کتابخانه روایات شیعه
شرح فارسى شهاب الأخبار(كلمات قصار پيامبر خاتم ص)
[پيشگفتار]
مقدّمه مصحّح
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
الحمد للَّه و سلام على عباده الّذين اصطفى أما بعد اين كتاب شرحيست بر شهاب الاخبار قاضى قضاعى (ره) ليكن چون آغاز و انجام آن ناقص است 1 معلوم نميشود كه شارح كيست همين قدر معلوم مىشود كه وى شيعى اثنى عشرى بوده 2 ، و بسال 690 هجرى قمرى آن را برشته تحرير مىآورده است 3 ، از ملاحظه كتاب بر مىآيد كه از آثار نفيسه باستانى است و خصائصى را كه نوعا كتب مؤلّفه در آن عصر واجدند آن نيز واجد است، نظر بآن كه نسخه چاپى آن در دسترس خوانندگان گذارده مىشود از خوض در خصايص آن صرف نظر كرده و ببيان مطالب مهمّترى كه بحث از آنها ضرورت دارد ميپردازيم.
مطالب مورد نظر در ضمن سه امر ذكر مىشود: اوّل- اهميّت كتاب شهاب الاخبار.
دوّم- اهميّت شرح حاضر. سيّم- سبب چاپ كتاب.
امر اوّل- در اهميّت كتاب شهاب الاخبار
چون خاتم المحدّثين حاجى ميرزا حسين نورى- قدّس اللَّه تربته- در فايده دوّم از خاتمه كتاب مستدرك الوسائل ببيان اهميّت شهاب الاخبار و شرح عظمت و اعتبار آن در ميان خاصّه و عامّه پرداخته و زحمت اين كار را كشيده و باندازه كافى تتبّع و تحقيق فرموده است كلمات او را بعينها در اينجا درج ميكنيم و اگر مطلبى بنظر برسد كه ذكر آن در اينجا ضرور باشد و آن بزرگوار آن را در كلام خود نياورده باشد بذكر آن بعد از نقل كلام وى خواهيم پرداخت ان شاء اللَّه تعالى محصّل كلمات محدّث نورى (ره) نسبت بشهاب الاخبار در خاتمه مستدرك الوسائل (ج 3؛ ص 367) اينست:
«شهاب الاخبار كتابيست كه قاضى ابو عبد اللَّه محمّد بن سلامه بن جعفر بن علىّ بن حكمون مغربى قضاعى محدّث معروف متوفّى بسال 454 تأليف نموده است، پس اين شيخ با شيخ الطائفة ابو جعفر محمّد بن حسن طوسى و أقران او معاصر بوده است، هدف قاضى قضاعى در اين كتاب آن بوده كه كلمات قصار پيغمبر خاتم صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم را جمع كند از اين روى در آغاز آن بعد از حمد و ثنا چنين گفته:
«در گفتار پيغمبر و راه و رسم آن سرور نوريست كه دلهاى آشنايان حقّ را جلا دهد و دردهاى بندگان خدا ترس را شفا بخشد براى اينكه آنها از ساحتى سر زده كه صاحب آن مؤيّد بوحى و عصمت بوده و مخصوص ببيان و حكمت، پيوسته بهدايت دعوت مينموده و از گمراهى و غوايت تحذير ميفرموده، هميشه راه راست را نشان ميداده و هرگز از روى هوى و هوس لب نگشاده است- بهترين درود خدا بر او و اولاد او باد.
من در اين كتابم هزار كلمه حكمت گرد آوردم كه از انواع مختلفه وصايا و آداب و مواعظ و أمثال مأثور از رسول اكرم التقاط كردهام بديهى است كه مبانى اين قبيل آثار عارى از تكلّف، و معانى آنها خالى از تعسّف خواهد بود بلكه بتأييد الهى از فصاحت فصحا و بلاغت بلغا ممتاز و از همه آنها بهتر و زيباتر و شيواتر
خواهد بود و آنها را مانند حلقههاى زنجير بهم پيوسته و پشت سر هم گردانيدم و اسناد آنها را نيز نقل نكردم و بر حسب تقارب الفاظ و تناسب معانى مبوّب ساختم تا سهل المأخذ و قريب التناول باشد سپس دويست كلمه ديگر بر آن افزودم و ادعيه مروى از آن حضرت را هم در خاتمه كتاب آوردم و كتاب مستقلّى نيز در باره اسانيد اين روايات تأليف كردم تا هر كه طالب اسانيد باشد بآن كتاب رجوع كند».
اين كتاب چاپ شده و در ميان خاصّه و عامّه معروف و مشهور است و گروهى از علماى اين دو فرقه بشرح آن پرداختهاند از جمله علماى خاصّه عالم بزرگوار سيّد ضياء الدّين فضل اللَّه بن علىّ بن عبيد اللَّه حسنى راونديست كه شرحى بر آن نوشته و موسوم به «ضوء الشّهاب في شرح الشّهاب» ساخته است و مجلسى (ره) در بحار الانوار از اين كتاب بسيار نقل كرده است. و از آن جمله است شيخ بزرگوار أفضل الدّين حسن بن علىّ بن احمد ماهابادى كه منتجب الدّين در فهرست خود او را بعبارت «انّه علم في الادب فقيه» معرّفى كرده و از جمله آثار او شرح شهاب را نيز نام برده است.
و از آن جمله برهان الدّين ابو الحارث محمّد بن ابى الخير علىّ بن ابى سليمان ظفر حمدانيست كه منتجب الدّين در فهرست خود شرح شهاب را نيز ضمن ساير آثار او ياد كرده است.
و از آن جمله قطب الدّين سعيد بن هبه اللَّه راونديست كه منتجب الدّين در فهرست در ترجمه او گفته كه: قطب راوندى شرحى بر شهاب الاخبار نوشته و آن را «ضياء الشّهاب في شرح الشّهاب» ناميده است، و از آن جمله شيخ ابو الفتوح حسين بن علىّ بن محمّد خزاعى است كه منتجب الدّين در فهرست در مقام ذكر آثار او گفته است كه: او را شرحيست بر شهاب الاخبار موسوم به «روح الاحباب و روح الالباب في شرح الشهاب» و ابن شهرآشوب نيز در معالم العلماء اين كتاب را از آثار وى شمرده است و بجز اين پنج تن افراد ديگرى نيز از علماى شيعه بشرح آن پرداختهاند هر كه طالب تتبّع است خودش بمقام فحص برآيد.
و از علماى عامّه نيز چند تن را نام ميبريم:
حاجى خليفه در كشف الظّنون گفته:
شيخ نجم الدّين غيطى محمّد بن احمد اسكندرى متوفّى بسال 984 آن را تلخيص كرده و امام حسن بن محمد صغانى باصلاح آن پرداخته و بنام «كشف الحجاب عن احاديث الشهاب» ناميده و علاماتى براى صحيح و ضعيف و مرسل گذاشته و آن را مانند كتاب «المشارق» بر ابواب مرتّب مبوّب كرده است، و ابن الاثير در كتاب المثل السائر گفته است كه: لازم است كه كاتب فقيه اين كتاب را مطالعه كند و نيز اين شخص كتابى دارد بنام «ضوء الشّهاب».
و ابو المظفّر محمّد بن اسعد معروف بابن الحكيم الحنفى متوفّى بسال 567 بشرح آن پرداخته است.
و شيخ عبد الرّحيم مناوى آن را بطريق شرح مزج شرح كرده و «رفع النقاب عن كتاب الشّهاب» ناميده است ليكن امينى شامى در ترجمه او گفته كه او كتاب شهاب قاضى قضاعى را مرتّب ساخته و شرح كرده و «امعان الطّلاب بشرح ترتيب الشّهاب» نام گذارده است و نيز او بترتيب احاديث آن كتاب پرداخته است مانند جامع صغير و رموز آن.
و از شروح آن حلّ الشهاب است كه شارح آن يكى از علماى عامّه است و اوّل آن اينست: الحمد للَّه الّذي جعل سنّة نبيّه مشكاة لاقتباس أنوار الرّشد و الهدى (تا آخر).
و ابن وحشى محمّد بن الحسين الموصلىّ نيز بشرح آن پرداخته است و اين شرح را شيخ ابراهيم بن عبد الرّحمن الوادياشى متوفّى بسال 570 مختصر كرده است و استاد ابو القاسم بن ابراهيم ورّاق عابى آن را بعنوان شرح بقول شرح كرده و سيوطى آن را مانند جامع صغير خود مرتّب ساخته و بنام «اسعاف الطلّاب بترتيب الشهاب» موسوم داشته است.
و حاجى خليفه در آغاز همين كلام خود تصريح كرده كه قاضى قضاعى شافعى مذهب بوده است.