کتابخانه تفاسیر

" على بن ابراهيم" از امام صادق ع نقل كرده كه رسول خدا ص به على ع فرمود:" قرآن در قطعات حرير و كاغذ و امثال آن پراكنده است آن را جمع‏آورى كنيد" سپس اضافه مى‏كند على ع از آن مجلس برخاست و آن را در پارچه زرد رنگى جمع‏آورى نمود سپس بر آن مهر زد (

و انطلق على (ع) فجمعه فى ثوب اصفر ثم ختم عليه‏

) «1» .

گواه ديگر اينكه" خوارزمى" دانشمند معروف اهل تسنن در كتاب" مناقب" از" على بن رياح" نقل مى‏كند كه على بن ابى طالب و ابى بن كعب، قرآن را در زمان رسول خدا ص جمع‏آورى كردند.

سومين شاهد جمله‏اى است كه" حاكم" نويسنده معروف اهل سنت در كتاب" مستدرك" از" زيد بن ثابت" آورده است:

زيد مى‏گويد:" ما در خدمت پيامبر ص قرآن را از قطعات پراكنده جمع‏آورى مى‏كرديم و هر كدام را طبق راهنمايى پيامبر ص در محل مناسب خود قرار مى‏داديم، ولى با اينحال اين نوشته‏ها متفرق بود پيامبر ص به على ع دستور داد كه آن را يك جا جمع كند، و ما را از ضايع ساختن آن بر حذر مى‏داشت".

سيد مرتضى دانشمند بزرگ شيعه مى‏گويد:" قرآن در زمان رسول اللَّه‏

(1) تاريخ القرآن ابو عبد اللَّه زنجانى صفحه 44.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 10

به همين صورت كنونى جمع‏آورى شده بود" «1» .

طبرانى و ابن عساكر از" شعبى" چنين نقل مى‏كنند كه شش نفر از انصار قرآن را در عصر پيامبر ص جمع‏آورى كردند «2» و قتاده نقل مى‏كند كه از انس پرسيدم چه كسى قرآن را در عصر پيامبر ص جمع‏آورى كرد، گفت چهار نفر كه همه از انصار بودند: ابى بن كعب، معاذ، زيد بن ثابت، و ابو زيد «3» و بعضى روايات ديگر كه نقل همه آنها به طول مى‏انجامد.

به هر حال علاوه بر اين احاديث كه در منابع شيعه و اهل تسنن وارد شده انتخاب نام فاتحة الكتاب براى سوره حمد- همانگونه كه گفتيم- شاهد زنده‏اى براى اثبات اين موضوع است.

*** سؤال: آيا جمع آورى قرآن در زمان پيامبر بود

در اينجا اين سؤال پيش مى‏آيد كه چگونه مى‏توان اين گفته را باور كرد با اينكه در ميان گروهى از دانشمندان معروف است كه قرآن پس از پيامبر ص جمع‏آورى شده، (بوسيله على ع يا كسان ديگر).

در پاسخ اين سؤال بايد گفت: اما قرآنى كه على ع جمع‏آورى كرد تنها خود قرآن نبود بلكه مجموعه‏اى بود از قرآن و تفسير و شان نزول آيات، و مانند آن.

و اما در مورد عثمان قرائنى در دست است كه نشان مى‏دهد عثمان براى جلوگيرى از اختلاف قرائت‏ها اقدام به نوشتن قرآن واحدى با قرائت و نقطه‏گذارى نمود (چرا كه تا آن زمان نقطه‏گذارى معمول نبود).

(1) مجمع البيان جلد اول صفحه 15.

(2) منتخب كنز العمال ج 2 صفحه 52.

(3) صحيح بخارى ج 6 صفحه 102.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 11

و اما اصرار جمعى بر اينكه قرآن به هيچوجه در زمان پيامبر ص جمع آورى نشده و اين افتخار نصيب عثمان يا خليفه اول و دوم گشت شايد بيشتر به خاطر فضيلت سازى بوده باشد، و لذا هر دسته‏اى اين فضيلت را به كسى نسبت مى‏دهد و روايت در مورد او نقل مى‏كند.

اصولا چگونه مى‏توان باور كرد پيامبر ص چنين كار مهمى را ناديده گرفته باشد در حالى كه او به كارهاى بسيار كوچك هم توجه داشت، مگر نه اين است كه قرآن قانون اساسى اسلام، كتاب بزرگ تعليم و تربيت، زير بناى همه برنامه‏هاى اسلامى و عقائد و اعتقادات است؟ آيا عدم جمع‏آورى آن در عصر پيامبر ص اين خطر را نداشت كه بخشى از قرآن ضايع گردد و يا اختلافاتى در ميان مسلمانان بروز كند.

به علاوه حديث مشهور" ثقلين" كه شيعه و سنى آن را نقل كرده‏اند كه پيامبر ص فرمود من از ميان شما مى‏روم و دو چيز را به يادگار مى‏گذارم" كتاب خدا" و" خاندانم" اين خود نشان مى‏دهد كه قرآن به صورت يك كتاب جمع آورى شده بود.

و اگر مى‏بينيم رواياتى كه دلالت بر جمع‏آورى قرآن توسط گروهى از صحابه زير نظر پيامبر ص دارد، از نظر تعداد نفرات مختلف است مشكلى ايجاد نمى‏كند، ممكن است هر روايت عده‏اى از آنها را معرفى كند.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 12

[سوره الفاتحة (1): آيات 1 تا 7]

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ (1)

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ (2) الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ (3) مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ (4) إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ (5)

اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ (6) صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لا الضَّالِّينَ (7)

ترجمه:

1- بنام خداوند بخشنده بخشايشگر 2- ستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان است.

3- خداوندى كه بخشنده و بخشايشگر است (و رحمت عام و خاصش همگان را فرا گرفته).

4- خداوندى كه مالك روز جزا است.

5- (پروردگارا!) تنها ترا مى‏پرستيم، و تنها از تو يارى مى‏جوئيم.

6- ما را به راه راست هدايت فرما:

7- راه كسانى كه آنها را مشمول نعمت خود ساختى، نه راه كسانى كه بر آنها غضب كرده‏اى و نه گمراهان!

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 13

تفسير: 1- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏

ميان همه مردم جهان رسم است كه هر كار مهم و پر ارزشى را به نام بزرگى از بزرگان آغاز مى‏كنند، و نخستين كلنگ هر مؤسسه ارزنده‏اى را به نام كسى كه مورد علاقه آنها است بر زمين مى‏زنند، يعنى آن كار را با آن شخصيت مورد نظر از آغاز ارتباط مى‏دهند.

ولى آيا بهتر نيست كه براى پاينده بودن يك برنامه و جاويد ماندن يك تشكيلات، آن را به موجود پايدار و جاويدانى ارتباط دهيم كه فنا در ذات او راه ندارد، چرا كه همه موجودات اين جهان به سوى كهنگى و زوال مى‏روند، تنها چيزى باقى مى‏ماند كه با آن ذات لا يزال بستگى دارد.

اگر نامى از پيامبران و انبياء باقى است به علت پيوندشان با خدا و عدالت و حقيقت است كه كهنگى در آن راه ندارد، و اگر فى المثل اسمى از" حاتم" بر سر زبانها است به خاطر همبستگيش با سخاوت است كه زوال‏ناپذير است.

از ميان تمام موجودات آنكه ازلى و ابدى است تنها ذات پاك خدا است و به همين دليل بايد همه چيز و هر كار را با نام او آغاز كرد و در سايه او قرار داد و از او استمداد نمود لذا در نخستين آيه قرآن مى‏گوئيم" بنام خداوند بخشنده بخشايشگر" ( بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ ).

اين كار نبايد تنها از نظر اسم و صورت باشد، بلكه بايد از نظر واقعيت و معنى با او پيوند داشته باشد، چرا كه اين ارتباط آن را در مسير صحيح قرار مى‏دهد و از هر گونه انحراف باز مى‏دارد و به همين دليل چنين كارى حتما به پايان مى‏رسد و پر بركت است.

به همين دليل در حديث معروفى از پيامبر ص مى‏خوانيم:

كل امر ذى‏

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 14

بال لم يذكر فيه اسم اللَّه فهو ابتر:

" هر كار مهمى كه بدون نام خدا شروع شود بى‏فرجام است" «1» .

امير مؤمنان على ع پس از نقل اين حديث اضافه مى‏كند" انسان هر كارى را مى‏خواهد انجام دهد بايد بسم اللَّه بگويد يعنى با نام خدا اين عمل را شروع مى‏كنم، و هر عملى كه با نام خدا شروع شود خجسته و مبارك است".

و نيز مى‏بينيم امام باقر ع مى‏فرمايد:" سزاوار است هنگامى كه كارى را شروع مى‏كنيم، چه بزرگ باشد چه كوچك، بسم اللَّه بگوئيم تا پر بركت و ميمون باشد".

كوتاه سخن اينكه پايدارى و بقاء عمل بسته به ارتباطى است كه با خدا دارد.

به همين مناسبت خداوند بزرگ در نخستين آيات كه به پيامبر وحى شد دستور مى‏دهد كه در آغاز شروع تبليغ اسلام اين وظيفه خطير را با نام خدا شروع كند: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ‏ «2» .

و مى‏بينيم حضرت نوح ع در آن طوفان سخت و عجيب هنگام سوار شدن بر كشتى و حركت روى امواج كوه پيكر آب كه هر لحظه با خطرات فراوانى روبرو بود براى رسيدن به سر منزل مقصود و پيروزى بر مشكلات به ياران خود دستور مى‏دهد كه در هنگام حركت و در موقع توقف كشتى‏ " بِسْمِ اللَّهِ" بگويند ( وَ قالَ ارْكَبُوا فِيها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها ) (سوره هود آيه 41).

و آنها اين سفر پر مخاطره را سرانجام با موفقيت و پيروزى پشت سر گذاشتند و با سلامت و بركت از كشتى پياده شدند چنان كه قرآن مى‏گويد: قِيلَ يا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَ بَرَكاتٍ عَلَيْكَ وَ عَلى‏ أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَكَ‏ (سوره هود آيه 48).

و نيز سليمان در نامه‏اى كه به ملكه سبا مى‏نويسد سر آغاز آن را" بسم‏

(1) بحار جلد 16 باب 58 (طبق تفسير البيان جلد 1 صفحه 461).

(2) سوره علق آيه 1.

تفسير نمونه، ج‏1، ص: 15

اللَّه" قرار مى‏دهد ( إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ ...) (سوره نحل آيه 30).

و باز روى همين اصل، تمام سوره‏هاى قرآن- با بسم اللَّه آغاز مى‏شود تا هدف اصلى كه همان هدايت و سوق بشر به سعادت است از آغاز تا انجام با موفقيت و پيروزى و بدون شكست انجام شود.

تنها سوره توبه است كه بسم اللَّه در آغاز آن نمى‏بينيم چرا كه سوره توبه با اعلان جنگ به جنايتكاران مكه و پيمان‏شكنان آغاز شده، و اعلام جنگ با توصيف خداوند به" رحمان و رحيم" سازگار نيست.

*** در اينجا توجه به يك نكته لازم است و آن اينكه ما در همه جا بسم اللَّه مى‏گوئيم چرا نمى‏گوئيم بسم الخالق يا بسم الرازق و مانند آن؟! نكته اين است كه" اللَّه" چنان كه به زودى خواهيم گفت، جامعترين نامهاى خدا است و همه صفات او را يك جا بازگو مى‏كند، اما نامهاى ديگر اشاره به بخشى از كمالات او است، مانند خالقيت و رحمت او و مانند آن.

از آنچه گفتيم اين حقيقت نيز روشن شد كه گفتن" بسم اللَّه" در آغاز هر كار هم به معنى" استعانت جستن" به نام خدا است، و هم" شروع كردن به نام او" و اين دو يعنى" استعانت" و" شروع" كه مفسران بزرگ ما گاهى آن را از هم تفكيك كرده‏اند و هر كدام يكى از آن دو را در تقدير گرفته‏اند به يك ريشه باز مى‏گردد، خلاصه اين دو لازم و ملزوم يكديگرند يعنى هم با نام او شروع مى‏كنم و هم از ذات پاكش استمداد مى‏طلبم.

صفحه بعد