى براى كسى كه كافر بخدا شود واجب و ثابت است (و او دانست كه چه كسانى كافر باو شده و در كفر خود پافشارى مىكنند لذا بر عقاب آنها قطع فرمود و عذاب آنها را واجب نمود و برخلاف علم او و آنچه بآن خبر داده است واقع نشده است و دخول
تفسير خسروى، ج7، ص: 271
در جهنّم موافق با خبرى است كه خدا داده و علمى است كه باحوال ما داشته است.
تنبيه
- درهاى هفتگانه جهنم اشاره بصفات ذميمه نفسانيه هفتگانه است كه (كبر و بخل و حرص و شهوت و حسد و غضب و كينه) ميباشند و اينها درهاى جهنّماند و هر كس داخل آن شود لابد از يكى از اين درها داخل مىشود و اگر بخواهد داخل نشود بناچار بايد خود را از اين صفات تزكيه كند و نفس را از آنها تخليه نمايد.
72- (در اينحال خزنه جهنّم يعنى ملائكه موكّلين بر آن) گويند از درهاى دوزخ داخل شويد و در آن بطور ابدى و جاويدان بمانيد بنابرين بد قرارگاه و محل اقامتى است مقام كسانيكه كبر و بزرگ منشى پيشه كردند و از قبول حق تكبّر ورزيدند.
تنبيه-
از اين راهها معلوم ميشود كه گناهى بعد از شرك از كبر بزرگتر نيست بلكه شرك نيز زائيده كبر است چنانكه خداى تعالى فرموده (أَبى وَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرِينَ) و رسولخدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: (لا يدخل الجنة من كان في قلبه مثقال ذرّة من الكبر يعنى هر كس بوزن ذرّهاى در دلش كبر باشد داخل بهشت نميشود).
و جامى گويد:
جمع است خيرها همه در خانهاى و نيست
آن خانه را كليد بغير از فروتنى
شرها بدين قياس بيك خانه است جمع
و انرا كليد نيست بجز مائى و منى
73- و آنانكه در دار دنيا تقوى و پرهيزكارى از شرك و گناه اختيار كردند و از عقاب پروردگار خودشان ترسيدند (پس از انجام حساب) دسته دسته بسوى بهشت اعزام مىگردند (و با اكرام و احترام آنها را بطرف بهشت حركت ميدهند)
تفسير خسروى، ج7، ص: 272
تا وقتى كه بدرهاى بهشت برسند (هشت در بهشت) براى آنها گشوده ميشود و نگهبانان و خازنين بهشت و رضوان بآنها گويند درود و تحيّت الهى و سلامت خداوندى بر شما باد خوش آمديد پاك و پاكيزه (از آلايشهاى ظاهرى و باطنى) شديد بنابرين داخل بهشت شويد و در آنجا مؤبّد و جاويدان بمانيد.
74- و (چون متّقيان داخل بهشت شدند بشكرانه نعم خداوندى) گويند حمد و سپاس مختص بخدائيست كه وعده او براى ما درست و راست گرديد و زمين بهشت را بميراث بما بخشيد و از بهشت در هر جا بخواهيم مكان مىگيريم.
پس چه بس نيكوست مزد و ثواب فرمانبران.
75- و (در روز رستاخيز يا محمّد صلّى اللّه عليه و آله) خواهى ديد كه فرشتگان در اطراف و دور عرش عظمت الهى حلقه زده و احاطه كرده و طواف مىكنند و در حال حمد و ستايش پروردگارشان او را از آنچه سزاوار و لايق او نيست تنزيه مىكنند و بين خلايق در آنروز حكومت و قضاوت بعدل و بحق ميشود و گفته ميشود كه حمد و سپاس مختص بپروردگار جهانيان است (و جز او كسى سزاوار حمد نيست).
نكتة
- در تفسير مجمع البيان فرمايد كه (الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ) در اين آيه گفتار خداى تعالى است چه در ابتداى آفرينش فرمود (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ) و بعد از فنا ساختن مخلوقات و بعد از بعث آنها و استقرار أهل بهشت در بهشت نيز فرمود (الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ) بنابرين واجب آنست كه آدميان هم ادب را از خالق بياموزند و در شروع هر كار ابتداء بحمد كنند و در پايان هر كار نيز ختم بحمد نمايند.
و كاشفى نيز در همين باره گويد: (همچنانكه در ابتداى خلق آسمان و زمين ستايش خود فرمود كه (الحمد للّه الّذي خلق السموات و الارض بوقت استقرار اهل آسمان و زمين در منازل خويش همان ستايش كرد تا دانند كه در فاتحه و خاتمه مستحق حمد و ثنا اوست يعنى مىسزد كه در اول هر امر و خاتمه آن حمد خداى شود
در خورد ستايش نبود غير تو كس
جائيكه ثنائى است ترا زيبد و بس .
تفسير خسروى، ج7، ص: 273
سورة المؤمن
مكيّه است (ابن عباس و قتاده گفتهاند جز دو آيه (إِنَّ الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِ ... لا يَعْلَمُونَ الخ) (كه در مدينه نازل شده است و حسن گفته است كه جز آيه (وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكارِ يعنى نماز صبح و نماز مغرب كه مسلم است واجب شدن نماز در مدينه بوده است- و عدد آيات آن هشتاد و پنج است).
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
[سوره غافر (40): آيات 1 تا 5]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
تفسير الفاظ:
«الْعَزِيزِ» القادر الغالب الّذي لا يغالب. المنيع بقدرته على
تفسير خسروى، ج7، ص: 274
غيره و لا يقدر عليه غيره «التَّوْبِ» يجوز ان يكون جمع توبه كدوم و دومه و يجوز ان يكون مصدر تاب كعود مصدر عاد «ذِي الطَّوْلِ» اى ذى الفضل، و الطول الانعام الّذي يطول مدّته على صاحبه كما ان التفضل النفع الّذي فيه افضال على صاحبه «تَقَلُّبُهُمْ» اي تنقّلهم فيها «لِيُدْحِضُوا» اي ليزيلوا و يبطلوا. و حجّة داحضة اى باطلة.
تفسير معانى:
1- گفتارهاى در باب فواتح صور قبلا ذكر شده است و نيز گفتهاند خداوند بكلمه حم بحلم و ملك خود قسم ياد فرموده است كه كسيكه باو پناه برد و از روى خلوص قلب (لا إله إلّا اللّه) بگويد عذاب نفرمايد و نيز گفتهاند حاء افتتاح نامهاى مقدّس حكيم حميد حليم حيّ و حنّان و ميم ملك مجيد مبدئ و معيد است.
2- (اين قرآن) كتاب نازل شده از جانب خدائيست (كه پرستش فقط سزاوار اوست) و در ملك و سلطنت و حكومتش غالب است و بهر علمى داناست (و ميداند كه براى مصالح بندگان چه بفرستد و براى كه بفرستد).
3- آمرزنده گناه است (خواه صغيره و خواه كبيره چه ما مضى و چه ما يستقبل) (براى كسيكه لا إله إلّا اللّه گويد و راه اطاعت پويد) و پذيرنده توبه است (از كسيكه از معاصى بدرگاه او بازگشت كند و در مقابل توبه هم ثواب دهد و هم از عقاب او درگذرد) و سخت عقوبت است (تا بنده فقط بغفران تكيه نكند و بين بيم و اميد بوده باشد) صاحب فضل و انعام بر بندگان (و تفضّل بر مؤمنان و داراى غنا و قدرت و سعه) است هيچ معبودى غير او نيست (يعنى غير او كسى موصوف باين صفات و سزاوار پرستش نيست) و برگشت همه بندگان براى جزاء بسوى اوست (و تمام امور بوقتى مأوّل است كه در آنوقت كسى جز او مالك نفع و ضرر و امر و نهى نميباشد و آن روز قيامت است).
بيان و تنبيه:
از ابن عباس رض مروى است كه گفت: (غافر الذنب لمن قال لا إله إلّا اللّه آمرزنده گناهان براى كسى كه لا إله إلّا اللّه گويد. قابل-
تفسير خسروى، ج7، ص: 275
التوب عمن قال لا إله إلّا اللّه پذيرنده توبه است از كسيكه لا إله إلّا اللّه گويد شديد العقاب لمن لم يقل لا إله إلّا اللّه سخت عقوبت است نسبت بكسيكه لا إله إلّا اللّه نگفت ذى الطول ذى الغنى عمّن لم يقل لا إله إلّا اللّه بىنياز است از كسيكه لا إله إلّا اللّه نگفت).
(و گفتهاند كه ذي الطول را در دنبال شديد العقاب فرمود تا بدانند كه گناهكار خود باعث هلاكت خويشتن است و هلاك او از جانب پروردگارش نيست و إلّا نعم او در دين و دنيا بر او كامل است).
نكتة:
(در كشف الاسرار گويد- توبه مؤخّر آمد و غفران مقدم بر مقتضاى فضل و كرم. اگر مىگفتى توبه پذيرم پس گناه آمرزم خلق پنداشتندى كه تا از بنده توبه نبود از اللّه مغفرت نيابد.
فرمود نخست بيامرزم و آنكه توبه پذيرم. اگر توبه مقدّم بر غفران بودى توبه علّت غفران بودى و غفران ما را علت نيست و فعل ما بحيله نيست.
(غافرم آن عاصى را كه توبه نكرد قابلم آنرا كه توبه كرد).
و نيز گويد: (اوّل صفت خود كرد و گفت غافر الذنب و قابل التوب و صفت او محل تصرف نيست و پذيرنده تغيير و تبديل نيست پس چون حديث عقوبت كرد شديد العقاب گفت شديد صفت عقوبت است و عقوبت محل تصرف و پذيرنده تغيير و تبديل هست. گفت سخت عقوبتم لكن اگر خواهم سست كنم و آنرا بگردانم كه در آن تصرف گنجد و تغيير و تبديل پذيرد).