کتابخانه روایات شیعه
تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب - ج1تا7
محمد رضا بن إسماعيل بن جمال الدين قمى مشهدي، با آن همه آثار و خصوصا تفسير مورد نظر و نيز معاصر و حاضر در زمان مؤلفين آن دو كتاب، يادى نشده است؟
در صورت عدم صحت اتحاد اين دو شخص، آثارى مانند «إنجاح المطالب» «تفسير تبيان سليمانى»، «جواب اعتراضات علماء ما وراء النهر على الشيعة»، «معاد و حشر أجساد» و «رسالهاى در وجود»، از مفسر ما نبايد باشد.
بررسى قول چهارم (زنده بودن مفسر تا فتنه افغان، در اصفهان):
الف- قائل اين قول يك مأخذ بيش نيست (مجله تراثنا). و آنهم آخرين و جديدترين ترجمه أيست كه براى مفسر نگاشته شده است. و با توجه باينكه در هيچ مأخذى از مآخذ ترجمه مفسر، چنين مطلبى نيامده، بنظر مىرسد كه چنين قولي فقط يك حدس و احتمال باشد. آنهم بر مبناى نقل قول فهرست كتابخانه مركزى دانشگاه، از منتخب التواريخ، كه گفته صاحب تفسير «از شاگردان مجلسي و گورش به اصفهان است» 11 .
ب- و أما در مورد آن نقل قول بايد گفت كه صاحب منتخب التواريخ، يعنى حاج محمد هاشم خراسانى، از صاحب تفسير، در دو موضع از كتابش، ياد كرده، بدون اينكه متذكر يكى بودن، اين دو فرد باشد:
در صفحه 641، در ضمن «ذكر عرفا و صوفيه خراسان» مىگويد:
دهم- جناب آقا ميرزا محمد المشهدي الطوسي، صاحب تفسير كنز
الحقائق و بحر الدقائق، ابن مولانا اسمعيل. ايشان از تلامذه مرحوم فيض بوده، تاريخ ولادت و رحلت و محل دفنشان معلوم نيست.
و در صفحه 679، «ذكر مدفونين [از علماء خراسان] در اصفهان» مىگويد:
بيست و سوم- محمد بن محمد رضا القمي صاحب تفسير كنز الدقائق، در چهار مجلد. ايشان از تلامذه مرحوم علامه مجلسي بوده. و مجلسي ثناء بليغى از ايشان و از تفسير كنز الدقائق فرموده.
قابل توجه اينست كه صاحب منتخب در اين باب از كتابش، مدرك و مأخذ مدفون بودن در اصفهان كسانى را كه نام مىبرد، نشان داده و يا حتى محل دفن آنها را در آنجا، مشخص مىكند و فقط در مورد صاحب ترجمه است كه در ذكر اخيرش از او، بدون هيچ سند و مدركي، او را مدفون در اصفهان مىداند.
و شايد ايشان، شاگرد علامه مجلسي بودن را، قرينه از اين مطلب گرفته است.
كه البته آن خود مورد ترديد جدي بوده و بررسى آن گذشت. و در واقع حق همانست كه در قول اولش آمده است. و اين در حالى است كه در آثارى مانند تذكرة القبور مولى عبد الكريم جزى اصفهانى و تكملههاى آن، كه در خصوص مدفونين از علماء، در اصفهان مىباشد، اثرى از گمشده ما يافت نمىشود.
در ضمن آنچه در مورد تولد و توطن مفسر در مشهد، در بررسى قول دوم گفته شد، در اينجا نيز صادق خواهد بود.
وصف مفسر در بيان ديگران:
خصوصيات علمى و مراتب و مقامات معنوي صاحب ترجمه، اگر چه باجمال، در تقريظهائى كه توسط بزرگان از علماء زمان او، يعنى علامه مجلسي و محقق خوانسارى بر تفسير او نوشتهاند و نيز در تعبيراتى كه صاحبان تراجم، از او
كردهاند، مىتواند نمايان باشد:
علامه مجلسي: المولى الأولى الفاضل الكامل المحقق المدقق البدل النحرير، كشّاف دقائق المعاني بفكره الثاقب، و مخرج جواهر الحقائق برأيه الصائب، أعني الخبير الأسعد، مولانا ميرزا محمد ...
محقق خوانسارى: جناب المولى العالم العارف الألمعي الفاضل، مجمع فضائل الشيم، جامع جوامع العلوم و الحكم، عالم معالم التنزيل و أنواره، عارف معارف التأويل و أسراره، حلّال كل شبهة عارضة، كشّاف كل مسألة دقيقة غامضة، الذي أحرق بشواظ طبعه الوقّاد شوك الشكوك و الشبهات، و نقد بلحاظ ذهنه النقاد نقود احكام الشريعة المستفادة من الآيات و الروايات، أعني المكرم بكرامة اللّه الأحد الصمد، مولانا ميرزا محمد ...
صاحب الروضات: كان فاضلا عالما عاملا جامعا أديبا محدثا فقيها مفسّرا نبيها موثقا وجيها.
صاحب الفيض القدسي: العالم الجليل و المفسّر النبيل المتبحّر الفاضل اللوذعي.
صاحب فوائد الرضوية: عالم جليل و مفسّر نبيل و محدّث كامل و متبحّر فاضل، كشّاف دقائق المعاني بفكره الثاقب، و نقاد جواهر الحقائق برأيه الصائب.
صاحب ريحانة الأدب: عالمى است عامل جامع اديب فاضل بارع فقيه مفسر محدث موثق. از أعاظم علماء عهد مجلسي و محقق سبزوارى و فيض كاشانى.
و توجهى به آثارش، شايد كمكى به تفصيل يافتن اين إجمال بكند. كه: ان آثارنا تدل علينا، و باين ترتيب مشى و مشرب اعتقادي و فكرى و ذوقى و مهارتهاى علمى او را نمايانتر مىكند:
1- يكى از آثار او «سته ضرورية» است. ى در مقدمه رابعه آن مىگويد:
پس لازم باشد، بر هر كسى، كه آنقدر سعى نمايد كه كتاب خدا و أحاديث رسول و ائمه را تتبع نمايد، بقدري كه علم بكيفيت عمل، از كلام ايشان حاصل نمايد.
و در مقدمه خامسه مىگويد:
از تقرير سابق معلوم شد، كه بر هر مكلف لازم است كه سعى نمايد كه قول خدا و رسول را بفهمد و بآن عمل كند و تقليد غير معصوم نكند و اگر سعى نكند، مؤاخذ و اعمال او، باطل خواهد بود.
2- يكى از آثار او رساله در وجود است. كه رد قول مولى رجبعلى (م 1065 يا 1080)، در رساله مشهورش بنام «الاشتراك اللفظي و المعنوي في الوجود» مىباشد.
3- او اگر چه اديب است و طبعا اهل ذوق، ولى با اين همه، متناسب با مشرب اعتقادي خاصي كه در دو بند اخير، نشانههاى آن گذشت، سر سازگارى با صوفيه را ندارد. در تفسير آيه شريفه اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ ، بعد از نقل قولي از صوفيه مىگويد:
و لا يخفى عليك، أن هذا و ما سبق من التأويل و ما سيأتى منه، مبني على ما ذهب اليه الصوفية، من الأصول الفاسدة. و الغرض من نقله، الاطلاع على فساده.
و در تفسير آيه شريفه وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا ... البقرة» باز بعد از نقل قولي از آنها مىگويد:
و الغرض من أمثال هذه المباحث، الاطلاع على الآراء الكاسدة و الأهواء المضلة. فان الحق يعرف بضده.
4- تعدادى از آثار او را تصنيفات ادبى تشكيل مىدهند. و حاشيههاى او بر كشاف و حاشية شيخ بهائي بر تفسير بيضاوى و خصوصا مباحث ادبى تفسير حاضر يد طولاى او را در ادبيات نشان مىدهد.
5- عمدتا، مجموع آثار او در دو حوزه ادبى و روائى، قرار دارند. و أوج اين تركيب در او، در بزرگترين اثر او، يعنى همين تفسير، بروز كرده است.
آثار مفسر:
آثار مفسر بجز تفسير حاضر- كه توضيحات بيشترى نسبت به آن بعدا خواهد آمد- بشرح زير مىباشد. قبلا، يادآور مىشود كه آثار مذكور در ذيل، أعم از آثار محمد بن محمد رضا ... قمى مشهدي و محمد بن رضاى قمى مىباشند:
1- إنجاح المطالب في الفوز بالمآرب: شرحي است از مؤلف، بر ارجوزه بائيهاى در معاني و بيان كه از ابن شحنه حلبى (م 815) است.
در الذريعة گفته 12 :
«و ما وقع في «الأمل» و «الروضات» من التعبير بنجاح المطالب، لعله من تصحيف النساخ».
نسخههائى از آن، كه نگارنده بر آنها اطلاع يافته است:
الف- نسخهاى در كتابخانه آيت اللّه مرعشى، قم، بشماره 1587.
ب- دو نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى، بشمارههاى 3985 و 4035.
شارح در ديباچه آن گفته:
«أما بعد فيقول المحتاج الى اللّه الغني ميرزا محمد بن رضا القمي: هذه فوائد علقتها على الأرجوزة المنظومة في فن البلاغة. لأنها فائقة على سائر ما
صنف في هذه الصناعة، لكونها قليلة اللفظ، كثيرة المعاني، قريبة الى فهم المقاصد للأجانب و الأدانى. و سميتها بإنجاح المطالب و من اللّه الفوز بالمآرب».
و در پايان آمده:
«قد فرغ من تأليف إنجاح المطالب في الفوز بالمآرب، أقل عباد اللّه و أذل خلق اللّه محمد بن رضا القمي- بلغهما اللّه الى آمالهما- يوم السبت التاسع و العشرين، من شهر رمضان المبارك، سنة ألف و أربع و سبعين، مضت من الهجرة النبوية، في شهر ثامن الأئمة، علي بن موسى الرضا- عليه التحية و الثناء ...».
2- التحفة الحسنية: فارسى، در آداب نماز و مقدمات و تعقيبات و نوافل شبانه روزى آن و آداب وصيت و احكام أموات و اعمال هفته و ماه و سال و آداب سفر و ادعيه اعراض و امراض.
آغاز: الحمد للّه الذي رفع درجات الصالحين ...
مؤلف آنرا باسم شاه سلطان حسين صفوي، تأليف كرده و بر يك مقدمه و چند باب، شامل هفت فصل و خاتمهاى كه شامل بيست و سه فائده است، مرتبش ساخته است.
صاحب الذريعة نسخهاى از آن را در كاظمين، نزد سيد محمد واعظ خوانسارى اصفهانى ديده است 13 .
3- حاشية بر كشاف: كه در ابتداى تفسير حاضر، اشاره بآن كرده است 14 .
4- حاشية بر حاشية شيخ بهائي بر تفسير بيضاوى: كه در ابتداى تفسير حاضر از آن ياد كرده است 15 .
5- جواب اعتراضات علماء ما وراء النهر على الشيعة، از مولى محمد مشهدي، متوفى بسال 1257. تمامى آن در «مطلع الشمس» محمد حسن خان مراغى آورده شده است 16 .
در ميان مترجمين احوال مفسر، فقط صاحب ريحانة الأدب اين كتاب را از آثار مفسر شمرده است. او در پايان مطالب خود مىگويد 17 :
«سال وفاتش بدست نيامد. و در عنوان «جواب اعتراضات» از جلد پنجم ذريعه، سال وفات او را برقم هندى 1257 نوشته است. و اين تاريخ با طبقه معاصرين مذكور فوق او كه از روضات الجنات نقل شده، منافات كلى دارد».
6- تبيان سليمانى: فارسى، تفسير روائى قرآن.
از اين تفسير دو جزء در كتابخانه آستان قدس رضوى، به شمارههاى 9438 و 9439 موجود است.
جزء أول، از ابتداى قرآن تا پايان سوره مائدة، بتاريخ 1085 و جزء ديگر، از سوره توبة آيه 95 تا سوره عنكبوت، آيه 44، و تاريخ كتابت آن 1111 مىباشد.
اين تفسير را كسى از صاحبان تراجم، براى مفسر ما، نام نبرده و در الذريعة نيز يادى از آن نيست. ولى در فهرست كتابخانه رضوى، از او شمرده شده است.